Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

ƏLAVƏ  ƏDƏBİYYAT

M i r   C ə l a l. Cəlil Məmmədquluzadə əsərlərində din 

və mövhumata qarşı mübarizə məsələsi, "Ateizm məsələləri", 

Bakı, 1961.

Y.   Ə   l   i   y   e   v.   C.Məmmədquluzadə   dinin   mürtəce 

mahiyyəti   haqqında,   S.M.Kirov     adına     ADU-nun     "Elmi 

əsərlər"i,  ict. elm. ser., 1964,  №4.

M   i   k   a   y   ı   l     M   ə   m   m   ə   d   o   v.     Cəlil 

Məmmədquluzadənin din və mövhumat əleyhinə mübarizəsi, 

Bakı, 1962.

Ə.   H   ü   s   e   y   n   o   v.   C.Məmmədquluzadənin 

felyetonlarında   sənətkarlıq   məsələləri,   "Azərbaycan"   jurnalı, 

1965, №11;1966, №10.

Cəlil   Məmmədquluzadə   (həyat   və   yaradıcılığı),   "Elm" 

nəşriyyatı, Bakı, 1974.

320

321

III HİSSƏ

 TARİX VƏ DİL TARİXİ  PROBLEMLƏRİ

MƏQALƏLƏR

(2001-2007)

«Türklərin   «Altaydan   çıxma»   olması 

barədə   fikirlər   tam   yanlışdır.Türklərin   ilk 

miqrasiya   mərkəzi   Ön   Asiya   olmuşdur,   yəni 

miqrasiyalar   buradan   başlamış,   türklər 

Gündoğana, Günbatana buradan yayılmışlar; 

tarixini bildiyimiz Şərqdən Qərbə miqrasiyalar 

sonrakı əks miqrasiyalardır.     

Bizim   bütün   mövcud   fikirlərimiz   bu 

möhkəm   və   inamlı   ideya   üzərində 

köklənmişdir».

«Azərbaycan dilinin tarixi»

 kitabından, s.188

322

 

«AZƏRBAYCAN TARİXİ» – I:

DÖVLƏT, ETNOGENEZ VƏ DİLİMİZİN

MƏNŞƏYİ MƏSƏLƏLƏRİ

HÖRMƏTLİ  REDAKTOR!

Bu   günlərdə   mərkəzi   mətbuatda   «Dövlət   dilinin   tətbiqi 

işinin   təkmilləşdirilməsi   haqqında   Azərbaycan   Respublikası 

Prezidentinin   Fərmanı»   dərc   olunmuşdur.   Bu   fərman   dilimizin 

tarixinə,   onun   bugünkü   vəziyyətinə   həqiqi   mənada   işıq   salır. 

Fərmanda xalqımızın və dilimizin tarixi ilə bağlı bu günə qədər 

rəsmi  dairələrdə  söylənməmiş  zəruri elmi  fikirlər  söylənmişdir. 

Fərmanda deyilir: «Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi 

göstərir   ki,   Azərbaycan   xalqı   dünyanın   ən   qədim 

xalqlarındandır... Neçə-neçə böyük mədəniyyətin yaradıcısı olan 

xalqımızın   tarixi   qədər   onun   dilinin  təşəkkül   tarixi   də  olduqca 

qədimdir. Azərbaycan dili türk mənşəli ümumxalq canlı danışıq 

dili   zəminində   əmələ   gəlib   şifahi   ədəbi   dilə   çevrilənədək   və 

sonradan bu əsasda Azərbaycan ədəbi dilinin yazılı qolu təşəkkül 

tapana   qədər   yüz   illər   boyunca   mürəkkəb   bir   yol   keçmişdir». 

Fərmanda   yenə   deyilir:   «Dilimizin   özəyini   ta   qədimlərdən 

Azərbaycan   torpaqlarındakı   türk   əsilli   boyların   və   soyların   dili 

təşkil   etmişdir.   Azərbaycan   dili   dialekt   və   şivələrinin   geniş 

Avrasiya   məkanına   yayılan   türk   xalqlarının   az   qala   bütün   dil 

xüsusiyyətlərini   əks   etdirəcək   qədər   rəngarəng   olmasının   da 

başlıca   səbəbi  ta   qədimlərdən  bu  torpaqlarda   etnik  baxımdan 

eyni   köklü   türk   etnoslarının   mövcud   olmasıdır».   Fərmanda 

Azərbaycan   dilinin   IV–V   əsrlərdə   artıq  ümumxalq   dili  şəklində 

mövcud   olduğu   təsbit   edilir.   Bütün   bu   müddəaların   hər   biri 

323

obyektiv   elmi   həqiqətə   əsaslanır,   dilçi,   tarixçi   və 

etnoqraflarımızdan   xalqımızın,   dilimizin,   dövlətçilik 

ənənələrimizin   tarixinə   son   dərəcə   məsuliyyətlə,   həm   də 

tamamilə yenidən nəzər salmağı tələb edir. Fərman bir çoxları 

kimi, məni də çoxdan düşündürən bir məsələyə – «Azərbaycan 

tarixi»nin son nəşrində (Bakı, «Elm», 1998, I c.; məsul redaktor 

İ.H.Əliyev) dövlət, etnik tərkib və dilimizin mənşəyi məsələlərinin 

qoyuluşu   barədə   uydurma   konsepsiyaya   münasibət   bildirmə 

tələbatını ortaya çıxardı. Bu kitab Azərbaycan ərazisində dövlətin 

yaranması, etnik tərkib və dil məsələləri üzrə tamamilə tarixin 

təhrifindən   ibarətdir.   Təəccüb   doğuran   da   odur   ki,   nə   üçün 

ziyalılar,   o   ziyalılar   ki,   dilimizin   neçə   min   illik   tarixi   köklərinin 

təhrifi yox, adı üstündə böyük mübahisə və mübarizə aparırdılar, 

onlar   səslərini   çıxarmır,   xalqın   mənşəyinin   uydurma   izahından 

ibarət olan bu kitaba münasibətlərini bildirmirlər. 

Kitabın   əvvəlindəki   «İnstitutdan»   başlıqlı   bir   səhifəlik 

yazıda deyilir ki, 7 cildliyin 5 cildi 1990-cı ildə artıq hazır idi, lakin 

«dövrün siyasi konyunkturasından azad  deyildi», ona  görə də 

oxuculara   təqdim   edilən   bu   kitab   90-cı   illərdə   «əhəmiyyətli 

dərəcədə   yenidən   işlənib   düzəldilmişdir».(1;   5)   Lakin   kitabla 

bütövlükdə   tanışlıq   göstərir   ki,   «dövrün   konyunkturası»   ən 

mühüm   məsələdə   bir   qədər   də   kəskinləşdirilmiş   şəkildə 

saxlanmış və bu sahədə heç bir dəyişiklik edilməmişdir. Birinci 

cild   bizə,   hər   şeydən   əvvəl,   etnogenez   və   dil   məsələlərini 

aydınlaşdırmalı idi. Lakin məlum olur ki, bu sahədə fikir nəinki 

60-cı   illərdən   irəli   getməyib,   əslində,   sovet   dövrünün   ən   qatı 

çağlarının   ideyaları   üzərində   daha   möhkəm   köklənib.   Başqa 

sözlə, müəllif tarixi təhrifdən ibarət olan keçmiş qeyri-elmi, süni 

və saxta konsepsiyanı sanki qəsdən daha da kəskinləşdirib.

Budur, kitab boyu dövlət, etnik tərkib və dil məsələlərinin 

müəllifi İqrar Əliyev 40 səhifəlik «Giriş»də Azərbaycan xalqının 

və dilinin hansı etnoslar və hansı etnosların dili əsasında təşəkkül 

tapdığını   belə   ümumiləşdirmişdir:   «...bir   sıra   qeyri-

324

müəyyənliklərə,   çətinliklərə   baxmayaraq,   Azərbaycan   xalqının 

etnogenezi konsepsiyası müəyyən dərəcədə, ü m u m i  ş ə k i l 

d   ə   tarix   elmimizdə   işlənmiş   və   özünün   inikasını   sanballı 

«Azərbaycan tarixi»nin 1-ci cildində (Bakı, 1958), «Sovet tarix 

ensiklopediyası»nda   (1,   M.,   1961),   «Böyük   sovet 

ensiklopediyası»nda (3-cü nəşr,1, M., 1969), «Qafqaz xalqları» 

(2,   M.,   1981),   «Dünya   xalqları»   (M.,   1968),   on   iki   cildlik 

«Ümumdünya tarixi» (M., 1955 – 1979) kitablarında və bir sıra 

digər   əsərlərdə   tapmışdır.   Bu   konsepsiyaya   görə,   Azərbaycan 

xalqının   təşəkkülündə   Manna,   Atropatena   və   Qafqaz 

Albaniyasında   məskunlaşmış   müxtəlif,   o   cümlədən   Qafqaz   və 

İran dillərində danışan (fərqləndirmə bizimdir – Q.K.) qədim dövr 

və   orta   əsrlərin   tayfa   və   xalqları   –   mannalılar,   kaspilər, 

Atropatena madalıları, albanlar, azərilər və bir sıra digərləri əsas 

rol oynamışlar».(1; 33) Göründüyü kimi, burada etnogenez və 

dil   məsələlərini   «dəqiqləşdirmək»   naminə   müəllifin   istifadə 

etdiyi,   70-ci   illərdən   bu   yana   keçən,   müstəqillik   imkanlarına 

əsaslanan  bir  ədəbiyyat   da   yoxdur.   Qeyd   edilən  bu  kitabların 

hamısında   köhnə,   antitürk   konsepsiya   əsas   yer   tutur.   Müəllif 

Manna,   Atropatena,   Albaniya   dövlətləri   tərkibində   birləşən 

tayfalar içərisində bir nəfər də türk görmür. Deməli, xalqın və 

ümumxalq dilinin təşəkkül tapdığı dövrdə Azərbaycan ərazisində 

yalnız irandilli və qafqazdilli tayfalar yaşamışdır. Bir qədər sonra 

görəcəyik   ki,   qeyri-türkdilli   tayfalar   bizim   eranın   birinci 

minilliyinin   sonlarına   kimi   aparıcı   qüvvə   olmuş   və   yalnız   II 

minilliyin əvvəlində birdən-birə «türkləşmiş»lər. 

«Əsrlər   boyu   Azərbaycana   gəlmiş   müxtəlif   dilli   tayfa   və 

xalqlar (skiflər, saklar, alanlar, hunlar, sabirlər, xəzərlər, oğuzlar 

və   b.)   da   Azərbaycan   xalqının   etnogenezində   böyük   rol 

oynamışlar.   Azərbaycan   xalqının,   dilinin   formalaşması 

etnogenezin   son   mərhələlərində   –   orta   əsrlərdə   davam 

etmişdir».(1; 34)

Əgər Manna, Atropatena və Qafqaz Albaniyasında yaşayan 

əsas əhali Qafqaz və irandillilər olmuşlarsa, onda «əsrlər boyu» 

gələn skiflər, saklar, alanlar, hunlar, sabirlər, xəzərlər, oğuzlar nə 

vaxt   gəlmişlər   və   nəyə   lazım   olmuşlar?  Sonrakı   izahlardan 

325

görəcəyik   ki,   bunlar   eramızın           III-IV   əsrlərindən   gəlməyə 

başlamışlar və bunların da əksəriyyəti (skiflər, saklar, alanlar və 

bəlkə,   lap   elə   hunlar   da)   müəllif   düşüncəsinə   görə   irandillilər 

olmuşlar. Etnogenez haqqında hökm verilən həmin sitatdan aydın 

olur ki, Azərbaycan xalqının  və onun dilinin formalaşması «orta 

əsrlərdə davam etmişdir».  Oxucu diqqət yetirməlidir: hətta «ilkin 

orta əsrlər» də deyilmir. Hətta «orta əsrlərdə başa çatmışdır» da 

deyilmir, «davam etmişdir»– deyilir («İlkin orta əsrlər» eramızın 3-

cü əsrindən başlayır və «orta əsrlər» dedikdə kapitalizmə qədərki 

dövr nəzərdə tutulur – bəs onda bu xalq nə vaxt formalaşıb, bu dil 

nə vaxt  təşəkkül tapıb?). 

Xüsusiləşmiş «müxtəlif, o cümlədən Qafqaz və İran dillərində 

danışan qədim dövr və orta əsrlərin tayfa və xalqları» ifadəsinə 

baxaq. Adətən, əsası deyib, sonra ikinci dərəcəlini qeyd edərlər. Bu 

cümlədə isə əsas «müxtəlif» sözü ilə pərdələnir, ikinci dərəcəlilər 

birinci dərəcəli kimi xüsusiləşdirilir. Əsas kütlənin kimlərdən ibarət 

olduğu «müxtəlif» sözü ilə örtülür, İran və qafqazdillilər qabarıq 

şəkildə   nəzərə   çarpdırılır.   Əgər,   doğrudan   da,   qafqazdillilər   bu 

ölkədə   aparıcı   qüvvə   olmuşlarsa,   nə   üçün   onların   Azərbaycan 

ərazisində   bir   dəfə   əməlli   bir   qurumuna   rast   gəlmək   olmur? 

İrandillilərin   İran   yaylasına   e.ə.   VIII–VII   əsrlərdə   gəldiklərini 

tarixçilər dəfələrlə qeyd etmişlər. Bəs o vaxta qədər Azərbaycan 

əhalisi kimlərdən ibarət idi? Bəlkə, ərazi boş imiş? Kitabın özündə 

deyilir   ki,   «İlk   tunc   dövründə   (e.ə.IV   minilliyin   ortalarından   III 

minilliyin   son   rübünədək  –  Q.K.)   az  qala   bütün  Azərbaycan   və 

Zaqafqaziya   ərazisinin   düzən   və   dağlıq   rayonları   əkinçi-maldar 

qəbilələr tərəfindən tutulmuş, mənimsənilmişdir». (1; 104) Hətta 

memarlıq,   inşaat   sahəsində   də   aborigen   əhalinin   varislik   işləri 

arxeoloji   materiallarla   təsdiq   olunur.   Bəs   bu   tayfalar   kimlərdən 

ibarət   olmuşdur?   Başa   düşmək   olmur   ki,   İ.H.Əliyev   nə   üçün 

Azərbaycan ərazisində irandillilərin daha qədimdən göründüklərini 

iddia   edənlərə   bu   qədər   şadlanır.   Budur,   «Giriş»də   oxuyuruq: 

«Müəllifin (E.A.Qrantovskinin – Q.K.) Şimal-qərbi İran vilayətlərində 

(Qərbi Azərbaycan – Urmiyayanı sahələr nəzərdə tutulur, amma 

«Şimal-qərbi   İran»   deyilir   –   Q.K.)   irandilli   tayfaların   əvvəllərdə 

düşünüldüyündən   daha   qabaq   meydana   çıxdığını   iddia   etməyə 

326

imkan verən əsaslandırılmış fikri çox böyük əhəmiyyətə malikdir». 

(1;28)   Müəllif   1977-ci   ildə   Moskvada   buraxılmış   «İran   tarixi» 

kitabını da eyni şəkildə alqışlayır». «...bölgədə (Manna ərazisində – 

Q.K.)   irandilli   tayfaların   məskunlaşmasının   və   i.a.   nəzərdən 

keçirildiyi   II   fəsildə   köhnə   problemlərə   yeni   şəkildə   baxılmasına 

imkan verən xeyli maraqlı və mühüm fikirlər irəli sürülmüşdür. Bu, 

(yəni   «maraqlı   və   mühüm   fikirlər»   –   Q.K.)   xüsusən   irandilli 

tayfaların   mənşəyi,   onların   İran   yaylası   ərazisində,   o   cümlədən 

Urmiyayanı rayonda məskunlaşması... məsələlərinə aiddir».(1;28) 

Oxucu görür ki, müəllifi ruhlandıran əsas məsələ irandilli əhalinin 

Urmiyayanı   ərazilərdə   tədqiqatçılar   tərəfindən   zorla   erkən 

məskunlaşdırılmasıdır.   «Son   zamanlar   bir   sıra   alimlər   irandilli 

miqrantların   Zaqros   zonasında,   o   cümlədən   Cənubi   Azərbaycan 

ərazisində məskunlaşmasının arxeoloji cəhətdən əsaslandırılmasına 

böyük diqqət yetirir».(1;29) Və s. Bütün bunlar İran tarixçisi üçün 

maraqlıdır.   İ.H.Əliyev   isə   Urmiyayanı   ərazilərə,   Zaqros   zonasına 

ona görə belə artıq «diqqət yetirir» ki, hələ e.ə.III minillikdə bu 

ərazilərdə   türk   tayfa   birliklərinin   yaratdığı   qədim   Azərbaycan 

dövlətləri barədə tarixçilərin araşdırmaları və tutarlı yazıları var və 

bütün bu fikirlər sualtı axınla həmin tədqiqat əsərlərinin əleyhinədir. 

Bəlkə, adi oxucu bilmir, amma «Giriş»in müəllifi çox yaxşı bilir ki, 

köhnə ideologiyanın aldığı ən böyük zərbə bu nöqtədən – Zaqros 

və   Urmiyayanı   ərazilərdə   ən   qədim   türk   tayfalarının   və   onların 

dövlətinin üzə çıxarılmasından başlayır. 

Beləliklə,   İ.H.Əliyev   bu   qənaətdədir   ki,   qədim   Azərbaycan 

əhalisi   İran   və   qafqazdilli   tayfalardan   ibarət   olmuşdur.   Belə 

olduqda, İ.H.Əliyevin özünün farslardan – fars tarixçilərindən nə ilə 

fərqləndiyini və aşağıda onun özündən sitat verdiyimiz sözlərlə nə 

demək   istədiyini   anlamaq   olmur:   «İran   müəlliflərinin   əsərlərinin 

böyük bir hissəsinin ən mühüm nöqsanı onların paniranst xarakter 

daşımasıdır. Bu əsərlərin müəlliflərindən çoxu üçün «Azərbaycan 

tarixi» məfhumu yoxdur, bütün müddəalar bir dominant – «İran 

tarixi»  nöqteyi-nəzərindən  verilir. Adları  çəkilən  müəlliflərin  çoxu 

üçün azərbaycanlılar sonradan türk dilinə keçmiş farslardır (məhz 

farslardır!).   Aşkar   görünənin   əksinə   olaraq   iddia   edilir   ki, 

327

Azərbaycanın qədim əhalisinin dili fars dili və ya «fars dilinin xüsusi 

ləhcəsi» olmuşdur və i.a.». (1;31)  

«Aşkar   görünən»   nədir?   Böyük   bir   institut   zəhmətlə 

«Azərbaycan   tarixi»   yazıb.   Özləri   əsaslandırmağa   çalışırlar   ki 

(əslində, bu «əsaslandırmada» İqrar Əliyevdən başqa, heç kimin 

«xidməti» yoxdur), Azərbaycanın qədim əhalisi irandillilərdən ibarət 

olmuşdur. İran alimləri niyə bundan daha bədtərini deməməlidir? 

Türklərin Azərbaycan ərazisinin ilkin və əzəli əhalisi – aborigenləri 

olduğunu dişi ilə, dırnağı ilə sübut edənlərin yazılarının hamısı bir 

tərəfə   atılıb,   xalqın   tarixinə,   dilinə   həqarətlə   baxanlar   ön   plana 

çəkiləndə nə cür olmalıdır? Və həm də bilmək olmur ki, müəllif bu 

sözləri deməklə dolayı yolla öz ideyasını əsaslandırır, yoxsa müasir 

farslara demək istəyir ki, mən də sizin kimi Azərbaycanda İran 

tarixi yazmışam, sonra sizin də bu fikirdə olduğunuzu bildirmişəm. 

Kitabla tanış olan hər bir şəxs görə bilər ki, bu kitab dövlət, 

etnogenez   və   dil   məsələlərinə   münasibətdə   tamamilə   İran 

mövqeyindən   yazılıb.   Müəllif   İran   alimlərinin   azərbaycanlıların 

farslardan dönmə və törəmə olduqlarını göstərən fikrinə ona görə 

«etiraz   edir»   ki,   o   bu   qənaətdədir   ki,   azərbaycanlılar   bilavasitə 

farslardan   yox,   dilini   və   etnik   mənsubiyyətini   itirməklə   irandilli 

başqa   bir   tayfadan   törəmişlər.   Xalqı   və   onun   dilinin   mənşəyini 

farsların ideyalarından bu cür «qorumaq» onu oyuna qoymaqdır. 

Təsəvvür edin ki, sıyıq bir şeyin üzərindən araba təkəri keçir və onu 

iki yerə bölür. İ.H. Əliyev deyir ki, soldakı yox, sağdakıdır. Əslində, 

elə farslar da belə deyirlər – «fars dili» yox, «fars dilinin xüsusi 

ləhcəsi».     İ.H.Əliyev   çox   yaxşı   başa   düşür   ki,   bunların   fərqi 

yoxdur... 

***

328

Belə   hesab   olunur   ki,   mezolit   dövründə   (e.ə.   XII   –   VIII 

minilliklər) Yer üzərində asan əldə olunan təbii sərvətlərin tədricən 

tükənməsi   təsərrüfat   formasının   dəyişməsinə   –   maldarlıq   və 

əkinçiliyin inkişafına səbəb olmuşdur. Elə buna görə də bu dövrdə 

yeni otlaqlar, əkin sahələri, maldarlıqla əlaqədar əlverişli ərazilər 

əldə   etmər   üçün   əhalinin   miqrasiyası   sürətlənir   və   genişlənir. 

Miqrasiyalara   baxmayaraq,   e.ə.   VIII–VII   minilliklərdə   Zaqros 

ərazisində əhali oturaq həyata keçir, burada əkinçilik və maldarlıq 

təsərrüfatı üstün yer tutur. Odur ki Cənubi Azərbaycanın böyük bir 

ərazisi hələ 10 min il əvvəldən maldarların və əkinçilərin məskəni 

hesab olunur. Əkinçilik isə oturaq həyat deməkdir. Buna görə də 

belə   təsəvvür   edilir   ki,   məsələn,   Qobustanda   mezolit-neolit 

mədəniyyətinin   yaradıcıları   yerli   Azərbaycan   qəbilələri   və   qəbilə 

qrupları olmuşdur.

Mezoliti əvəz edən neolit dövrü (e.ə.VIII minilliyin sonu, VI 

minilliyin birinci yarısı) «insan həyatında inqilabi səciyyə daşıyan və 

cəmiyyətdə   dərin   ictimai   nəticələrə   gətirib   çıxaran   köklü 

dəyişikliklər»in baş verdiyi dövrdür. «Neolit inqilabının» mahiyyəti 

yalnız təsərrüfatın inkişafından ibarət olmayıb, cəmiyyətdə yaranan 

sıçrayışla   bağlı   qiymətləndirilir:   «Mezolit-neolit   cəmiyyətinin 

dərinliklərində   baş   verən   əkinçilik   və   maldarlığa   keçid   prosesi 

müntəzəm   izafi   məhsul   yaratdı   ki,   bu   da   bəşəriyyət   qarşısında 

ibtidai icma quruluşunun məhvinə yol açdı».(1;88)

Artıq   eneolit   dövründə   (e.ə.VI   minillikdən   IV   minilliyin 

ortalarına qədər) maldarlığın və əkinçiliyin daha da genişlənməsi, 

təsərrüfatın inkişafı, izafi sərvət toplanması ilə əlaqədar «...qədim 

Şərqin   bəzi   rayonlarında   siniflərin   və  dövlətin   meydana   gəlməsi 

üçün zəmin yaranır».(1;92) 

 Bütün bunlar tarixin təbii gedişidir ki, kitabda da öz ifadəsini 

düzgün tapmışdır; lakin Azərbaycan ərazisində siniflərin və dövlətin 

əmələ   gəlməsinə,   etnoslara   və   onların   dillərinə   münasibətdə 

vəziyyət   tamamilə   başqadır.   Bura   qədərki  arxeoloji   materialların 

izahı,   fikrimizcə,   zəngin   və   qiymətlidir.   Lakin   sosial-ictimai 

münasibətlərə gəldikdə, elə bil, hər şey daş altından çıxır.

329

Sinifli cəmiyyətin, tayfalar ittifaqının yaranması haqqında əsas 

məlumat «Orta tunc dövrü» adlanan V fəsildədir. Azərbaycanda və 

ona   yaxın   ölkələrdə   yeni   mərhələnin   e.ə.   III   minilliyin   son 

rübündən   başladığı   göstərilir.   Lakin   məlumdur   ki,   Azərbaycana, 

xüsusilə Zaqros zonasına həmsərhəd olan ərazilərdə – Şumerdə 

yeni mərhələ III minilliyin  son rübündə deyil, minilliyin  ən geci 

əvvəlində (e.ə.XXVIII əsrdə) başlamışdı və Şumer şəhər dövlətləri 

haqqında zəngin məlumat elm aləminə çoxdan tanışdır.Tədricən 

bütün Şumeri əhatə edən vahid dövlətin yarandığı və sonra da 

ölkənin   akkadlar   tərəfindən   işğal   olunduğu   bu   neçə   yüzillik 

müddətdə şimal-şərqdən ona bitişik olan Azərbaycanda, müəllifin 

fikrincə,   hələ   dövlət   söhbəti   yoxdur,   yalnız   ora-bura   «soxulan» 

tayfalar,   tayfa   ittifaqları   var;   Azərbaycanda   dövlət   Manna   ilə 

başlayacaq, – e.ə.1-ci minilliyin əvvəllərində; bu vaxta qədər yalnız 

nəsli-qəbilə quruluşundan, bir sıra tayfalardan danışmaq olar və s.

Elə buna görə də akademik tarixin 120–122-ci səhifələrində 

Azərbaycanın   aborigen   tayfaları   kutilər,   lullubilər,   kassitlər   və 

hurrilər   haqqında   yalnız   abzor   məlumat   verilmiş   və   sonra 

etnogenez və dil məsələlərinə keçilmişdir. Bu sonuncu (etnogenez 

və dil məsələləri) necə izah edilib, bir az sonra danışarıq. Çünki 

kutilər,   lullubilər   və   kassitlər   haqqında   məlumatın   özü   də 

maraqlıdır.

Əvvələn, oxucu bilməlidir ki, e.ə. XXIII əsrdir və akademik 

tarixə   görə,   dediyimiz   kimi,   bu   dövrə   qədər   və   bu   dövrdə 

Azərbaycanda   dövlət   anlayışından   danışmaq   olmaz.   Cənubi 

Azərbaycanın qərb hissəsinin mühüm etnoslarından olan kutilər də, 

müəllifin yazdığına görə, siyasi cəhətdən kor və vəhşi tayfalardan 

ibarətdir.   Təqribən   0,75   səhifəlik,   yəni   bir   səhifədən   də   az 

məlumatda   müəllifin   kutilər   haqqında   dediklərinin   özəyini   bura 

köçürürəm: «Akkad hökmdarı Naramsin (Naram-Suen) artıq e.ə. 

XXIII   əsrin   son   rübündə   Mesopotamiyaya   soxulmuş   kutilərlə 

toqquşmalı olmuşdu. Kutilərin başçısı Enridavazir Akkad qoşunlarını 

məğlub etmiş, Cənubi Mesopotamiyaya gəlib çatmış, orada özünü 

«dünyanın dörd ölkəsinin hökmdarı» elan etmiş, buna dair iri kitabə 

330

yazdırmışdı. Kutilər Mesopotamiyada soyğunçuluq və zorakılıq idarə 

üsulu   tətbiq   etmişdilər.   Onlar   şəhərləri   dağıdır,   çoxlu   insan 

qırırdılar.   Qədim   yazı   kutiləri   «Şumer   çarlığını   dağlara   aparan, 

Şumerə   düşmənçilik   gətirən,   arvadı   ərindən,   uşaqları 

valideynlərindən məhrum edən dağ əjdahaları» adlandırır». «Siyasi 

baxımdan   kamil   olmayan   gəlmə   tayfalar   zəbt   olunmuş   ölkədə 

dövlət   aparatının   mühüm   sahələrinin   idarə   edilməsini   yerli 

zadəganlara həvalə edir və beləliklə, öz mövqelərini zəiflədirdilər». 

«Kutilərin   Mesopotamiyada   təxminən   bir   əsrlik   ağalığı   onlar 

arasında   nəsli-tayfa   münasibətlərinin   dağılması   prosesini 

sürətləndirməli idi». (1; 119–120) 

Başa düşmək olmur ki, bu nə cür tarixçilikdir. Kutilər kimdir 

və   müəllif   kimin   tərəfindədir?   Kutilərdən   ona   görə   danışılır   ki, 

bunlar bizim vətənimizin ən qədim sakinləri, bizim əcdadlarımızdır. 

İnsanın öz əcdadlarına məhəbbəti olmalıdır. Hələ onların «siyasi 

baxımdan kamil olmamaları» bir yana, «soxulmaq» nə deməkdir? 

Adam da öz əcdadı haqqında bu cür söz işlədərmi? Moskvanın çap 

etdiyi   bir   kitabda   olduğu   kimi,   bir   vətən   övladının   öz   babaları 

haqqında yaramaz bir sözü (lap mənbə belə desə də) təkrar etməsi 

nə qədər caizdir? İkinci bir tərəfdən, kutilər siyasi cəhətdən kamil 

olmasa idilər, Şumer kimi sivil ölkəni necə işğal edə bilərdilər? Bu 

böyüklükdə Sovet imperiyası özünü yüz il qoruyub saxlaya bilmədi, 

sivil   bir   ərazini   bir   əsr   idarə  etmək  sizə  zarafat   gəlir?   Hələ   bir 

nöqsan da tutursunuz ki, idarəçiliyi yerli zadəganlara tapşırırdılar. 

Hansı   işğalçı   bu   cür   etməyib?   İskəndər   Atropatenanı   (İranla 

birlikdə) işğal etdikdən sonra idarəçiliyi Atropat əvəzinə, başqa bir 

fars əyanına – Oksidata və sonra da Arsaka tapşırmadımı və onların 

bacarıqsızlığını   görüb   iki  il   sonra   yenidən   Atropatı   öz   vəzifəsinə