Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

yir-

mək

 – çatmaq; 

irişmək

 – çatmaq, gəlmək, yetişmək formaları da 

vardır.   ƏH-də   isə  

irmək/ərmək

    (gəlmək,   çatmaq,   yetişmək, 

kənar   etmək)   və  

irişmək  

  (çatmaq,   yetişmək)   formaları   çox 

196

işlənmişdir (birinci söz 19, ikincisi 10 dəfə). Hər iki əsərdə bugünkü 

mənasından fərqli olaraq, 

düşmək

 felinin «yıxılmaq», 

oxumaq

 – 

felinin «çağırmaq», 

istəmək

 felinin «axtarmaq» mənası vardır.

«Kitabi-Dədə Qorqud»un  dilində   bu  günün   oxucusu   üçün 

psixoloji  cəhətdən  ən  qəribə  və  təəccüblü   arxaik  söz  

aytmaq 

felidir. Hər bir oxucu təəccüb edə bilər ki, bir vaxt onun dilində 

belə  bir   söz  işlənib   və  tədricən   dildən   elə  çıxıb   ki,  heç   bir   izi 

qalmayıb. Əslində, izsiz də deyil. Bu söz çox uzaq keçmişdən gəlir. 

12 min   illik  tarixi  olan  «Avesta» Qatlarındakı  

advaişu

  – «de-

məklə»,  

adanaiş 

– «demək», «dediklərim» sözlərinin kökü – 

ad 

hissəsi   həmin  

ay(t)maq

  sözünün   köküdür.   Sözdəki  

–t

  icbar 

şəkilçisinin daşlaşmış formasıdır.   Görünür, bizim təzə ötürdüyü-

müz minilliyin əvvəllərinə qədər yol gəlib, nəhayət, öz ömrünü 

başa  vurub. Amma,  dediyimiz kimi,  izsiz də  yox  olmayıb.  

Ay-

dınlaşdırmaq

  sözünün kökü -  

ayd/ayt

  və isim düzəldən  

–ın 

şəkilçisinin   yaratdığı   əsasdan   (

aydın  

sözü)   düzəlib  

–   ım>ın 

keçidi ilə: 

aytım/aydım  ~ aydın və aydınlaşmaq 

sözləri ya-

ranıb. Bəlkə inək və ya qoyun sağılarkən işlədilən 

eydirmək

 sözü 

də bu sözdəndir. Xülasə, 

aytmaq 

sözü çox qədim sözdür. Biz bu 

sözə  

ay

  şəklində   qədim   türk   yazılı   abidələrində   (8,   304)  və 

«Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində  (

ayıtdı, aydır

 şəkillərində) (KDQ 

– 88, s.31,35 və s.) rast gəlirik. M.Kaşğari isə 

ayıt

 sözünün oğuz-

lara məxsus olduğunu və onun  

aytığ

 (xitab, hal-əhval soruşmaq), 

aytıl

 (soruşmaq, söyləmək), 

aytın

 (soruşmağı öz üzərinə almaq), 

aytış

 (xətir soruşmaq) kimi törəmələrini də qeyd etmişdir. (MK, IV, 

60)    Bu sözün   «Dastani-Əhməd Hərami»də işlənmə tərzinə   və 

tezliyinə diqqət yetirək:

aytdı – 10

eytdi – 2

aydır – 12

eydir – 1

ayıtdı – 1

aydam – 1

ayt - 1

atdı – 1

Bu sonuncu (

atdı

 sözü), yəqin ki, texniki qüsurdur – 

y

 samiti 

düşüb.  Beləliklə,   bu   söz  

ayt(maq),   eyt(mək),   ayd(maq), 

197

eyd(mək), ayıt(maq)

 şəkillərində məsnəvinin dilində cəmi 29 

dəfə işlənmişdir. Sözlərin işlənməsində bir qədər sərbəstlik var – 

ayt

 da deyilir, 

eyt

 də.

«Mehri və Vəfa» əsərinin dilinə baxaq. Məsnəvidə bu söz 

aytdı, aydır,  ayıtdı, aydayım

 şəkillərində işlənmişdir. Qədim 

abidələrdə olduğu kimi, əsas, yəni başlanğıc  

ay

  formasındadır, 

ey  

forması   yoxdur.   Bu   hal   göstərir   ki,   söz   ölməzdən     əvvəl 

«Dastan»ın dilində olduğu şəkildə şivələrdə variantlaşmışdır.

İşlənmə tezliyinə diqqət yetirək.

aytdı

 – 

19

aydır -  110

ayıtdı – 12

aydayım – 4

ayduluq – 1

Danışmaq,   demək   mənasında  

edəmək  

sözü   də,   yəqin   ki, 

buradandır.

Beləliklə, bu söz «Mehri və Vəfa»nın dilində təkrarən təqribən 

147  dəfə  işlənmişdir.   Məsnəvilər,   dediyimiz   kimi,   həcm  etibarilə 

yaxındır. Bunu da nəzərə almaq olar ki, müəllif üslubu var: bəlkə 

«Dastani-Əhməd   Hərami»nin   müəllifi   bu   sözdən   az,   «Mehri   və 

Vəfa»nın müəllifi  çox istifadə edib – bunu da düşünmək müm-

kündür.   Bilirik   ki,   bu   söz   Füzuliyə   doğru   tədricən   arxaikləşmə 

prosesi   keçirir.   Əgər   «Mehri   və   Vəfa»   «Dastani-Əhməd 

Hərami»dən sonrakı dövrün məhsulu olsa idi, indiki vəziyyət ola 

bilməzdi. Sözün bu qədər intensiv işlənməsi göstərir ki, «Mehri və 

Vəfa» məsnəvisinin yazıldığı dövrdə  

aytmaq

  sözü hələ tam işlək 

formadadır. Hətta «Dədə Qorqud»da cümlənin əvvəlində və so-

nunda işlənən 

aytdı – dedi

 paralelizmi də görünmür məsnəvidə, 

dedi

 sözünün işlənməsi çox zəifdir. Bütün bunlar bizə belə deməyə 

əsas verir ki, bu məsnəvi  «Dədə Qorqud»a «Dastani-Əhməd Həra-

mi»dən daha yaxındır.

MV-də işlənmiş aşağıdakı arxaik fellər ƏH-də yoxdur, lakin 

bunların əksəriyyəti M.Kaşğarinin lüğətində öz izini saxlamışdır:

akmaq

  -   hücum etmək, basqın etmək (MK-da  

akınçı

  – 

gecə düşmənə hücum edən əsgər, MK, IV, 26)

bəkləmək  

–   gözləmək   (

bəklə

  –   gözləmək,   saxlamaq, 

həbs etmək, MK, IV, 81)

198

dərilmək  

-     yığılmaq,   toplanmaq,   bir   araya   gəlmək 

(

tər/ter

 – dərmək, toplamaq, yığmaq, MK, IV, 532)

dəpmək

  – vurmaq, şallaqlamaq, ayaqla vurmaq (

təp

  – 

döymək, təpmək, vurmaq, MK, IV, 529)

dutmaq

  –   dayanmaq,   durmaq,   tutmaq   (

tut  

–   tutmaq, 

yaxalamaq, MK, IV, 578)

əsrümək  

   – sərxoş olmaq (M.Kaşğaridə: 

əsrük

  – sərxoş, 

IV, 187)

yazmaq

  -   şəkil çəkmək, təsvir etmək (oğuzlarda  

yaz

  - 

çözmək, açmaq, yazmaq, MK, IV, 665)

«Dastan»ın dilində olmayan aşağıdakı felləri də qədim abidə-

lərdə   axtarmaq   olardı:  

dirəşmək

  –   çalışmaq,   çox   işləmək, 

əglənmək

  –   gəlməmək,   gözləmək,     dayanmaq,   ə

zmək  

- 

xərcləmək,   yox etmək, əzmək, 

günüləmək

  -  qısqanmaq, həsəd 

aparmaq,  

önərdmək

  –   düzəltmək,   yaxşılaşdırmaq     («Dədə 

Qorqud»da 

onmək, onəlmək

), 

saçmaq

 – bölüşdürmək, tökmək, 

səpələmək,  

sapmaq

   – girmək, enmək, dönmək,  

söyləşmək

  – 

danışmaq,   qarşılaşmaq,     döyüşmək,   soruşmaq,  

uymaq

–   könül 

vermək,   qoşulmaq,   izləmək,   baş   qoşmaq,  

uşmaq  

–   yığılmaq, 

qıvrılmaq, tökülmək,  

uyqulatmaq  

– yuxuya vermək, yatırtmaq, 

yasanmaq  

– qərar vermək (

yasa

  sözü),  

yava varmaq

  – yox 

olmaq,   itkin   düşmək,   y

apmaq

  –   tikmək,   etmək,  

yedəmək

  – 

yedəkləmək, 

yürümək 

– yerimək, piyada getmək,

Bunların içərisində  

əsrümək, önərdmək, uyqulatmaq, 

yazmaq,  yasanmaq, yürümək  

kimi çox qədim fellər vardır. 

Bunların «Dastani-Əhməd Hərami»nin dilində olmaması o demək 

deyildir   ki,   «Dastan»ın   yazıldığı   dövrdə   bu   sözlər   işlənmirdi. 

Əksinə, bunların bir çoxu hələ indi də müasir Azərbaycan və türk 

dillərində işlənməkdədir. Demək istəyirik ki, «Dastan»da qeydə 

alınmayıb.

ƏH-də olan aşağıdakı fellər isə MV-də yoxdur: 

bəlinləmək 

–   qorxmaq,   dəhşət   içində   qalmaq,  

bəlirmək

  –   zahir   olmaq, 

bilişdirmək

–  tanış   etmək,  yaxın   etmək,  

çapınmaq

  –  üstünə 

cummaq, 

daramaq (dünyanı)

 -  gəzmək, axtarmaq, 

dizilmək 

– dövrə vurmaq, yayılmaq, düzülmək,  

donanmaq

  – geyinmək, 

döşürmək / dövşürmək

   - yığmaq, toplamaq,  

əsənləmək

  – 

salamlamaq, 

əgrəşmək

 – əyləşmək, oturmaq, 

gönülmək 

(yəqin 

199

ki, 

genilmək

) – aralaşmaq, uzaqlaşmaq, getmək, 

gözətmək 

 - 

gözləmək,  

igrəşmək

  –   gərnəşmək,   diş   qıcamaq,   nərildəşmək, 

qaqımaq

 – qəzəblənmək, 

qığırmaq 

– çığırmaq, çağırmaq, 

qo-

nulmaq

   - qoyulmaq,  

qonuşmaq

  – danışmaq, söhbət etmək, 

qutlulamaq  

  –   təbrik   etmək,  

laf   urmaq

  -   danışmaq,   çox 

danışmaq,  

sımaq  

–   sındırmaq,   sözü   yerə   salmaq,  

şeşmək

  - 

açmaq,  

olurmaq

  – oturmaq,  

ulamaq  

– artmaq, əlavə etmək, 

qatmaq,     çoxalmaq,  

ulalmaq  

–   böyümək,  

uruşmaq

  – 

vuruşmaq, 

urınmaq 

– geyinmək, bürünmək, 

ürmək

 – üfləmək, 

hürmək   (MK,  IV,   623),  

üşənmək    

-   qorxmaq,   çəkinmək, 

varmaq

 – getmək, 

yasılmış

  - yumşalmış, zəifləmiş, 

yaxmaq 

- 

yandırmaq.

Bu   fellərin   çoxu:  

bəlirmək,   dizildi,   donanmaq, 

döşürmək, əsənləmək, qonuşmaq, qutlulamaq, uruşmaq 

və   s.   XIII-XVI    əsr   ədəbi   dilində   işlənən   sözlərdir.   Bir   qismi 

(

əsənləmək,  qaqımaq, qığırmaq,  sımaq, ulalmaq  və  s.) 

daha qədim sözlərdir və «Kitabi-Dədə Qorqud»da da işlənmişdir. 

Başqa bir qismi isə (

bəlinləmək, əgrəşmək, igrəşmək, laf 

urmaq

,  

üşənmək,   yaxmaq,   şeşmək   və   s.)  

daha   sonrakı 

dövrlərə aiddir və şivələrimizdə indi də müşahidə olunmaqdadır.

«Mehri və Vəfa»nın dilində isim, sifət, say və zərflərdən 

ibarət maraqlı arxaik sözlər də vardır. Bu sözlər «Dastani-Əhməd 

Hərami»nin dilində işlənməmişdir:

ayduluğ  

– demək, danışıq (MK,  IV, 60),  

aş(lar)

  -   xörək, 

yemək (MK-də: 

aş 

– yemək, aş; 

aşa

 – yemək, aş yemək;  

aşat 

– 

yemək yedirtmək -  IV, 48-49),  

ayruq

  – ayrı (MK-də:  

ayruk

  – 

oğuzca  «başqa»,  «ayrı», (IV, 60), 

arxun-arxun

  - yavaş-yavaş, 

arxayın-arxayın,  

assı  

– fayda,  xeyir,  əhəmiyyət   (

asığ

  –  fayda, 

qazanc – MK, IV, 47), 

çürimək

 – var-yoxu əlindən çıxmaq, iflasa 

uğramaq (

Çür

  – mənfəət,  

çürlənmək

  – faydalanmaq,  

çürlə

  – 

mənfəət əldə et – MK, IV, 156), 

çörənmək 

– gəzmək, dolaşmaq 

(MK-dəki 

çök

 -  diz çökmək, xıxlamaq, dibə çökmək – sözü gös-

tərir ki, sözün kökü 

çö

   yerimək, hərəkət bildirib – MK, IV, 150), 

dayası

 -  gücü, tab gətirmə imkanı, dözmə imkanı  (

taya

 – dayaq 

qoymaq,   dayaq   vermək,   MK,  IV,   519),  

daru   (dərdə   daru 

bulmaq)

 – dərman, 

dügəli

   – çox, bol, hamısı, bütün (

tükəl

 – 

tamamilə, büsbütün, MK,  IV, 584),  

əsrük  

  -   sərxoş (əsrük – 

200

sərxoş, MK, IV, 187), 

ərib

  - bacarıqlı, ağıllı, cəld, 

gerü 

– yenidən, 

yenə (

kərü

 – geri, MK, IV, 281), 

iyə/əyə

 – yiyə, sahib, 

qat   

– 

yan, tərəf, hüzur (

kat  

– qat; nəzd, yan, hüzur, MK,  IV,   257), 

ortara  

  –   ortaya,  

ögünə

  -     qabağına,   önünə,   qarşısına,  

pı-

nar/punar

   – bulaq,  

sayru  

  - xəstə,  

sayis

  – mehtər,  

suci

  – 

şərab, məsdedici içki, 

tanık

 – şahid (tanuk – şahid, tanıq, MK, IV, 

505), 

təblə

  -  dəf, 

təqyə

   – dəri paltar, 

tütün 

 - tüstü, 

turaq  

- 

dayanacaq, y

işə 

– iş, 

yügürük 

 - yüyrək, çevik, bərk qaçan.

Bu cür sözlərin içərisində keçən yüzilliklərə qədər və bir çoxu 

hazırkı dövrdə də işlənən, ədəbiyyatda tez-tez rast gəldiyimiz sözlər 

də var: 

akça

 -  gümüş pul, pul vahidi, 

becid 

– cəld, 

bir qaç

   -  bir 

neçə (

kaç

 – neçə – MK, IV, 227), 

çin 

– doğru, qıvrım, buruq (

çın

 – 

doğru, gerçək, səhih – MK, IV, 143), 

davar

 – mal-qara (

tavar

 – 

oğuzca:   

mal, davar

, MK, IV, 516), 

danla

 – sabah (

tan

 -  dan, 

dan üzü, sabah – MK,  IV, 503),  

dədə

   – ata,  

diriqa

   – əfsus, 

heyhat, 

əyaq  

-  badə, qədəh (

ayak

 – çanaq, kasa, piyalə, qədəh, 

MK, IV, 59), 

ətmək 

– çörək (

ətmək

 – çörək, MK, IV, 190), 

erkək 

– kişi, 

güz 

– payız, 

köy 

 - kənd, 

qaranqu 

– qaranlıq, 

qaranquluq 

– qaranlıq,  

qarındaş

  -   qardaş,  

qatı

  – bərk, möhkəm, sürətlə, 

öksüz –

 yetim, 

sokak

  – küçə, 

sırt – 

arxa, dal, kürək, 

tam 

– dam, 

ton

 – paltar, 

uyqu/uyku

   - yuxu, 

ün 

– səs, 

varmaq

 – getmək, 

xırman

  –   taxıl   döyülən   yer,  

yavlaq

  –   çox,   olduqca   çox, 

yeg/yegrək

  – yaxşı, daha yaxşı, 

türki 

 – türkcə şeir, qəzəl.

«Mehri   və   Vəfa»nın   dilində   işlənmiş   aşağıdakı   sözlərə 

«Dastani-Əhməd Hərami»də də rast gəlirik:

bucuq 

 -  yarı, (Kaşğaridə: 

bıçük

 – kəsik, yarımçıq, bir şeyin 

yarısı –IV,89), 

daş/taş

    – bayır, kənar,  zahir, tərəf (

taş

 – dış, 

qürbət, geniş açıqlıq, yazı – MK, IV, 513), 

dün 

 -  gecə, axşam, 

dünən (

tün

 – gecə,  

tünə

  – gecələmək, MK,  IV, 586),  

ər 

– kişi, 

igid (

ər  

– adam, kişi, MK,  IV, 178-180),  

xatun   

– qadın, xanım, 

kişi 

– adam, 

qutlu

– xoşbəxt, mübarək, uğurlu,  bəxtiyar, 

nəsnə 

- şey, 

ulu

   - böyük, 

yaban

   – düz, bayır, çöl,  

yemiş –

  meyvə, 

bostan məhsulu.

Bu cərgədən olan sözlərin bir qismi  kütləvi oxucu üçün daha 

çətin anlaşılan sözlərdir, 

kəy 

– möhkəm, yaxşı (

key 

– qayət, çox, 

sağlam – MK, IV, 270), 

öginə 

-  ağlına, huşuna, düşüncəsinə, 

tapu 

201

–

  xidmət, qulluq, ibadət (

tapuğ

  – ibadət, qulluq, MK,  IV, 507), 

taşra/ tışra

  – çölə, bayıra, tərəf (MK,  IV, 513),  

uru  

-   yuxarı, 

ayağa, 

uçmaq 

– cənnət, 

yayaq 

 – piyada.

«Dastani-Əhməd Hərami»də isə isim, sifət, say və zərflərdən 

ibarət olan aşağıdakı arxaik sözlər «Mehri və Vəfa»nın dilində işlən-

məmişdir: 

bıyıq

  (

bıyıq     burdu

)     -   əzəmətli   olduğunu   nümayiş 

etdirmək,  

biği  

  -   kimi   (bu   söz,   yəqin   ki,  

kibi

  qoşmasının 

metatezaya uğramış şəklidir), 

çav 

– şöhrət, şan, 

çəri 

 – qoşun, 

dökəli/ dükəli

  – bütün, çox, hamısı,  

dəlim –

  çox, bol, xeyli, 

dənlü

 – çox, miqdar, 

əsən

– salamat, sağ, 

güyəgü 

 -  yeznə, 

gürbüz

 - güclü, sağlam, yaraşıqlı, 

xon  

- süfrə, 

xoryad

  – çir-

kin, kifir, 

ikən 

-  çox, 

irmaq

  - az açmaq, az aralamaq, 

ivmək 

– tez, cəld, 

isuzluq

 – gediş-gəlişin olmadığı yer, 

kayıt 

–  qəm, 

əndişə, kədər  (kaytını yemək – qəm yemək), 

karlanqıç 

– quş 

adı, 

kələci

  - söz (

kələcü

 - oğuzca «söz», MK, IV, 274), 

qağan 

– qəzəbli (qağan aslan),  

qaltaban

  – yalançı, şarlatan, kobud, 

namussuz,  

qazuq  

– dəmir alət (Kaşğaridə  

kaznquk

  – qazık, 

III, s.331), 

qırnaq 

- M.Kaşğaridə  

kırnak

  (yabaku, kay, comul, 

basmıl,  oğuz,  qıpçaq, yəmək  ləhcələrində    cariyə,  kəniz  -  IV, 

293),  

oran  

–   miqdar,   yer   (Kaşğaridə  

orun  

–   yer,   məqam, 

mövqe, məkan –  IV,396),  

ögüş  

- çox, bol,  

saz –

  qamış,  

şaşı 

(baxmaq) – kəc, əyri baxmaq, haram şeyə baxmaq, 

təpsi 

– qab 

adı, 

tuturqan

  – xörək adı, 

ülü 

 – qism, bölük, yarı, 

us 

– ağıl, 

kamal, idrak, 

yum

 – fal, falı xeyir, xeyir-dua. 

Bu   sözlərin   çoxu   (

çav

,  

çəri,   əsən,   güyəgü,   xoryad, 

ikən, ögüş. yum 

və s.)

 

və eyni zamanda bu qrupdan olan: 

al 

– 

hiylə,  

arı  

– saf, təmiz,  

bəkçi  

  - gözətçi,  

bilim   –

  elm, savad, 

məlumat, 

bilgi 

– bilik, bildikləri, 

birlə 

– bərabər, ilə, 

birin-birin 

– bir-bir, tək-tək, 

biti

   – yazı, nüsxə, dua, yazmaq, 

bu gəz

   – 

bu dəfə, 

dügün saçısı

 – toy hədiyyəsi, 

düş 

– röya, yuxu, 

eş

  – 

yoldaş, rəfiq(ə), 

eyi

  - yaxşı, 

eylik 

 - yaxşılıq, 

görklü

  – gözəl, 

görkəmli,  

xoca

  – tacir, varlı,  

qıl  

– saç, tük,  

qopuz  

– qədim 

musiqi aləti, 

oğurlayın 

- gizli. xəlvət, 

oturaq 

– pilləkan, 

suç 

– 

günah,  

suçlu

  – günahkar,  

utalu-utalu

  – utana-utana, qısıla-

qısıla, 

yazı

 - çöl, düz  kimi sözlər  arxaik çalar qazanmış, lakin 

klassik ədəbiyyatda çox işlənən, asan başa düşülən sözlərdir. 

202

MV-də  yemək, xörək mənasında 

aş 

sözü əsasdır, ƏH-də isə 

«aş» əvəzinə   

yemək  

sözündən istifadə edilmişdir:  

Yeməklər 

gəldi anda dürlü əlvan

. (64) Fayda, xeyir, əhəmiyyət mənasında 

assı  

sözü ƏH-də yoxdur

.  

Lakin XI  əsrin sözü kimi   M.Kaşğari 

tərəfindən qeydə alınmışdır:  

asığ

 – fayda, qazanc, kar (IV, 47). 

ƏH-dən   fərqli   olaraq,   MV-də  

əsrümək

  feli   ilə   yanaşı,  

əsrük 

(sərxoş) sözü də var, (MK, IV, 186, 187) MV-də  bir dəfə