Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Alimlərin maraq dünyası “Əsrləri qabaqlamış alim – Nəsirəddin Tusi” əsərinin əlyazmasını oxuyarkən ilk növbədə müəllifin maraq dünyasının genişliyi diqqətimi cəlb etdi. Səhifələri çevirdikcə tarixə, coğrafiyaya, həndəsəyə, riyaziyyata, astronomiyaya və digər elmlərə aid məlumatlar verən faktlarla tanış olur, müəllifin çoxistiqamətli axtarışlardan aldığı nəticələrdən sevinirsən. Oxucu təkcə ona görə sevinmir ki, burada bir neçə elmin əlaqəli şərhi problemin məntiqini gücləndirir, oxucuya ətraflı dərk imkanı yaradır; həm də ona görə sevinir ki, dünyada elmin inkişafında şərqlilərin xidmətləri daha əzəlidir, ilkinlərdəndir. Müəllif Ramiz Dəniz (Qasımov) qeyd edir ki, bir mən dünya elmi, mədəniyyəti, incəsənəti, ədəbiyyatının sürətlə inkişaf etdirilməsində müsbət rol oynamış tarixi şəxsiyyət- lərin taleyi və elmi irsi heç də lazımi səviyyədə tədqiq edilməmiş və layiqincə qiymətləndirilməmişdir. Müəllif bu qənaətində çox haqlıdır. Azərbaycan xalqının dünya elminə kəşflər, ixtiralar bəxş etmiş, bir çox elmin əsasını qoymuş, ədəbiyyat və incəsənət sahəsində sənətin zirvəsinə yüksəl- miş xeyli görkəmli simaları vardır. Bunlar haqqında nəinki bədii-publisistik əsərlər, heç əməllibaşlı, fundamental elmi- tədqiqat əsərləri hazırlanmamışdır. Nədənsə, Azərbaycanda
402 elm və mədəniyyət tarixinin elmi-tədqiqi istiqaməti olaraq öyrənilməsinə diqqət yetirilmir. Ona görə də elmi nəticə- lərin təbliği və yayılması kütləviləşmir. R. Dənizin əsəri müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Lakin fundamental mahiyyətli deyil. Burada xeyli mənbəyə istinad olunaraq tarixi-elmi məsələlər haqqında bir çox alimin mövqeyi, münasibəti açıqlanır. Müəllif müxtəlif əsər və tədqiqatlardan dəyərli elmi fikirləri bir yerə toplamaqla maraqlanan oxucunun işini xeyli asanlaşdırmış, onun əlinə faktlar toplusu vermişdir. Digər tərəfdən müəllif kəşflərin, elmi ideyalarının dinamikasını açır, ilkin elmi ideyanın elmi mənsubluğunu və onun yazılma və inkişaf anatomi- yasını, dəyişmə və yeniləmələrini müqayisələrlə üzə çıxa- rır. “Antik dövrün astronomları”, “Şeyx Məhəmmədəli
digər başlıqlı hissələr səciyyəvidir. Əsərdə Nəsirəddin Tusinin astronomiyaya aid əsərləri və xidmətlərindən geniş danışılır və bir çox elmi maraq doğuran faktların təhlili verilir. Xüsusilə X. Kolumbun Amerikanın kəşfi və onun istifadə etdiyi xəritənin kimlər tərəfindən hazırlanması faktı tədqiqata cəlb olunur və müəllif belə bir qənaətə gəlir ki, həmin xəritə Marağada hazırlanmış və onun əsas müəllifi Tusidir. Ramiz Dəniz
403 dəlillərlə xəritənin hazırlanması prossesini, onun sayını və variantlarını, xəritələrin əldən-ələ necə düşməsini, nəhayət Kolumbun ondan istifadəsini və digər cəhətləri əsaslı şəkildə meydana qoyur və özünün elmi qənaətlərini sübuta yetirir. R. Dəniz qeyd edir ki, Kolumb Tusinin məşhur xəritəsin- dən əlavə, onun “Zic Elxani” əsəri ilə də tanış olub. Müəllif N. Tusinin kəşfinin ciddi elmi mahiyyətini şərh edərkən həm də onların ilkinliini vurğulayır. O, qeyd edir ki, İ. Nyutonu və məşhur dünya astronomlarını 400 il qabaqlamış azəritürk alim sübut etmişdir ki, dənizlərdə və okeanlarda baş verən qabarma və çəkilmələr heç də təbiətin kor-koranə şıltaqlığı deyildir. Məhz Ayın çəpəki hərəkətin- dən və Yerin qütblərdəki batıqlığından irəli gələn vaxtaşırı, yəni il ərzində 24 dəfə özünü biruzə verən hadisədir. Göründüyü kimi, oxuculara təqdim olunan bu əsərdə maraqlı məqamlar çoxdur. Bunlar, müəllifin çox saylı alimlərdən gətirdiyi dəlillərə söykənməsinə baxmayaraq, hələ zaman-zaman müzakirə mövzusu tədqiqat obyekti ola bilər. Lakin bir həqiqət aydındır ki, tədqiqatçının zəhməti və vətənpərvər-vətəndaş niyyəti təqdirəlayiqdir. Əjdər Ağayev professor, pedaqogika elmləri doktoru
404
“Azərbaycan bir balaca diyar olsa da, həmişə öz alimləri, şairləri və mütəfəkkirləri ilə başqa ölkələrdən seçilmişdi. Bu ondan irəli gəlir ki, hələ erkən orta əsrlərdən elmə, mədəniyyətə, incəsənətə və ədəbiyyata xüsusi diqqət yetiri- lir və bu sahələrin inkişafı üçün güclü mütəxəssislər yetişdirmişdi. Bundan əlavə, Azərbaycan alimləri ölkənin sərhədləri ilə yaxın olan dövlətlərdə baş verən elmi proses- lərin necə cərəyan etdiyi ilə dərindən maraqlanır və onlar da elmi-tədqiqatlarını davam etdirirdilər”. Bu mübarək kəlamlarla öz oxucularına müraciət edən, peşə və sənət baxımından, hələlik yalnız öz zehninə və fitri istedadına güvənən gənc tədqiqatçı Ramiz Dəniz (Qası- mov) Nəsirəddin Tusi haqqında çox mötəbər məlumatları əldə edərək, ümumiləşdirmiş, sonra onun hər bir əsəri üzərində ayrıca dayanmış, onların şərhlərinə və elmi tutumuna dair mövcud məlumatlarla oxucuları tanış etmiş, elmi-nəzəri və ideya-mənəvi irsinin böyük bir qisminin saxlanıldığı ünvanları tanıtmışdır. Son illərdə Tusinin elmi- mənəvi irsi ilə bağlı məxəzlər silsiləsi ilə tanışlıq məsələləri ayrı-ayrı alim və tədqiqatçılar tərəfindən tədqiqata cəlb edilsə də, onun bütövlükdə din, təbiət, əxlaq tərbiyəsi, nücum, musiqişünaslıq, hüquq, siyasət elmi sahəsində
405 dinamik baxışlarını, mən deyərdim ki, fədakarlıq nümunə- sində, peşəkar səviyyədə mənimsənilməsini bu gənc tədqiqatçı qədər nəfis və hərtərəfli araşdıran olmamışdır. Onu da qeyd edək ki, gənc tədqiqatçı, istedadlı qələmi sahibi olan Ramiz Dəniz oxuculara yaxşı tanışdır. Onun zəka sahibləri olan görkəmli elm və sənət adam- ları, aqil şəxsiyyətlər haqqında kamil düşüncələri, dərin sosial axtarışları öz əhatə dairəsi baxımından geniş və rəngarəngdir. Tarixi şəxsiyyətlərin, nadir istedad sahiblərinin fəzilət və yaradıcılıq dünyasını öyrənib, qələmə almaq və bu tarixi irsdən ictimai tərəqqi ideyaları baxımından böyüyən nəslin hərtərəfli və ahəngdar inkişafında təsiri olacaq səviyyədə sanballı bir əsər hasilə gətirmək, əlbəttə, nəcib və şərəfli bir iş sayılmalıdır. Bu baxımdan Nəsirəddin Tusi irsi bütün dövrlərdə və xüsusən müasir şəraitdə ən qiymətli, əhəmiyyətli mənbə, qaynaq olmuşdur və olmaqdadır. Böyük mütəfəkkirin tari- xin gerçəkliklərinə çevirilmiş nəzəri baxışları, konseptual ideyaları müəllifi ciddi düşündürmüş, onu bu sahədə, bir- neçə tədqiqi xarakterli axtarışlar aparmağa sövq etmişdir. Bir incə mətləbi də qeyd edək ki, dünya şöhrətli alimin ideya-nəzəri irsini yüksək vətəndaşlıq qayəsi, milli təəssüb- keşlik nümunəsi kontekstində öyrənib üzə çıxardan müəllif
406 bu gün təkcə milli məhdudluq çərçivəsində qalmayıb, bu qəbildən olan elmi-xronikal salnamələri ilə xarici ölkələrdə də özünə geniş hörmət və nüfuz qazandırmışdır. Onun bu vaxtadək bəşəriyyətin böyük duhaları olan N. Gəncəvi, X. Kolumb, C. Bruno, İ. Nəsimi, N. Kopernik və digərləri haqqında topladığı zəngin materiallar çox qiymətli və təqdirəlayiqdir. Bununla belə, o, xeyli vaxtdır ki, Tusinin də elmi irsi, keçdiyi həyat yolu, dahiyanə şəxsiyyəti, elmi kəşfləri haq- qında da silsilə məqalələr, elmi nəşrlər toplusu hazırlamış- dır.
Bəşər duhasının böyük söz ustadının elm və həyat yolu- nu işıqlandırmağa tuşlanan “Əsrləri qabaqlamış alim Nəsirəddin Tusi” adlı fundamental məlumatlar toplusu olan kitabı isə onun oxucularla növbəti görüşüdür. Respublika “Təhsil” cəmiyyəti tərəfindən “xeyir-dua” almış bu kitabın ilk oxucularından biri kimi, mən bir incə mətləbi qeyd edim ki, Tusi haqqında toplanılmış ilkin, orijinal məxəz və mülahizələr müəllif tərəfindən çox aydın, səlist və hamı üçün anlayışlı şəkildə izah olun-muşdur. Nəsirəddin Tusi fenomeninə məxsus bütün həyati cizgilər müəllif tərəfindən sosial-fəlsəfi mündəricədə, dərin məntiqi ümumiləşmələr əsasında işlənilərək, oxucuya təq- dim olunmuşdur.
407 Zəngin tarixi qaynaqlar, sonsuz sayda toplanmış əlyaz- maları, yaradıcı məfkurə əsasında yaranmış bu kitab. Tu- sinin elmi baxışlarını, idrak səltənətini, müdrik aqilliyini bir daha sezib, mənimsəmək baxımından çox dəyərli vəsaitdir. Hiss olunur ki, gənc tədqiqatçı öz şəxsi marağı əsasında dünyanın bir çox ölkələrin elmi kitabxanalarına və əlyaz- maları fondlarında olmuş, N. Tusi irsindən müxtəlif vaxtlarda bəhrənələrək, topladığı ən incə məqamları belə yaddaşının dərin yerlərində saxlamışdır. Əsərdə həm də dünya şöhrətli məşhur səyyah, tədqitçı və coğrafiyaşünasların, təbiət alimlərinin N. Tusi işığından güc alan müdrik əməlləri barəsində də maraqlı mülahizələr söylənilmişdir. Bu sahədə, xüsusən məşhur dəniz mücahidi, böyük coğrafi kəşflər dövrünün “flaqmanı” olmuş X. Kolumbun bitib-tükənmək bilməyən şücaətləri haqqında da səhih və dolğun məlumatlar verilir. İnanırıq ki, Ramiz Dənizin yenicə işıq üzü görmüş
möhumentallığı, əhatə problematikası, yüksək həyati məziyyətləri ilə oxucuların stolüstü kitabına çevriləcəkdir.
408
Ф. и др.; Под ред. Колесницкого Н. Ф. История средних веков: 2-е изд. испр. и доп. Москва, «Просвещение», 1986. Андре М. Подлинное приключение Христофора Колумба. Пер. с фран. М-Л., Земля и фабрика, 1928 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı-2001
Бартоломе де Лас Касас. История Индии. Ленинград, «Наука», 1968.
Москва, 1965 Бейкер Дж. История географических открытий и исследований. Пер. с англ. М., «Иностранная литература», 1950
Пер. с англ. М., «Прогресс», 1969
409
«Гянджилик», 1983 Верлинден Ч. Христофор Колумб, Ернан Кортес. Ростов-на-Дону, «Феникс», 1997 Н. Веселовский, Н. Белый. Ю. А. Николай Коперник. Москва, 1974. «Наука», стр. 65 Qаbusnamə. Bakı, “Azərnəşr”, 1989
“Nicat”, 1997
səh .67
Qasımov R. Ə. Xristofor Kolumb, Nəsirəddin Tusi və Amerika qitəsinin həqiqi kəşfi. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2002 Голант В. Я. Планету открывали сообща. Москва, «Наука», 1971 Гуляев В. И. Доколумбовы плавания в Америку: мифы и реальность. Москва, «Международные отношения», 1991 Гумилевская М. А. Как открывали мир. Москва, «Д. Л.», 1997 Дитмар А. Б. Родосская параллель. Жизнь и деятель- ность Эратосфена. Москва, «Мысль», 1965 Hüseynov R. Ə. Astronomiya. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “Maarif”, 1997 Hüseynov R. Ə. “Bilgi” dərgisinin “fizika, riyaziyyat, yer elmləri” seriyası. Nəsirəddin Tusinin astronomiya elmində xidmətləri. Bakı, 2002, №2
410
H. Məmmədzadənin əlavəsi. Bakı, “Elm”, 1989 Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə Nizamülmülk. Siyasətnamə. R. Sultanovun yazdığı müqqədimədən. Bakı, “Elm”, 1989 Ионина Н. А. Автор-составитель. Сто великих чудес света. Москва, «Вече», 2000 Исаченко А. А. Развитие географических идей. Москва, «Мысль», 1971 История античности. Сост. Томашевская М. Н. Москва, «Правда», 1989, II том Каган В. Ф. Основание геометрии. М-Л., 1949 Кечори Ф. История элементарной математики. Одесса, 1971 Клацко-Рындзиун. Журнал Ассоциации искусствен- ного интеллекта. Новости искусственного интеллекта. М., 1993
1980
Купер Ф. Дж. Мерседес из Кастилии или путешествие в Катай. Одесса, «Маяк», 1985 Kəndli-Herisçi Q. Xaqani Şirvani. Bakı, 1988 Лас Касас Б. История Индии. Пр. с исп. Ленинград, «Наука», 1968 Mehrəliyev E. Babakuhi Bakuvi Ş.M. (Nişapuri, Şirazi) və Pirhüseyn Şirvani. Bakı, “Nafta-Press”, 2002
411
oğlu”, 2000 Mehrəliyev E. Şirvanilər. Bakı, “Çaşıoğlu”, 1996 Məmmədbəyli H. C. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980 Məmmədbəyli H. C. və Haşımzadə M. “Şəklül-qita” kita- bının riyaziyyat tarixində əhəmiyyəti. Az.SSR EA., Xəbərləri, 1951 №8
Tusi. II nəşr. Tehran, “Gülşən”, 1991. Магидович И. П. Христофор Колумб. Москва, «Гео- графгиз», 1956 Магидович И. П. История открытия и исследования Северной Америки. Москва, «Географгиз», 1962 Магидович И. П. История открытия и исследования Центральной Южной Америки. Москва, «Географгиз», 1965
истории географических открытий том I, Москва, «Прос- вещение», 1983
истории географических открытий том II, Москва, «Прос- вещение», 1983
Насирэддин Туси. Баку, «Гянджилик», 1981
412
цузского текста. Москва, «Мысль», 1965 Морисон С. Э. Христофор Колумб – мореплаватель. Пер. с англ. Москва, «Иностранная литература», 1958 Муромов И. А. Сто великих путешественников. Москва, «Вече», 2000 Rzayev A. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996 Rzayev B. Bəşəri düha: Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən – Nəsirəddin Tusi (XI) Bakı, “ADPU nəşriyyatı”, 2014 Рашид-ад-дин. Сборник летописей том III, Москва, 1946
Самин Д. К. Сто великих научных открытий. М, «Вече», 2002 Самин Д. К. Сто великих ученых. Москва, «Вече», 2002
Страбон. География. Пер. с гречес. Москва, «Наука», 1964
Строева Л. В. Государство Исмилитов в Иране в XI- XIII вв. Москва, «Наука», 1978 Субботин М. Ф. Работы Мухаммеда Насирэддина по теории движения Солнца и планет. «Известия АН Азерб. ССР», №5, 1951
наследстве) Москва, «Молодая гвардия», 1969
413
ности. Москва, «Правда», 1989, том II Фукидид. История том I, Москва, 1915 Xacə Nəsirəddin Tusi. Rəhim Sultanovun farscadan tərcüməsi. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005. səh. 235
1984
Харт Г. Венецианец Марко Поло. Перевод с англ. Москва, «ИЛ», 1956 Хауз. Д. Гринвечское время и открытие долготы. Москва, «Мир», 1983. Хепгуд Ч. Древние карты морских королей. Христофор Колумб. Путешествие. Москва, 1952 Шкловский В. Земли разведчик. Москва, «Молодая гвардия», 1966
414
Mündəricat
Ön söz................................................................. 4-9 Redaktordan - Böyük məqsədə doğru cəsarətli addım......................................................................... 10-14
Antik dövrdə astronomiyanın inkişafı................... 16-43 Şərq dünyasının astronomları................................ 44-51 Şeyx Məhəmmədəli Babakuhi Bakuvi.................. 51-59 Tanınmış alimlərin əsas elmi işləri........................ 59-76 Elm dünyasının şahı Nəsirəddin Tusi.................... 77-95 Nəsirəddin Tusinin siyasəti................................... 96-124 Marağada möhtəşəm rəsədxananın inşası............. 124-138 Marağa rəsədxanası və onun alimləri.................... 139-158 “Zic Elxani” əsərindən başqa astronomik kataloqlarda istifadə olunması.................................... 159-177 Dövrünə görə dünyanın ən möhtəşəm elmlər akademiyası Marağada olub....................................... 177-192 Nəsirəddin Tusi tərəfindən astronomiyanın inkişaf etdirilməsi................................................................... 193-207 Nəsirəddin Tusinin dünya miqyasındakı elmi nailiyyətləri................................................................. 207-231 Nəsirəddin Tusinin kəşfinin Regiomontan tərəfindən mənimsənilməsi......................................... 231-252 Elmi işlərinə görə diqqət mərkəzində olan alim.... 253-264
415 Amerika qitəsinin kəşfinə hazırlıq.......................... 265-278 Xristofor Kolumb və dünya əhəmiyyətli kəşf........ 279-294 Marağa xəritəsinin bir nüsxəsinin Çinə gedib çıxması və oradan yoxa çıxması.................................. 295-302 Marko Polo və Marağa xəritəsinin Avropaya çatdırılması................................................................. .303-311 Paolo Toskanellinin xəritəsi və onun Yer kürəsinin ölçüsünə dair gəldiyi qənaət........................................ 312-326 İstanbulun Topqapı muzeyindən tapılan sensassion xəritə........................................................................... 327-342 Xəritənin əsl müəllifi kimdir, admiral Piri Rəis, yoxsa Nəsirəddin Tusi................................................ 342-366 Nəsirəddin Tusi və onun nəsili.............................. 367-373 Əldə olunan nəticələr............................................. 374-400 Rəy - Bəşər ustadı haqqında vəsait....................... 401-403 Rəy - Alimlərin maraq dünyası............................. 404-407 Ədəbiyyatların siyahısı......................................... 408-413
416
Əsrləri qabaqlamış alim – Nəsirəddin Tusi Nəşriyyatın direktoru F. Q. Kərimov Çapa imzalanmışdır: 30.09. 2014 Formatı: 60 x 84 1/16 Fiziki çap vərəqi: 26 Tiraj: 500 “Nasir” nəşriyyatı Tel: (050) 314 09 37 (012) 431 11 00
Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|