Radioelektronika asoslari

Pkrl -
au uziladi.
Shunday qilib, generatoming qattiq ish rejimtda generatsiya sakrash bilan hosil bo‘ladi va uziladi; tebranish yetarlicha katta amplitudaga ega bo'ladi. Bundan tashqari, generatoming qattiq ish rejimi tejamkor rejim hisoblanadi, chunki u chiziqli boimagan rejimda ishlaydi
Mashqlarai hajartsh tartibi
Ishning maketi ochiq panelda yasalgan boiib, laboratoriya stendiga joylashtirilgan. Uning prinsipial sxemasi 9-rasmda ko‘rsatilgan. Sxema eiementlarining kattaliklari quyidagi tartibda boiadi:
Ishchi sxema . talaba tomonidan ko‘chma elementlarni maketdagi uyalarga joylashtirish yo‘li bilan yig‘iladi. Ularning kattaligini o‘qituvchi tavsiya etadi, O'zgarmas tok manbai bo‘ lib, stendning pastki qismida joylashgan 0,5^15 Ubo'lgan to‘g‘riIagich xizmat qiladi.
I-mashq. Generatorni darajalash

1. 
   10-rasmda ko‘rsatilgan blok-sxcma yig‘ilsin. Unda o'rganilayotgan gcnerator hosil qiladigan tebranishlar elektron ossillograf (EO) ning “Y” kirisfiiga, ma'lum chastotaii generato/n/ng lehranishlari esa uning “X” kirishiga ulanadi.
   

G
V, =KT 30!
R_t = 18 kOm R_t= 6,8 kOm = 2,4 Otn R₄=i6kOm C,. 0,0! fiF C_t=l 00+!000pf C₃=0J fiF C₄ = 0,033 fiF Cj = 100 pF


9-rasm. iC—generatorning prinsipial sxcmasi.


- 0‘rganiladigan generator.
YUCHG - yuqori chaslotali generator (G4-102, }vkiG4-m).
EO - elektron ossiliograf (C’l-67, Cl-72, yoki 0-73).
10- rasm. O'lchesh blok-sxemasi.

2. 
   Ossillografntng “yoyma” kalitining dastasi “tashqi” holatiga qo'yiisin.
   
3. 
   Maketdagi C? kondensator uchun mo'ljallangan uyaga uning birar qiymatiga mos kondensator joylashtvrilsin.
   
4. 
   Yuqori chastotali standart generatoming chastotasini o‘zgartira borib, ossillograf ekranida elltps (Lissaju figurasi) hosil qilinsin va
   
5. 
   chastotasi yozib olinsin. Ossillografni ishlatish qo'llanmasi bilan tanishilsin.
   
6. 
   3- va 4-bandlar C₂ kondensatorning boshqa qiymatlari uchun takrorlansin va ularga mos chastota topilsin.
   

0‘lchash natijalari 1-jadvalgajoylashtirilsin.

6. 
   J
   /- jadval.
   

   SAzf)
   fom

   
   
   
   
   adval natijalari asosida/ = F(Ci) bog'lanish grafigi chizilsin. Exfatma: Generator chastotasini CH3-33 markali chastotometr yordamida xam o‘Ichash rnumkin.
   

Il-Mashq. Generatsiya shartini tekshirish
L Generator sxemasi musbat teskari bog‘Ianishli kuchaytirgtch holatiga keltirilsin va uning kirish vachiqish zanjiri topilsin.

2. 
   t
   l-rasmda ko‘rsati!gan blok-sxemayig'ilsin.
   
3. 
   Yuqori chastotali generatomi lampaviy voltmetrga ulab, tcbranish birlik amplitudasi tanlab olinsin. Bunda generatordan berilayotgan tebranishning chastotasi l-mashqda aniqlangan chastotalardan birortasiga tengbo‘lib, amplitudasi 1=10 niV tartibida ho‘lishi kerak.
   
4. 
   Aniqlab olingan birlik amplitudali signal kuchaytirgichning kirishiga ulansin va teskari bog'lanishsiz hamda teskari bog‘lanishli kuchaytirgich hollari uchun chiqishkuchlanishi ulansin.
   
5. 
   3
   K =
   
   
   va
   
   
   Uteskart
   
   
   koeffitsientlar hisoblansin
   
   - va 4-bandlar asosida
   

6. 3-, 4- va 5-bandlar o'rganilayotgan generator td)Tanishlari chastotasining boshqa qiymatlari uchun takrorlansin.
0‘lchash natijalari 2-jadvalgajoylashtirilsin.

/	f	f	f	...
Gbiiiik
U trakiii
Kp

2- jadval.

7. 
   2-jadval natijalari asosida musbat teskari bog‘lanishli
   

kuchaytirgichning Kfi - F(jj chastotaviy xarakteristikasi chizilsin va u lushuntirilsin,
111 - mashq. Generatorning yumshoq ish rejimini o‘rganish

1. 
   Tranzistoming statistik xarakteristikasidan uning to‘g‘ri chiziqli qismi aniqlansin.
   
2. 
   Manbadan tranzistor bazasiga xarakteristika to‘g‘ri chiziqli qismining o'rtasiga to‘g‘ri keladigan siljitish kuchlanish: berilsm.
   
3. 
   Induktiv g'altaklar orasidagi masofani o‘zgartirib, ulaming bog‘lanishi o‘zgartirj)sin va tebranishning hosil bo'Iish va uzilish nuqtasi aniqlansin.
   

Oichash natijalan' 3-jadvalga joylashtin Isin.
I
3-jadval.

t (mm)			r '
M(Hz)			1
iWPO			i

4. Darajalash chizigidan A/-o‘zaro induksiya koeffitsienti topilsin va t/uuqirf. bogianish grafigi chizilsiti.



V-mashq. Generatorning qattiq ish rejimini o‘rganish

1. 
   Statik xarakteristikadan foydalanib tranzistor bazasiga yopilish potensialiga teng kuchlanish berilsin,
   
2. 
   lnduktivlik g‘altaklari orasidagi masofani o‘zgartirib, ulaming bog'lanishi boshqarilsin va tebranishning paydo bo^Llish va uzilish nuqtalari aniqlansin.
   
3. 
   4
   O'lchash natijalari 4-jadvaiga joylashtirilsin.
   
   
   ( (mm)
   U Ch«pih(V)
   
   
   4-jadval,
   
   -jadval natijalari asosida ^/_c(li41sh q/(M) bog‘lanish grafigi chizilsin
   

Eslatma:
1- Generatsiyaning fazalar sharti tekshirilmaydi, chunki u g‘altaklar ulattishining faqal bitta holatidagina bajariladi.
2. Generatsiyantng amplitudalar shartini kuehaytirgich va teskari bog‘lanish ranjirining ampltludaviy xarakteristikasini olish yo'Ii bilan tekshirish mumkin.

9. 
   ISH.
   

MULTIVIBRATOR
Ishning maqsadi: Simmetrik va nosimmetrik multivibratoming avtotebranish rejimini o‘rganish, tebranishlaming takrorlamsb davri va amplitudasini sxema elemenllariga bog‘Iiqligini aniqlash.
Ishning nazariy asoslari:

1. 
   Elektr signali generatorlari va ularning turlari.
   
2. 
   Generatsiya shartlari.
   
3. 
   Multivibrator va uning tuzilishi.
   
4. 
   Multivibratoming ish rejimlari,
   
5. 
   Multivibratorda generatsiya shartlarining bajarilish xususiyatlari.
   
6. 
   Multivibratoming avtotebranish rcjimidagi ishlash prinsipi.
   
7. 
   Simmetrik va nosimmetrik multivibrator uchun kuchlanishlaming vaqt diagrammalarini tushuntirish:
   

£/*₂ =/>('); £/«=/<(0

8. 
   Simmetrik va nosimmetrik multivibratorlar uchun tebranishlar davri va amplitudasining formulasini tushuntirish.
   
9. 
   Ossillograf yordamida tebranishning davri va amplitudasini o'lchash (ossillograthing ishlash qoMlanmasiga qarang).
   

Qisqacha nazariya
Multivibrator relaksatsiyaviy generator bo‘lib, shakli to‘g‘ri to‘rt burchakka yaqin tebranishlar ishlab chiqaradi. Tuzilishi jihatdan u kuchli musbat teskari bog‘)anishli ikki kaskadli qarshiliklarda tuzilgan kuchaytirgichdir.
Multivibratoming uch xil asosiy ish rejimi mavjud; avtomatik tebranish, sinxronizatsiya va kutib turish rejimlari.
Avtomatik tebranish rejimida multivibrator o‘z-o‘zidan
uyg‘onadigan generator kabi ishlaydi, ya'ni tebranish sistemasining icbki jarayonlari hiscbiga hosil bo'ladi. Shuning uchun impulslaming davomiyligi, chastotasi va boshqalar qurilmaning parametrlariga bog'liq. Ulami sxemadagi elementlaming kattaligini o'zgartirish hisobiga ma'lum chegaraviy qiymatlar orasida o'zgartirish inumkin.
Sinxronlash rejimida muitivibrator o‘z-o‘zidan uyg'onuvchi generator singari ishlaydi. Lekin ishiab chiqarilayotgan tebranishlaming
chastotasi tashqaridan ta’sir etuvchi sinxronlovchi impulsning chastotasi bilan boshqariladi. Umumiy holda sinxronlovchi impulsning chasiotasi multivibrator ishlab chiqarayotgan tebranishning chastotasidan^Vichik bo‘ladi. Lekin sxema elementlarini tanlash yo‘li bilan ulami teng qilib olish imimkirc.
K



f-rnsm. Multivibratorning prinsipia! sxcnasi.

utib turish rcjimida multivibrator tashqi turtki ta’sirida ishiovchi generator hisobianadi. Shuning uchun u har safar maxsus tashqi impuls ta'sir etgandan keyin ishlaydi.
Muitivibratoming avtomatik tebranish rejimida ishlashini ko‘rib chiqaylik. Bu hol uchun uning prinsipial sxemasi 1 -rasmda ko‘rsatilgan. U musbat teskari bog'Ianishli iklci kaskadli qarshiliklardau tuziigan kuchaytirgich bo‘lib, ikkinchi kuchaytirish kaskadining chiqtshi
birinchisining kirishiga, birinchi kaskadning chiqishi esa, ikkinchi kaskadning kirishtga to‘liq ulangan. Shuning uchun teskari bog'lanish zanjirining uzatish koeflitsicnti /? = 1 ga teng.
Barcha o‘z-o‘zidan uyg'onuvchi generatorlar kabi multivibrator uchunham generatsiya shartlari Pk +
= ■ nl
K
0)

p = l
n = 0,1,2,...
bajariltshi kerak. Bunda fi = 1 bo‘lgani uchun amplitudalar sharti K=K, K₂ ko‘rinishda ifodalanadi va kichik signallar uchun u birdan yetarlicha katta bo'ladi. Fazalar sharti esa, kuchaytirgichning fazaviy xarakteristikasi bilan
belgilanadi. Multivibratorda roaxsus chastota tanlovchi zanjiming yo'qiigi kuchaytirgichning ' reaktiy. elementlardagi (Ptifii) faza siljishlarining ta'sirint orttiradi va u tebranishnirjg garmonik bo'lmasligini ta’minlaydi.
2


2-rasm. Ikki kaskadli kuchaytirgichning chastotaviy va fazavjy xarakterbtikasi.
'rasmda ikki kaskadli qarshiliklarda tuzilgan kuchaytirgichning chastotaviy va fazaviy xarakteristikasi korisatilgan. Unda 6)₀ chastota hosil bo'Iadigan tebranish tashkil etuvchilarining asosiy chastotasini,
_k (r_t - o‘tish zanjirining yaqt doimiysiga, yuqori chegarasi (&>₂)
esa, z - nagruzka zanjirining vaqt
doimisiga bog‘liqbo‘tadi. .
Agar t_k = C_bR_b kattalashsa va r_yu = C₀R_k kamaysa, faza siljishlan

_k =p_k] +
_ki ham kamayib, fazalar sharti ko‘proq chastotalar uchun bajariladi va tebranishlar spektri kengayadi va aksincha. Shuning uchun multivibrator uchun fazalar shartini, quyidagichayozish mumkin:, ..
1 1
— » » — yoki r_k » Tjm ...,, ;
^ y_v ^ k
Generatsiya shartlari bajarilganda multivibratorda qanday qilib tebranish hosil bo'lishini ko‘raylik. Uni uzlukii holda aniqlash qulay. Sxemadagi mos elementlar o'zaro teng kattatiklar bo‘lsin. Bunday sxema simmetrik multiv'tbrator deyiladi (aks holda u nosimmetrik boMadi). Agar tranzistoriar to'liq ochiq (to‘yingan) boMib. mos elektrodlaridagi potensiallari teng hamda C_bt va C_K kondensatorlar bir xil potensiallar ayirmasigacha zaryadlangan boMsa, sistema muvozanatda boMishi kerak. Lekin bu muvozanat turg'un boMmaydi va sistema uzoq muddat bu holatda turolmaydi. Chunki sxemaning mos tarmoqlaridan o‘tadigan toklar o‘rtacha qiymatlariga nisbatan fluktuatsiyalarga uchrab turadi.
Faraz qilaylik, biror vaqt momentida 7) tranzistordan 0‘tadigan tok bir oz ortsin (A/*,). Unda /f_kl qarshilikdagi potensiai tushuvi ortib, kollektor kuchlanishining manfiyiigi kamayadi, ya'ni kollektor potensial AU_kl miqdorga ortadi. C_b2 kondensator o‘z potensialini oniy vaqt ichida o‘zgartira olmagani uchun bu o'zgarish T₂ tranzistoming bazasiga toMiq uzatiladi va tranzistoming baza kuchlanishi ham ortadi. Natijada T₂
tranzistoming kollektor toki AI_k2 miqdorga kamayadi. Bu R_a qarshilikdagi potensiai tushovining kamayishiga, kollektoridagi manfiy kuehlaitishning ortishiga, ya'ni kollektor potensialining kamayishiga oiib keladi. C_bx kondersatoming potensiali oniy vaqt ichida o‘zgarmagani uchun bu o‘zgarish T_x tranzistoming bazasiga to‘liq uzaliladi va baza kuchtanishi kamayadi. Natijada u kollektor tokining yanada ortishiga sababchi bo‘ladi. Bu jarayon rivojlanish tabiatiga ega. U xakrash yoki ko 'chki jarayon deb ataladi,
Umuman ko'chki jarayoni natijasida T₂ tranzistoming kollektor kuchlanishi U_k2 ~ 0 dan -E_t qiymatlar oralig‘ida o‘zgaradi. Bunda T\ tranzistoming baza kuchlanishi ham shu qiymatlarda U_hl =0 dan U_hl -~Et> g^acha, tranzistoming kollektor kuchlanishi esa aksincha, U_k| « -E_k dan U_ix «0 gacha o‘zgaradi. T₂ tranzistoming baza kuchlanishi esa, U_b2 ~ 0 dan U_b2«+E_b gacha ortadi. Shuning uchun tcskari bogManish halqasi uziladi, chunki T₂ tranzistor to‘liq yopilib, T_x tranzistor ochiq holatga o‘tadi. Shunda sistcma muvozanat holatga o‘tadi, lekin u turg‘un emas. Uning bu holatda qancha vaqt turishi C_bi va C_b2 kondensatorlarning boshlang'ich energiyasi bilan belgilanadi. Sxemadagi ko‘chki jarayoni uzilgach, U_c2 > U_k] va E7_tl < U_k2 bo‘lib qoladi. Bu C_b3 kondensatoming zaryadsizlanishiga, C_b, kondensatoming esa, qo‘shimcha zaryadlartishiga olib keladi. Bu jarayonlar nisbatan sekinlik bilan davom etadi va impulsmng shakllanisfiini ta'mmiaydi.
C_bi kondensator «kollektor manbai -E_k - Ru - T_t tranzistorning emitter-baza o‘tishi»dan tuzilgan zanjir orqali zaryadianadi. Uning vaqt doimisi ~C_blR_k2 ga teng. Bunda zaryadlanish eksponcnsial qonun bo‘yicha borgani uchun T₂ tranzistoming kuchlanishi ^kZ ~ ~&k ⁺ ^rar ‘ RkZ ham shu qonun bo‘yicha o‘zgaradi va t — 3C_W ■ R_k2 vaqt ichida U_k2- -E_t qiymatga erishadi.
C_bl kondensatoming zaryadlanishi davomida t'_b2 kondensator «R/j2 -E_h-T_x tranzistor» dan hosil bo‘lgan zanjit orqali zaryadsizlanadi. Uning vaqt doitniysi ® C_b2 ■ R/,2 bo‘lib, zaryadsizlanish toki
t
Iniyazsk -^T'^arya if°da biian aniqlanadi (bu vaqtda T₂
tranzistor yopiq holatda turadi). Bu jarayonning davom ctishi zaryadsizlanish zanjirining vaqt doimiysiga bog‘liq bo‘ladi. Tranzistoming baza kuchlanishi U_bl = -E_h + l_zarya^_s. ■ qiymatdan nolga yetgach, u
ochiladi. Shundan keyin sxemada yana sakrash hosil bo‘ladi. U T_t
tranzistor yopilishiga, T₂ tranzistorning esa to'la ochilishiga olib keladi, Bunda j?_bi qarshilik E_h + U_c2 = E_b + E_k kuchhinish ostida bo'lgani uchun T₂ tranzistoming koilektor kuchlanishi E_k - I_ko2 ■ R_k2 qiymatdan U_kr ® 0 qiymalgacha kamayadi. Kolhektcff toki esa, ho qiymatdan
q