Qurilish iqtisodiyoti

I BOB. “QURILISH IQTISODIYOTI” FANINING PREDMETI, MAQSADI, MAZMUNI VA VAZIFALARI

1. 
   “Qurilish iqtisodiyoti” fanining mazmuni va mohiyati
   

Milliy iqtisodiyotda qurilish sohasi muhim o`rin tutadi, chunki investitsion-qurilish jarayonlarining samaradorligi asosan qurilish xarajatlari, muddati va sifatiga bog`liq.
Qurilish faoliyatida ham davlat, ham xo`jalik yurituvchi subyektlar darajasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida bozor islohotlarining ajralmas qismi va muhim sharti sifatida qurilish sur`atlari, shuningdek, ushbu tarmoqning miqdoriy va sifat ko`rsatkichlarining o`sishi ro`y bermoqda.
Mulkning turli shakllarini rivojlantirish va xo`jalik yurituvchi subyektlarning rolini oshirish asosida investitsion-qurilish jarayonlarini nomarkazsizlashtirish tamoyili kapital qo`yilmalarning tarkibini sezilarli darajada o`zgartirdi. Davlat investitsiyalarining yuqori darajasi korxonalar va aholi, shirkatning faolligini oshirishga yordam berdi.
Hozirgi kunda investitsiyalarning umumiy hajmida byudjet mablag`lari ulushi uchdan bir qismdan kam, qolgan qismi korxonalar mablag`lari, bank kreditlari, aholi mablag`lari, xorijiy va boshqa investorlar hisobiga to`g`ri keladi.
Iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni faqat jalb qilish strategiyasi emas, balki ularni qo`llash taktikasi ham diqqatga sazovordir. Bugungi kunda ular asosan yirik va ustuvor sohalarga va sanoat tarmoqlariga investitsiya kiritmoqda. Shu bilan birga, ularning ilovalari geografiyasi kengaymoqda.
Qurilish faoliyatini tiklash va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda uning rolini oshirish uchun, bu yerda to`plangan ilg`or qurilish tajribasi va iqtisodiy rag`batlantirish mexanizmini qo`llash orqali xususiy sektorning investitsion imkoniyatlarini safarbar qilish istiqbolli yo`l hisoblanadi. Bu mamlakatda nafaqat barqaror iqtisodiy o`sish strategiyasi aniqlanganligi, balki tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlashning noyob tizimi, bozor iqtisodiyoti infratuzilmasi yaratilgani, tashabbuskorlik va mustaqil iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun keng imkoniyatlar mavjudligidan ham dalolat beradi.
Shuni ham ta`kidlash kerakki, iqtisodiy faoliyatning turli yo`nalishlari turli darajalardagi investitsion jozibadorlikka ega. Bundan tashqari, qurilish loyihalarida mavjud resurslarning cheklanganligi, ular qanchalik jozibali va rag`batlantiruvchi bo`lishidan qat`iy nazar teng ravishda ishtirok etish imkonini bermaydi.
Vazifa shundan iboratki, investitsiya loyihalari va qurilish dasturlarining haqiqiyligi va ularning amalga oshirilishida nafaqat buyurtmachi nuqtai nazaridan, balki butun iqtisodiyotning rivojlanishini ta`minlash nuqtai nazaridan ham iqtisodiy foyda, ham texnik muvaffaqiyatlarga erishishdir.
Mazkur vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish uchun avvalambor, ma`lum bir ishlab chiqarish tarmog`i yoki aniq bir obyektga qo`yilgan investitsiyalarning ustuvorligi asosida lokal muhim investitsiyalar va boshqa unga tenglashtirilgan investitsion loyihalarni davlat investitsiya dasturi bilan birlashtirishi lozim.
Ushbu munosabat bilan tashkil etishning bunday shakllari keng tarqalgan qurilishning xorijiy amaliyotlari (Germaniya, Fransiya va boshqa mamlakatlar tajribasi) alohida qiziqish uyg`otadi, masalan, noishlab chiqarish binolari - uy-joy, ofis, mehmonxona, savdo shoxobchalari va boshqalarda sotuvchi -quruvchilar bo`lib, kompaniya va jismoniy shaxslar hisoblanadi.
Keyinchalik investitsiya maqsadlarini bajarish jarayoni tartibi juda oddiy. Sotuvchi-quruvchilar bankdan kredit olishadi (agar o`z mablag`lari bo`masa yoki ular yetishmagan taqdirda), yerni sotib oladi, arxitektorni yollaydi, loyihani hukumat bilan kelishadi, qurilish firmasi bilan shartnoma tuzadi va obyektni quradi. Qurilish jarayoni bilan parallel ravishda qurilayotgan obyektning reklamasi ham olib boriladi.
Obyektlarni investitsiyalash va ularning qurilishi asoslari hamda dasturlarida muayyan mezonlar tizimi orqali ifodalangan ustuvor yo`nalishlar belgilab beriladi.
Xususan, ularning tarkibi quyidagi parametrlar bo`yicha tuzilgan:

• 
  tarmoq va ishlab chiqarish turi;
  
• 
  ishlatiladigan texnika va texnologiyalar darajasi;
  
• 
  hududiy joylashish va mintaqaviy iqtisodiyotga ta`sirlar tavsifi;
  
• 
  ishlab chiqarishning eksportga yo`naltirilganligi darajasi;
  
• 
  investitsiyalar hajmi va ularning qoplanish muddati va boshqalar.
  

Qurilish faoliyatini faol davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi mamlakatda mavjud bo`lgan real shart-sharoitlar bilan belgilanadi.
Belgilangan vazifalarni hal etish va qurilish sohasining milliy iqtisodiyotni yuksaltirishdagi roli sezilarli darajada boshqaruv tizimiga bog`liq bo`lib, u muayyan natijalarga erishish uchun boshqaruv obyektining boshqaruv subyektiga bo`lgan maqsadli ta`sirini ifodalaydi.
Bu amaliyotda allaqachon tasdiqlangan boshqaruv tizimi yanada mukammal, iqtisodiy mexanizm va ilmiy-texnika taraqqiyotining talablariga yanada ko`proq javob beradigan bo`lsa, shunchalik ishlab chiqarishning miqdoriy va sifat natijalari ko`rsatkichlari yuqori bo`ladi hamda ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslarning qaytishi shunchalik jadallashadi.
Shuning uchun ham kapital qurilishda iqtisodiy islohotlari chuqurlashtirishning davlat tomonidan belgilangan chora-tadbirlari, Respublikada monopoliyadan chiqarish va qurilish faoliyatini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish muhim o`rin tutishi tasodif emas.
Qurilish, boshqa tarmoqlardan nafaqat belgilangan xususiyatlar bilan emas, balki o`zining beqaror boshqarish tizimi bilan ham farq qiladi. Bunda qurilish sanoati korxonalari hamda tashkilotlarining idoraviy tarqoqligi, jarayonlarda bir xillik, takrorlanishlar mavjudligi, qurilish dasturlari ehtiyojlaridan moddiy-texnik baza rivojlanishining surunkali ortda qolishi, tarmoqda yangi bozor mexanizmlari tadbiqining sustligi va boshqa shu kabilar muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi globallashuv jarayoni mamlakatda iqtisodiy vaziyatni tubdan o`zgartirdi, shu bilan birga moddiy ishlab chiqarish sohasida ham, innovatsion va boshqa yetakchi sohalarni investitsiyalashda ham iqtisodiy ustuvorliklarning yangi siyosatini shakllantirdi. Shuningdek, u ishlab chiqarishni boshqarishda sobiq idoraviy yondashuv o`rniga, ularga tenglashtirilgan korxonalar. tashkilotlar va boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlarning birinchi darajali rolini kuchaytirishga qaratilgan yangi institutsional tuzilmalar yaratishga hissa qo`shdi.
Milliy iqtisodiyotda bozor munosabatlarining eng katta ta`siri mulkdorlar sinfining shakllanishi bilan bog`liq bo`lib, ular bozor mexanizmining faol elementlariga aylandi. Shu bilan birgalikda ular quyi ishlab chiqarish bo`g`inni boshqarish tizimini ehtiyoj va manfaatlar, ishlab chiqarishni boshqarish va olingan natijalarni amalga oshirishda aksionerlashtirish va aksiyadorlarning ishtirokiga asoslangan holda yaratishga imkon berdi.
Bozor va bozor munosabatlarining iqtisodiyotni boshqarishda ijobiy ta`sirini tavsiflovchi makro darajadagi va iqtisodiyotning barcha tarmoqlari korxonalari darajasida bozor mexanizmining asosiy elementi sifatida narxlar mexanizmi to`g`risida gapirmasdan o`tish mumkin emas. Dunyo amaliyoti shuni ko`rsatadiki, erkin bozor narxlari hamda talab va taklif mutanosibligidan foydalanmasdan bo`layotgan iqtisodiy jarayonlar, investitsion siljishlar va tarkibiy o`zgarishlar to`g`risida obyektiv ma`lumotlarga ega bo`lish mumkin emas. Shu boisdan,boshqaruv muayyan maqsad va vazifalarni bajarish va o`zaro ta`sirlarni amalga oshirish jarayoni sifatida nafaqat bozorning avtomatik “qudratli kuchi” ga, balki bozor mexanizmining tarkibiy qism(komponent)lari va talablariga asoslangan bo`lishi kerak.