R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

2 .2 .2 . Innovatsion loyihalami tahlil qilish usullari,
tanlash, xatari va aniqmaslik omillari
L oyihani m e ’z o n lar t o ‘plam i yordam id a tahlil qilish natijalarin i ras- 
m iylashtirish za ru riy ati tu g 'ilg a n d a (bu k o ‘p sonli a ltern ativ lo y ih alar- 
ni tahlil qilishda k erak b o 'la d i) lo y ih alam i balli bah o lash d an fo yd ala- 
niladi. B aho lashnin g balli usuli quyidagicha. L oyiha n atijalariga t a ’sir 
etuvchi eng m uhim o m illar tan lab olinadi (m e ’z o n la r ro 'y x ati tu z ila - 
di). M e z o n la r a h a m iy a tlilik d arajasi b o ‘y ich a te rib c h iq ila d i. B uni 
b o sh q aru v ch ila rd an aniqlash m u m k in , y a’ni ularga 100 p u n k td a n ib o ­
rat k o 'rsa tk ic h la rn i m e ’z o n la r guruhiga ajratish ta k lif etilad i (u m u m iy
q a ro r u ch u n u yoki b u m e ’zo n larn in g aham iyatlik darajasi b o 'y ic h a ).
H ar bir aytib o 'tilg a n m e ’z o n lar b o ‘yicha sifatli b ah o lar («juda yax- 
sh i», «yaxshi» va h. ) m iq d o riy ifo d a la n ila d i. B uni m u ta x a s s is la r 
m e ’zon larin i m iqdoriy ifodalash y o ‘li bilan aniqlay oladilar.
Agar balli b aho lash asosiy sxem asiga tasodifni olib kirilsa, ek sp e rt- 
lar vazifasini o so n lash tirish va shu vaqtning o ‘zida an iq ro q n atijalarg a 
erishish m u m k in . L oyihani u yoki bu k o 'rsa tk ic h i yax sh i-y o m o n lig in i 
aniq farqiga borish ju d a ham qiyin, chunki k o ‘p m e ’z o n la r shu balli 
b a h o la sh tiz im id a ta so d ifn i ish la tish d a esda tu tila d i: L o yiha k o ‘rib 
chiqish u ch u n h a r bir m e ’zon b o ‘yicha e k sp e rtla r ju d a yaxshi, yaxshi 
va h. natijalarga erishish im konini baholaydilar va bu loyiha bilan b o g ‘liq 
b o ‘lgan xavfni hisobga olishga yordam beradi.
Bu usul bo'yicha um um iy baho quyidagicha olinadi: ranglar tarozisi bu 
ranglarga yetish ehtim oliga ko'paytiriladi va bu yo‘l bilan m e’zonning ehti- 
molli tarozisi yopiladi, keyin bu m e’zon tarozisiga ko'paytiriladi, har bir 
m e ’zon bo'yicha olingan m a ’lum otlar qo'shiladi. Lekin olingan loyiha ba- 
holarini to ‘laligicha to ‘g ‘ri deb b o ‘lmaydi. Bu holat har bir om ilga tegishli 
tarozini topishda foydalaniladigan fikrlar ham da har bir rangga sonli m iq- 
do r berishdagi subektivlik bilan bog'liq. Shuning uchun um um iy bahodagi 
ozgina farq qaror qabul qilish uchun asos bo‘la olmaydi. Balli k o ‘rsatkich 
m ohiyatini ehtiyot bo'lib tushuntirish kerak.

---

B o sh q a u su llar. L o y ih an i ta n la s h d a u n in g sa m a ra d o rlig in i b a h o -
la sh d a n o a n iq lik va x a ta r o m illa rn i h iso b g a olish kerak. Bu sav o ln i 
t o ‘lalig ich a o ‘rganish ushbu o ‘quv q o 'lla n m a si ch e g ara sid a n c h iq ib k e - 
ta d i, sh u n in g u c h u n ularga q isq a c h a to 'x ta b o 'ta m iz .
N oan iq lik deganda loyihani am alga oshirish shart-sh aro itlari h aq id a- 
gi axborot noaniqligi, shu bilan b irq a to rd a xarajat va natijalar t o ‘g ‘risidagi 
axborot noaniqligi yoki t o ‘liqmasligi tushuniladi. Loyihani am alga oshirish 
jarayonida ro ‘yobga chiqadigan xalal beruvchi holatlar kelib chiqishi b i­
lan bog‘liq b o lg a n noaniqlik xatarlari.
Loyihaga baho berishda quyidagi n oaniqlik va investitsion x atarlarga 
e ’tib o r qaratiladi:
— iqtisodiy qo nun chilik va jo riy iqtisodiy holat barqarorm asligi, in ­
vestitsiya qilish va foydani ishlatish shartlari bilan bog‘liq xatar.
~ tashqi iqtisodiy x atar (savdo va yetkazib berishlariga chegaralar ki- 
ritish, chegaralarini berkitish va h.);
— siyosiy h o lat noaniqligi m am lak at yoki regionda ijtim oiy-siyosiy 
o ‘zgarishlar xatari;
— bozor konyukturasini, valyuta kurslarini tebranishlari;
— tabiiy-iqlim iy sh aro itlar aniqm asligi, tabiiy o fatlar r o ‘y b erish e h ti- 
m oli;
— ishlab chiqarishni texnologik xatari (avariyalar, uskunalar xato ish- 
lashi, ishlab chiqarish braklari);
— qatnashchilarning m aqsadlari, qiziqishlari va axloqi noaniqligi;
— qatnashchi korxonalarning ish holati va m oliyaviy ahvoli haqidagi 
axborot t o ‘qimasligi yoki noaniqligi.
E ng a n iq usul bu noan iq lik n i rasm iylashtirilgan ravishda ifodalash 
usulidir. Innovatsion loyihalarni baholashda eng k o 'p uchraydigan n o a- 
niqliklar turlariga nisbatan bu usul quyidagi etaplarni o ‘z ichiga oladi:
— loyihani am alga oshirishni ehtim olli shartlarini va bu shartlarga javob 
beruvchi xarajatlarning barchasini ifodalash (sug‘urta va р езе р ви р о в ан и е 
bilan bog‘liq sanksiya va xarajatlarni hisobga olgan holda);
— noaniqlik om illari haqidagi b o shlang‘ich axborotlarni am alga o sh i­
rishni alohida ehtim olli shartlari va m os sam aradorlik ko 'rsatk ich lar ham d a 
ularni o ‘zgarish intervallari haqidagi axborotga aylantirish;
— am alga oshirish shartlari noaniqligini hisobga olgan holda lo y ih a­
ning um um iy sam aradorligi k o 'rsatkichlarini aniqlash;
— innovatsion loyihalarni baholashni solishtirm a xarakteristikasi q u ­
yidagi 2 . I-jadvalda berilgan.
69

---