Quranın təhrİfİnə daİr İttİhamlara cavab

4. 2. Əxbari dövrünün əsas alimləri

Əxbariliyin – hədisçi və hədispərəstliyin kökünü İslamın ilk əsrlərində mövcud olmuş Əhli-hədis məktəbinə aid etmək olar. Əhli-sünnədə Peyğəmbər və səhabələrin, Şiəlikdə də Peyğəmbər və imamların yaşadığı dövrdə, təbii olaraq, hər bir dini görüş və hökm nəql üzərində dayanır, rəvayətçilərin vasitəsilə Allah rəsuluna istinad edilirdi. O zaman Əhli-beyt imamlarının səhabələri arasında əqli metodlardan istifadə edən, daha doğrusu etiqada dair ayə və hədislərdə göstərilən əqli dəlillər üzərində işləyib onları genişləndirən, həmçinin fiqh və hüquqda ictihad edən, ayə və hədislərdən ümumi qaydalar çıxarıb ayrı-ayrı yerlərdə tətbiq edənlər vardı. Lakin şiələr əsasən, Əhli-beyt imamlarına müraciət edir və bununla işlərini asanlaşdırırdılar. Onların yaşadığı dövrdən uzaqlaşdıqca isə həm saxta hədislərin çoxalması, həm də hökmü Quran və sünnədə açıq göstərilməyən məsələlərin qarşıya çıxması etiqadda kəlam elminin, hüquq və şəriətdə isə fiqh və üsul elmlərinin, həmçinin ictihad amilinin formalaşmasına səbəb oldu. Qədim kəlamda ağıldan müstəqil bilik mənbəyi kimi istifadə etməsələr də, Quran və sünnə dəlillərinin əqli şərt və nəticələri qəbul olunurdu. İctihad zamanı da Quran və sünnədən əlavə, get-gedə ağıl və icma dəlillərinə müraciət etməyə başladılar. Bu əsnada kəlam və ictihadı rədd edən, bəzən isə hətta bidət sayan Əhli-hədis məktəbi formalaşdı. Qumi, Kuleyni və Səduq Şiə Əhli-hədisinin görkəmli nümayəndələri sayılırlar.

Qeyd etdiyimiz kimi, hələ imamların dövründə bəlli şərtlər daxilində əqli dəlillərə müraciət edən və imamların göstərişi ilə şəriət hökmlərində ictihad edib fətva verən səhabələr vardı. Qeyb dövründə, xüsusən Şeyx Müfiddən sonra məhz bu xətt Şiəlikdə ana xətt kimi davam etdi, Müfid və şagirdləri həm mütəkəllim (kəlam alimi), həm də müctəhid olaraq, Əhli-hədis tərəfdarlarını bir növ təcrid etmiş oldular. Lakin buna baxmayaraq, etiqadda kəlam elmini, şəriətdə də ictihad və təqlidi qəbul etməyən alimlər hər zaman olmuşdur.

Səfəvilər dövləti (1501-1722) qurulduqdan sonra Şiə elm hövzələrində kəlam, fiqh, üsul və ictihad, eləcə də fəlsəfə çox güclü inkişaf etməyə başladı, Mir Damad (1543-1631), Mir Fendereski (1562-1640), Molla Sədra (1571-1640) kimi filosoflar meydana çıxdı. Sonralar isə əsasən müsəlman müctəhid və filosoflara, ilk baxışdan dini mətnlərə zidd olan bəzi fiqhi və fəlsəfi fikirlərə qarşı reaksiya Əxbarilik cərəyanının yaranmasına səbəb oldu. Bu cərəyanın banisi olan Məhəmməd Əmin Əstərabadi (vəfatı: 1627) özünü Kuleyni və Səduq kimi qədim Əhli-hədisin davamçısı saysa da, bir çox məsələlərdə onlardan fərqlənib daha ifratçı yol tutdu. Əslində, həmin dövrdə Hürr Amili, Feyz Kaşani kimi Əhli-hədis nümayəndələri vardı və onlar Əstərabadinin fikirləri ilə razılaşmırdılar. Əbəs deyil ki, onun yaratdığı cərəyan da Əhli-hədis kimi deyil, Əxbarilik adlı yeni bir kimliklə tanınmışdır.

Əxbariliyi müəyyən mənada Şiə sələfiliyi də adlandırmaq olar. Onlar da sələfilər kimi ağlın rolunu inkar edir, nəqli dəlilləri əqli dəlillərdən üstün tutur, hədisləri dəqiq araşdırmadan müqəddəsləşdirir, qədimkilərin dini mətnlərə dair dərkini əsas götürürdülər. Odur ki, metod baxımından əxbarilər vəhhabilərə daha yaxın sayılır.

Əxbarilər arasında fərqli görüşlər, ifratçı və mötədil alimlər olsa da, aşağıdakı fikirləri onların əsas səciyyələri hesab etmək olar: ictihad, təqlid və fəlsəfənin haram sayılması, din və şəriətin qaynağı kimi yalnız məsumların sünnəsinin qəbul olunması, dörd hədis kitabının başdan-ayağa səhih bilinməsi və sair. Yeri gəlmişkən deyək ki, Əstərabadi dinin zəruri məsələləri xaricində hər hansı hökm və məsələdə yalnız hədislərə müraciət etməyi lazım bilir və bunu doqquz dəlillə əsaslandırmağa çalışırdı. (Əstərabadi M. “Əl-Fəvaid əl-mədəniyyə”, 254-256)

Əksər əxbarilərə görə, hədislərin səhih sayılmasında müxtəlif meyarlar vardır ki, onlardan biri də Şiənin dörd hədis kitabında qeyd olunmasıdır. Tarix boyu əksər Əhli-sünnə alimləri də Buxari və Müslimin hədis kitablarının bütün hədislərini səhih saymışlar və sayırlar. Lakin heç bir hədis mənbəyinin sığortalanmadığı saxta və uydurma rəvayətləri nəzərə alsaq, bu düşüncənin nə qədər təhlükəli olduğu kimsədə şübhə doğurmaz.

17-19-cu əsrlərdə Şiə dünyasında əsas tribunaları, elm hövzələrini ələ keçirmiş əxbarilər təkcə dörd hədis kitabında olanlarla da kifayətlənməyib, az qala bütün hədislərə müqəddəs gözlə baxır, onları Qurandan önə keçirirdilər. Onlar Quran ayələrindən dərk olunan mənaları etibarsız sayır, yalnız məsumların dərk etdiklərini mötəbər bildikləri üçün həmişə hədislərə müraciət edirdilər.

Uyğun dövrdə əxbarilərlə digər şiələr – üsuli, mütəkəllim və filosoflar arasında çəkişmələr, dartışmalar olmuşdur. Tanınmış Şiə filosofu Molla Sədra əxbariləri ağıldan kəm (Sədra M. “Əl-Hikmə əl-mütəaliyə”, 9/202), fəqih Kaşif əl-ğita isə İmamiyyə və Cəfəri firqəsindən xaric hesab edirdi. (Kaşif əl-ğita C. “Əl-Həqq əl-mubin”. www.ekhbarion.com) Əxbarilər ağlı bir kənara qoyub nəqlə o qədər sadəlövhcəsinə bağlanmışdılar ki, Nemətullah Cəzairi kimi bir Əxbari alimi bəzi hədislərin rəvayət sənədini iki ustadından və min ildən artıq ömür sürmüş bir məxluqdan - güman ki, cindən ibarət qısa yolla imamlara çatdırırmış. (Cəzairi N. “Əl-Ənvar ən-nömaniyyə”, 2/6-7) Əxbari və üsulilər arasında bəzən elə gərginlik yaranırdı ki, bir-birinə qarşı xoşagəlməz ifadələr işlədir, bəzən hətta təkfir də edirdilər. Nəcəf və Kərbəlanın əxbari alimləri üsul elminin tədris və təhsilini haram əməl sayır, əlləri nəcis olmasın deyə uyğun kitabları dəsmalla götürürdülər. Əsas Şiə alimlərindən olmuş və Əxbariliyin süqutunu başlatmış Vəhid Bəhbəhani isə Əxbari alimi Şeyx Yusif Bəhraninin namaz və dərslərində iştirakı qadağan etmişdi.

Ustad Şəhid Mütəhhəri bu cərəyan haqda yazır:

“Əxbarilik davam etdiyi iki-üç əsr ərzində müsəlmanların böyük bir hissəsini öz təsiri altına salmış və minlərlə günahsız insanın qanının tökülməsinə, saysız-hesabsız müharibələrin baş verməsinə səbəb olmuşdur.

...Bəs Quran? Hədislərin mötəbərliyini sübuta yetirmək üçün onu necə ortadan götürməli idilər? Axı onun Allah kəlamı olmadığını deyə bilmirdilər. Əxbarilər belə bir məntiqə əl atdılar: «Quran hər şeydən uca olduğu üçün adi insanlar onu başa düşməyə qadir deyillər. Onu dərk edə biləcək şəxs varsa, o da məsum imamlardır».

Ümumiyyətlə, onlar belə bir fikirdədirlər ki, Quranın müraciət etdiyi şəxslər əsla bizlər (müsəlmanlar) deyilik. Beləliklə, Quranı da etibardan salaraq, yalnız hədis və rəvayətlərə müraciət etməyi zəruri hesab etmişlər... (Fatihə surəsinin sonuncu) ayəsini onlardan bəziləri öz saxta hədislərinə istinad edərək belə oxumuşlar: «Siratə mən ənəmtə ələyhim ğayril məğzubi ələyhim və ğayriz-zallin». Beləliklə, saxta və qeyri-mötəbər hədislərə istinad edərək, Quranın bir çox ayə və kəlmələrini dəyişib bir qədər fərqli oxumuşlar.

Əxbarilikdən ibarət belə bir qorxulu tərz-təfəkkür İslam dünyasına ağır zərbə vurmuşdur. Təəssüflər olsun ki, onun ağrı-acısı hələ də qalmaqdadır”. (Mütəhhəri M. İslam və zamanın tələbləri, c. 1, fəsil: 9. www.kitab.nur-az.com)

Bütün bunlara əsasən, deyirik ki, Əxbarilik əsas Şiəlikdən fərqli, bəzi məsələlərdə ona zidd bir cərəyandır, xüsusi firqə və məzhəb olmasa da, təkcə metodlarda deyil, həm etiqadda, həm də şəriətdə ciddi fərqlərə malikdir. Xüsusən ifratçı əxbarilər əsas Şiəliyi təmsil edə bilməzlər, onların hansısa hədisi səhih saymaları, Qurana dair hansı görüşlərə malik olmaları Şiəliyə deyil, onun Əxbari qoluna aid edilməlidir. Əslində, əxbari olan birisinin Quranın təhrif edilmədiyini söyləməsi təəccüb doğurandır. Eyni zamanda, Quranın bəzi sözlərinin müəyyən ayələrdən çıxarılmasını da bütün Əxbari alimləri deyil, onların bir qismi söyləyib.

Vəhhabi sələfilərinin təhrif düşüncəsində ittiham etdiyi alimlər – Məhəmməd Saleh Mazandarani (vəfatı: 1675), Əllamə Məclisi (1616-1698), Nemətullah Cəzairi (1640-1701), Əbülhəsən Amili (vəfatı: 1726), Yusif Bəhrani (1695-1772), Hüseyn Nuri Təbrisi (1838-1902) və Sultan Adnan Bəhrani Şiəliyin Əxbari qoluna, Əhməd Əhsai (1753-1826) və Kərimxan Kermani (1809-1870) Şeyxiyyə firqəsinə, Məhəmməd Günabadi (1835-1909) isə hətta Nemətullahi sufiliyinə mənsub olmuşlar. Şiə alimləri bütün bu firqələrə qarşı mübarizə aparmış, kitablar yazmışlar. Bu gün isə vəhhabilər çox absurd olaraq, belə firqələrin fikirlərinə görə Əhli-beyt məzhəbini ittiham edirlər.

Göründüyü kimi, Quranın təhrif olunduğunu, vəhhabilərin iddia etdiyi kimi, heç də ən böyük Şiə alimləri deyil, Şiəliyin əsasən Əxbari qolunun bir qisim alimləri söyləmişlər. Bu düşüncəni əxbarilərlə eyni dövrdə yaşamış və onlardan təsirlənmiş bir neçə qeyri-əxbarinin bölüşməsi də - əgər həqiqətdirsə - Şiə icmasına ciddi xələl gətirmir.

Sonda xatırlatmaq istəyirik ki, Əxbariliyin banisi Əstərabadi və onun bəzi əlaqələri barədə şübhələr mövcud olsa da, heç də bütün Əxbari alimlərini xəyanətdə günahlandırmaq olmaz. Onların arasında ixlasla xidmət etməyə çalışmış, lakin yanlış dini əsaslara və səhv elmi önfərziyyələrə uyaraq bəzi əsaslı məsələlərdə əsl Əhli-beyt yolundan yayınmış alimlər az olmamışdır. Xüsusən qədim İslam irsinin və tarixi əhəmiyyətli kitabların günümüzədək gəlib çatmasında bir çox əxbari alimlərinin rolu danılmazdır.

İndi isə sözügedən dövrdə yaşamış bir qisim Şiə aliminin fikirləri ilə tanış olaq: