Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

XALQLARIN PSİXOLOGİYASI
Giriş
MÜASİR BƏRABƏRLİK İDEYALARI VƏ TARİXİN PSİXOLOJİ ƏSASLARI
Bərabərlik ideyalarının təşəkkülü və inkişafı. – Onun doğurduğu nəticələr. –
Baxın, onun tətbiqi nəyə gətirib çıxarıb. Onun kütlələrə hazırkı təsiri. – Bu əsərdə
nəzərdə tutulmuş məsələlər. – Xalqların ümumi təkamülünün başlıca faktorlarının
tədqiqi. – Bu təkamül təsisatlardanmı təşəkkül tapır? – Hər bir sivilizasiyanın
elementləri özündə ayrılıqda götürülmüş hər bir xalqa xas olan təsisat, incəsənət,
etiqad və s. kimi məlum psixoloji əsasları əks etdirirmi? – Tarixdə hadisənin
əhəmiyyəti və dəyişilməz qanunlar. – Bəlli subyektdə irsi ideyaların dəyişdirilməsinin
çətinliyi.
Xalqları idarə edən təsisatların ideyaları ən uzunmüddətli təkamülə məruz
qalırlar. Çox astagəlliklə təşəkkül tapan bu ideyalar, elə tədricən də yoxa çıxırlar. Ağıllı
zəkaların aşkar nöqsan kimi qəbul etdikləri həmin ideyalar, kütlə tərəfindən uzun
zaman ərzində şəksiz həqiqət kimi qəbul edilir və qara xalq kütləsinə öz təsirini
göstərməkdə davam edir. Yeni ideyanı təlqin etmək nə qədər çətindirsə, köhnəsini
aradan qaldırmaq da bir o qədər asan deyil. Bəşəriyyət ölü ideyalardan və ölü
tanrılardan daim möhkəm yapışıb, qopmaq bilmir.
İbtidai insan tarixinə aid olan və onun ruhi quruluşunun müxtəlifliyini və irsi
qanunlarını əks etdirən olduqca cahil ideyalara qarşı şair və filosofların, dünyada
insanların və irqlərin bərabərliyi ideyasını ortalığa atmasından, demək olar ki, bir əsr
yarım vaxt keçib.
Kütlə üçün çox şirnikləndirici olan bu ideya onların ruhuna çox tezliklə hakim
kəsildi və öz bəhrəsini də çox tez verməyə başladı. O, köhnə cəmiyyətin əsaslarını
sarsıtdı, ən qorxunc inqilablardan birinə gətirib çıxardı və qərb dünyasında bir sıra
güclü qıcolmalar doğurdu və onların sonu hələ də görünmür.
Şübhəsiz, fərdləri və irqləri bir-birindən ayıran bəzi bərabərsizliklər o dərəcədə
aşkar idi ki, uğrunda ciddi mübarizə apara biləsən. Lakin adamlar həmin
bərabərsizlikləri yalnız verilən tərbiyənin nəticəsi hesab etdiklərindən, bütün
insanların eyni cür ağıllı və xeyirxah doğulduqlarını, lakin sonradan onların yalnız
müxtəlif təsisatlar tərəfindən korlandıqlarını düşünərək, çox tez sakitləşirdilər. Buna
qarşılıq olan çox sadə vasitə var idi: təsisatlar qurmalı və bütün adamlara eyni tərbiyə
verməli. Beləliklə, təsisatlar və maarifləndirmə, müasir demokratiyanın məşhur sehrli
downloaded from KitabYurdu.org

---

iksirinə – böyük prinsiplər üçün alçaldıcı olan bərabərsizlikləri aradan qaldıran,
müasirliyin tək ilahi vasitəsinə çevrilmişdi.
Buna baxmayaraq, elmin ən yeni nailiyyətləri eqalitar nəzəriyyələrin
əhəmiyyətsizliyini üzə çıxardı və təsdiq etdi ki, keçmişdə insanlar və irqlər arasında
yaradılan əqli uçurum, yalnız irsən toplanmışlarla, özü də tədricən doldurula bilər.
Müasir psixologiya sərt təcrübə dərsləri ilə birlikdə göstərdi ki, məşhur şəxslər və
məşhur xalqlardan ötrü uyğunlaşdırılmış tərbiyə sistemi və təsisatlar, digərləri üçün
çox ziyanlı ola bilər. Lakin özləri tərəfindən dünyada dövriyyəyə buraxılmış ideyaların
uydurma olduğuna əminlik yarandıqda, filosoflar onları dövriyyədən çıxarmaq
səlahiyyətinə malik olmurlar. Həmin ideyalar yatağından çıxmış çaya bənzər, heç bir
bənd onun qarşısını saxlaya bilməz, ideya dağıdıcı, nəhəng və dəhşətli axın olaraq
davam edər.
Və baxın, ideyalar necə məğlubedilməz gücə malikdirlər! Nə bir psixoloq, nə bir
mədəni dövlət insanı və xüsusilə – nə də hər hansı bir səyahətçi tapa bilməzsən ki,
dünyanın altını üstünə çevirmiş, Avropada nəhəng inqilablara gətirib çıxarmış və
Amerikada Cənub Ştatlarını Şimali Amerika İttifaqından ayırmaq uğrunda qanlı
müharibəyə sövq etmiş insanların bərabərliyi anlayışının nə qədər yalançı, xəyali
olduğunu başa düşməsin; bizim təsisatlar və tərbiyənin, ibtidai xalqlar üçün nə qədər
məhvedici olduğunu inkar etməyə heç kimin mənəvi haqqı yoxdur. Bütün bunlarla
yanaşı, bir adam da tapa bilməzsən ki, – ən azı Fransada – hakimiyyətə gələndən
sonra ictimai rəyə qarşı çıxsın və ona müqavimət göstərə bilsin, bu tərbiyə və
təsisatları bizim müstəmləkələrdəki yerli əhali üçün də tələb etməsin. Bizim
bərabərlik ideyasından qaynaqlanan sistemlərin tətbiqi müstəmləkələri viran qoyur
və tədricən bütün müstəmləkələrimiz acınacaqlı vəziyyətə düşür. Lakin sistemin
başlanğıc olaraq mənbəyini təşkil edən prinsiplər, hələ də sarsımaz olaraq -
qalmaqdadır.
Bununla belə, tənəzzüldən uzaq olan bərabərlik ideyası hələ də
genişlənməkdədir. Bu bərabərlik naminə sosializm zərurətə çevrilib, görünür, o, yaxın
gələcəkdə Qərbin əksər xalqlarını öz köləsinə çevirəcək, onların xoşbəxtliyinin
təminatı üçün çalışacaq. Onun adı ilə müasir qadın özünə kişilərlə bərabər hüquq və
eyni tərbiyə tələb edir.
Bu, bərabərlik prinsiplərinin gətirdiyi siyasi və sosial çevrilişlər və bundan sonra
onun doğuracağı daha mühüm dəyişikliklər, kütləni heç də qayğılandırmır, dövlət
adamlarının siyasi ömrü isə o qədər qısadır ki, onlar bundan narahat belə, olmurlar.
Bununla belə, müasirliyin baş hakimi – ictimai rəydir və ona riayət etməmək
mümkünsüzdür.
Hər hansı bir ideyanın sosial əhəmiyyətini müəyyən etmək üçün zəkalar üzərində
hökmranlıq edən gücdən yaxşı ölçü meyarı yoxdur. Onda olan həqiqət və yalan payı
yalnız fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən maraq doğura bilər. Nə vaxt ki, həqiqi və yaxud yanlış
ideya kütlə üçün hissə çevrilir, bu zaman ondan törəyən nəticələr də tədricən ortaya
çıxır.
Beləliklə, maarifçilik və təsisatların köməyilə, bərabərliklə bağlı müasir arzuların
həyata keçirilməsinə başlamaq lazımdır. Onların yardımı ilə biz ədalətsiz təbiət
qanunlarını təshih etməklə Martinika, Qvadelupa və Seneqaldan olan zəncilərin,
downloaded from KitabYurdu.org

---

Əlcəzairdən olan ərəblərin və nəhayət, asiyalıların beyinlərini oxşar formaya salmağa
cəhd edirik. Əlbəttə, bu – tamamilə həyata keçməyən xülyadır, lakin indiyədək
bəşəriyyətin əsas məşğuliyyəti elə xəyalların arxasınca qaçmaqdan ibarət olmayıbmı?
Müasir insan, əcdadlarının tabe olduqları qanundan boyun qaçıra bilməz.
Mən, başqa bir yerdə avropalılar tərəfindən primitiv xalqlar arasında aparılan
tərbiyə və təsisatların hansı acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxardığını göstərmişəm.
Eləcə də qadınların müasir təhsil nəticələrini izah etmişəm və həmin deyilənlərə
burada yenidən qayıtmaq istəmirəm. Bu əsərdə bizim öyrənməyi qəsd etdiyimiz
məsələlər, daha ümumi xarakterdə olacaq. Müfəssəlliyi bir kənara qoyub və yaxud
təfsilatlara yalnız ifadə olunmuş prinsipləri təsdiq etmək üçün lazım olan qədər
toxunmaqla, mən, tarixi irqlərin əmələ gəlməsi və mənəvi sistemlərini, yəni müəyyən
tarixi zamanlarda təsadüfi işğallar, mühacirət və siyasi dəyişikliklər nəticəsində süni
irqlərin formalaşmasını tədqiq edəcəyəm və onların tarixinin elə bu mənəvi sistemin
nəticəsi olaraq ortaya çıxmasını sübut etməyə çalışacağam. Mən irqlərin möhkəmlik
dərəcəsi və xarakter dəyişikliklərini müəyyən edəcək, eləcə də fərdlərin və xalqların
bərabərliyə nə qədər meylli olduqlarını və yaxud əksinə, bir-birlərindən niyə daha çox
fərqlənməyə cəhd etdiklərini öyrənməyə səy göstərəcəyəm. Sivilizasiyanın təşəkkül
elementləri (incəsənət, təsisat və etiqad) – onu əmələ gətirir, bilavasitə irqi ruhun
məhsuludurlar və buna görə də onlar bir xalqdan digərinə keçə bilmir.
Müəyyənləşdirəcəyəm ki, öhdəsindən gəlinə bilməyən qüvvələrin təsirindən
sivilizasiyalar tutqunlaşır və sonda da sönürlər. Bax, Şərq sivilizasiyaları haqqında
əsərlərimdə dəfələrlə müzakirə etdiyim məsələlər bunlardır. Bu kiçik cildə onların
qısa sintezi kimi baxmaq lazımdır.
Müxtəlif ölkələrə uzun sürən səyahətlərimdən sonra məndə yaranan ən parlaq
təəssürat ondan ibarət oldu ki, hər bir xalq anatomik xüsusiyyətləri ilə bərabər, həm
də dayanıqlı mənəvi quruluşa malikdir və elə buradan da onun hisləri, düşüncələri,
təsisatları, etiqad və incəsənəti təşəkkül tapır. Tokvil və digər görkəmli mütəfəkkirlər,
xalqların təsisatlarında onların inkişafının səbəblərini tapmağı düşünürdülər. Mən isə
tam əksini düşünürəm və ümid edirəm ki, elə Tokvilin tədqiq etdiyi ölkələrin
nümunəsində təsisatların sivilizasiyaların inkişafına olduqca zəif təsir göstərdiyini
sübut edə biləcəyəm. Onlar daha çox nəticədirlər, çox nadir hallarda səbəb ola
bilərlər.
Şübhəsiz ki, xalqların tarixini çoxlu müxtəlif faktorlar müəyyən edir. Bu tarix,
müxtəlif hadisələr, təsadüflər ilə doludur; onlar mövcud olub, amma olmaya da
bilərdilər. Lakin bu təsadüflərlə, kənar müdaxilələrlə yanaşı, hər bir sivilizasiyanın
ümumi gedişatını idarə edən nəhəng, dəyişilməz qanunlar da var. Bu dəyişilməz, ən
ümumi və ən başlıca qanunlar irqin mənəvi quruluşundan irəli gəlir. Xalqın həyatı,
onun təsisatı, etiqadı və incəsənəti, onun gözlə görünməyən ruhunun, yalnız görünən
məhsullarının mahiyyətidir. Hər hansı bir xalqın öz təsisatını, etiqad və incəsənətini
yaratması üçün o, ilk növbədə, öz ruhunu dəyişməlidir; öz sivilizasiyasını başqasına
ötürməsi üçün isə o, həm də öz ruhunu verməyə hazır olmalıdır. Şübhəsiz, tarix bizə
başqa şeyləri deyir. Lakin biz əks fikirləri qeydə almaqla, asanlıqla sübut edə biləcəyik
ki, o, özünü boş görüntülərlə yanlışlığa sürükləyir.
downloaded from KitabYurdu.org

---

Bu əsərimdə inkişaf etdirilən ideyalardan bəzilərini bir dəfə böyük konqres
qarşısında izah etmişəm. Yığıncaq bir çox millətlərin müxtəlif mənşəli görkəmli
adamlarından: nazirlər, müstəmləkələrin qubernatorları, admirallar, professorlar,
elm adamlarından təşkil olunmuşdu. Mən həmin toplantıda başlıca məsələlərlə bağlı
bəzi fikir birliyi əldə oluna biləcəyinə ümid edirdim. Lakin bu olmadı. Deyilən fikirlər,
onları söyləyənlərin mədəniyyətlilik dərəcəsinə tamamilə uyğun belə gəlmirdi. Həmin
düşüncələr başlıca olaraq konqres iştirakçılarının mənsub olduqları müxtəlif irqlərin
irsi hislərindən ibarət idi. Buradan mənə tam aydın oldu ki, hər bir irqi təmsil edən
adamlar, sosial vəziyyət baxımından müxtəlifliyə baxmayaraq, əcdadlarından miras
qalan və tərkibini dayanıqlı ideya ehtiyatları, ənənələr, hislər, düşüncə tərzləri təşkil
edən şüursuz sərvətə malikdilər və istənilən arqumentlər onlara qarşı gücsüzdür.
Həqiqətdə isə insanların düşüncələri şüurun təsiri altında formalaşmır. İdeyalar
yalnız tədricən emal olunaraq hislərə çevrildikdən və ardınca fikirlərimizin istehsal
olunduğu qaranlıq sahəyə keçdikdən sonra öz təsirlərini göstərməyə başlayırlar. Kitab
ideyalarının təlqini, sözdən daha çox qüvvəyə malik deyil. Digər tərəfdən, filosoflar
zamanlarını yazmağa ona görə sərf eləmirlər ki, kimlərisə nəyəsə inandırsınlar, onlar
bunu daha çox əylənmək məqsədilə yazırlar. Yalnız insan yaşamağa məhkum olduğu
mühitin adi ideyalar dairəsindən kənara çıxa bilir, o, öncədən hər bir təsirdən imtina
etməlidir və özü müstəqil şəkildə oxşar ideyalara gəlib çıxan və onları müdafiə edən,
dar çərçivədə olan oxucularla da olsa, kifayətlənməlidir. Yalnız qəti şəkildə etiqad
edən həvarilər özlərini dinləməyə məcbur etmək qüdrətinə, axınının əksinə üzmək və
bütöv bir nəslin ideallarını dəyişdirmək bacarığına malikdilər, lakin bu da onların
düşüncə darlığı və müəyyən dozada fanatizmindən asılıdır ki, bu məsələdə də onlara
qibtə etmək mümkün deyil. Bununla belə, onlar hər hansı bir etiqada ruh yüksəkliyini
heç də kitab yazmaqla bəxş etmirlər. Ədəbiyyatçılar nəsə yazmaq fikrinə düşənə kimi,
barələrində əfsanələr uydurulana, onları danışmağa məcbur edənə qədər uzun
zaman torpaqda yatırlar.