Raqobatlashgan bozorda, qisqa muddatli oraliqda firma foydasini maksimallashtirish va uning taklifi

Kelib chiqishi va maʼnosi

Fransiya va Germaniya oʻrtasidagi raqobat. Ikki millat davlati bor ekan; Bu yerda, Prussiya Gardes du Korpusining zobitlari urush qoʻzgʻatmoqchi boʻlib, 1806-yilning kuzida Berlindagi Fransiya elchixonasi zinapoyasida qilichlarini kutarib turishgan
Raqobat odatda odamlar yoki guruhlar oʻrtasidagi raqobatni anglatadi, bu yerda har biri boshqasidan koʻra koʻproq muvaffaqiyat qozonishga intiladi. Shu bilan bir qatorda feʼl (soʻz turkumi) shaklida qoʻllanilganda (Amerika ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi, Britaniya ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi) tenglik munosabatini koʻrsatishi mumkin. Raqib soʻzini kelib chiqishi o'rta fransuz va lotincha rivalis, fransuzcha rivus soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, boshqasi bilan bir xil ariq va daryodan suv ichadigan yoki undan foydalanadigan odamni anglatadi Bu soʻz ingliz tiliga taxminan 1577-yilda kirib kelgan va Uilyam Shekspirning 1623-yilda yozilganh Veronadagi ikki janob kitobida aytib oʻtilgan
Jeyms Mark Bolduin 1902-yilda oʻzining "Falsafa va psixologiya lugʻati" da raqobatning uchta asosiy turini aniqlagan.

1. 
   biologik raqobat
   
2. 
   shaxsiy yoki ongli raqobat
   
3. 
   savdo va sanoatda raqobat^[11].
   

Shu bilan bir qatorda, Kilduff va uning hamkasblari 2010-yilda oʻzlarining sharhlarida raqobatni uch turga (individual, guruh va tashkilot) ga boʻlgan va raqobatni „sub’ektiv raqobat munosabatlari“ sifatida ajratib koʻrsatishgan, bu albatta „psixologik ishtirokning kuchayishi va sezilarli ulushlar“ ni talab qiladi. Koʻproq zamonaviy tadqiqotlar raqobatni oʻrnatish uchun zarur boʻlgan oʻxshashlik, yaqinlik va tarixni aniqlaydi, boshqalari esa shafqatsizlik bilan raqib munosabatlarini mustahkamlash uchun raqobat tarixiga boʻlgan ehtiyojni kamaytirishi mumkinligini taxmin qilishdi.

1. 
   Firma daromadlari va ularni hisoblash.
   

Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.

Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi. Amaliyotda F. (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bogʻliq: a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh, natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi koʻpayadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni koʻpaytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni koʻpaytiradi. Shu sababli F.ni koʻp olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir boʻlib, ularning bozor narxi oshsa, oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, F. ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F. koʻrish mumkin emas. Har qanday firma F.ni eng koʻp olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga intiladi, F. miqdoriga taʼsir etuvchi omillarni ishga soladi.
F.ning oʻz oʻlchami bor. Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (Gʻ") nisbiy koʻrsatkich boʻlib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. koʻrilganini bildiradi va u orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.
F. koʻrilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini bildiradi. F. koʻrish tadbirkorlikning maqsadi boʻlganidan har doim F. normasini oshirishga intilish saklanib qoladi.
F. massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. F. massasi qanchalik koʻp boʻlsa, F. shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar F. normasi goqori boʻlsa, oz kapital bilan ham koʻp F. olish mumkin, bordiyu F. normasi past boʻlsa, kapitalni koʻpaytirib F.ni koʻpaytirish mumkin. F. maksimumlashtirish uchun ham F. normasi, ham kapital summasi katta boʻlishi zarur. F. normasini pasayishi hisobidan F. massasi qisqargan chogʻda, bu yoʻqotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital koʻpaytiriladi. Olingan F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital koʻpayadi. Natijada F. normasi pasaygan chogʻda ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi. Agar F. normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq koʻpaysa F. massasining ortishi yuz beradi.
Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va ustama F.ga boʻlinadi. Oddiy F. erkin — mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan F.dir. Us t am a F.ni firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi. F. nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan iborat boʻladi. Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga yollanib ishlash maʼqul boʻladi. Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga oʻtgan taqdirda normal F. ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy F. xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu F. kapital egasiga tegadi. Omad F.si — bu F.ni bozor konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad F.si hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.
F. ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar toʻlanadi. Kapital qarzga olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini toʻlashga ajratiladi. F.ning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati boʻlsa, F.dan dividend toʻlanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan soʻng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F. hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik koʻp boʻlsa, firmaning oʻz mablagʻi hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta boʻladi. Firmaning oʻzida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni asosiy va aylanma kapitalga kelib qoʻshiladi. Bu firmalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi.
F. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita hisoblanadi. F.ga intilish resurslarni kerakli sohalar oʻrtasida taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib F. kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga doimo koʻchib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi, iktisodiyot oʻsadi. F.ning koʻp boʻlishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.
Ahmadjon Oʻlmasov.
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan oʻtadi:

• 
  birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chogʻida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon boʻlmaydi;
  
• 
  ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan soʻng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi.
  

Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar.

3.Korxona foydasini maksimallashtirishni nazariy jihatdan asoslash va uni grafik usulda tahlil qilish.

Rentabellik (nem. rentabel — daromadli, foydali) — korxona yoki tadbirkorlikning daromaddorligi, samaradorligi; mikroiqtisodiy miqyosdagi iqtisodiy faoliyatning samaradorligi. R. korxona yoki tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy natijalarini baholashda qoʻllaniladigan asosiy koʻrsatkich. R. foyda olib ishlashning qiyosiy, yaʼni sarf-xarajatlarga nisbatan aniqlanadigan koʻrsatkichi boʻlib foizlarda ifodalanadi. Uzoq muddatli va joriy xarajatlar (mashinauskuna, binolar, inshootlar, xom ashyo, yoqilgʻi, materiallar, butlovchi qismlar, ish kuchi va boshqa sotib olish) mazmunan har xil boʻlganidan ular qanday natija berganligini bilish uchun R.ning 4 ta asosiy koʻrsatkichlari qoʻllaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida iqtisodiy oʻsishning intensiv omillarini kuchaytirish asosida R.ni oshirishga, foydani maksimumlashtirishga zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Bozor talab qilgan xaridorgir tovarlarni ishlab chiqarish, i.ch.ni modernizatsiyalash, xom ashyo va materiallar sarfini qisqartirish, resurslarni tejab-tergab ishlatish asosida joriy harajatlarni kamaytirish, mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish, kapital tarkibini shakllantirish (aylanma kapital), mehnat motivatsiyasini kuchaytirish (ishchi-xizmatchilar mehnatini ragʻbatlantirish mehnat unumdorligini oshirishga, tejamkorlikni taʼminlashga intilishni paydo etadi) R.ni oʻstirishning asosiy omillaridir. Bu omillarni qoʻllash korxona darajasida boshqarib boriladi. Shu maqsadda R. monitoringga yuritiladi.
Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.
Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi. Amaliyotda F. (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bogʻliq: a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh, natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi koʻpayadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni koʻpaytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni koʻpaytiradi. Shu sababli F.ni koʻp olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir boʻlib, ularning bozor narxi oshsa, oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, F. ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F. koʻrish mumkin emas. Har qanday firma F.ni eng koʻp olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga intiladi, F. miqdoriga taʼsir etuvchi omillarni ishga soladi.
F.ning oʻz oʻlchami bor. Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (Gʻ") nisbiy koʻrsatkich boʻlib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. koʻrilganini bildiradi va u orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.
F. koʻrilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini bildiradi. F. koʻrish tadbirkorlikning maqsadi boʻlganidan har doim F. normasini oshirishga intilish saklanib qoladi.
F. massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. F. massasi qanchalik koʻp boʻlsa, F. shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar F. normasi goqori boʻlsa, oz kapital bilan ham koʻp F. olish mumkin, bordiyu F. normasi past boʻlsa, kapitalni koʻpaytirib F.ni koʻpaytirish mumkin. F. maksimumlashtirish uchun ham F. normasi, ham kapital summasi katta boʻlishi zarur. F. normasini pasayishi hisobidan F. massasi qisqargan chogʻda, bu yoʻqotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital koʻpaytiriladi. Olingan F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital koʻpayadi. Natijada F. normasi pasaygan chogʻda ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi. Agar F. normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq koʻpaysa F. massasining ortishi yuz beradi.
Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va ustama F.ga boʻlinadi. Oddiy F. erkin — mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan F.dir. Us t am a F.ni firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi. F. nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan iborat boʻladi. Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga yollanib ishlash maʼqul boʻladi. Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga oʻtgan taqdirda normal F. ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy F. xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu F. kapital egasiga tegadi. Omad F.si — bu F.ni bozor konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad F.si hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.
F. ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar toʻlanadi. Kapital qarzga olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini toʻlashga ajratiladi. F.ning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati boʻlsa, F.dan dividend toʻlanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan soʻng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F. hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik koʻp boʻlsa, firmaning oʻz mablagʻi hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta boʻladi. Firmaning oʻzida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni asosiy va aylanma kapitalga kelib qoʻshiladi. Bu firmalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi.
F. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita hisoblanadi. F.ga intilish resurslarni kerakli sohalar oʻrtasida taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib F. kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga doimo koʻchib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi, iktisodiyot oʻsadi. F.ning koʻp boʻlishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.
Ahmadjon Oʻlmasov.
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan oʻtadi:

• 
  birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chogʻida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon boʻlmaydi;
  
• 
  ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan soʻng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi.
  

Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar.

Raqobatlashuvchi firma va tarmoqning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanati va tarmoqning taklifi.
O’rtacha uzoq muddatli harajat va uning xususiyatlari. Uzoq muddatli oraliqda ishlab chiqarish hajmini tanlash. Tarmoqqa qarashli tipik firma muvozanati.
Tarmoqning muvozanat holati. Tarmoqning taklifi. Harajatlari o‗sayotgan
tarmoqning taklif chizig’i, harajatlari o’zgarmas bo’lganda tarmoqning taklif
chizig’i. Harajatlari kamayayotgan tarmoqning taklif chizig’i. Tarmoqning kengayish
mexanizmi. Firmaning samarali razmeri. Ishlab chiqarish masshtabi. Musbat samarali
ishlab chiqarish masshtabi. Manfiy samarali ishlab chiqarish masshtabi.O’zgarmas
samarali ishlab chiqarish masshtabi. Firmaning uzoq muddatli o’rtacha harajatining
kamayishiga va o’sishiga ta‘sir qiluvchi omillar. Raqobat va yakkahokimlik turlari. Sof monopoliya. Sof monopoliyaga misollar. Monopolistik bozorga kirishdagi to’siqlar. Tabiiy monopoliyalar. Sof monopoliyada monopol narx va monopol mahsulotni aniqlash. Monopolistik talab va taklif. Monopol hokimiyat va monopol hokimiyat ko‗rsatkichlari. Monopol narx belgilash talab elastikligining ta‘siri.
Narx tushunchasi, tamoyillari va funksiyalari. Bozor sharoitida amal qiluvchi narx turlari. Narx belgilashda iste‘molchi ortiqchaligini egallash. Monopol narxbelgilashda «Bosh barmoq» qoidasi.Monopol hokimiyat va jamiyat farovonligi.Iste‘molchilar daromadiga ko‗ra narxlarni belgilash. Mahsulotlarni harid qilish uchunqoshimcha iste‘molchilarni jalb qilish. Turli haridorlar uchun turli narxlar belgilash(narx diversifikatsiyasi). Iste‘mol hajmiga ko‗ra narxlar diversifikatsiyasi. Tovarlar kategoriyasiga ko‗ra narx differensiatsiyasi. Mahsulotlarga bo‗lgan yuqori talab davrida narx berish tartibi.Bozor munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari.Yollanma ishchilarning optimal sonini aniqlash. Mehnatning chekli mahsuloti. Mehnatning chekli daromadliligi. Mehnat qaytimi. Mehnat sig’imi. Mehnat samaradorligi. Mehnat unumdorligining kamayish qonuni. Mehnat resurslarigabo’lgan talab. Mehnat resurslari taklifi. Raqobatlashgan mehnat bozori. Mehnat qilish va dam olish o’rtasidagi bog’liqlik.
Ish haqi o’sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o’rtasidagi nisbatga ta‘siri. Mehnat bozorida monopsoniya bo‗lgan hol. Ish haqi minimumi. Minimal ish haqi va muvozanat ish haqi o’rtasidagi farqlar va ularning oqibatlari. Mehnat bozoriga kasaba uyushmalarining ta‘siri. Monopoliya shaklidagi mehnat bozori. Mehnat bozorida ikki tomonlama monopoliya. Ish haqi stavkalarining tabaqalashuvi. Iqtisodiy renta. Korxonada mehnatni tashkil etishning ilg’or shakllari. Ish haqi va mehnat unumdorligi.
Har bir firma foydani maksimallashtirish uchun intiladi. Bu butun o'rtasidagi farqni ifodalaydi umumiy daromad va xarajatlar. tijorat firmasi asosiy maqsadi foydani maksimallashtirish uchun bo'lsa-da, kompaniya bir yo'qolgan faoliyat bo'lgan davrlar bor. Net daromad tashkiliy bajarish asosiy baholash biridir. Foyda quyidagi vazifalarni bajaradi:
- uning pul tejash, shu jumladan, kompaniya faoliyati, moliyaviy natijalarini ko'rsatadi;
- u asosiy manbai bo'lgan ijtimoiy rivojlantirish va ishlab chiqarish xarajatlarini uchun to'lov;
- Bu summasining Firma davlat xazinasiga qaratilmoqda soliq yechiladi.
Tufayli bozor munosabatlarini jadal rivojlantirish uchun foyda o'zi ko'proq turli fikr aylanmoqda. Sovet davrida, bu shunchaki xarajatlarini daromad ayrish Aslida keldi. Bu buxgalterlarning lug'at muddati belgilash to'g'ri keladi. Endi u iqtisodiy tomondan hisoblanadi. aniqlash uchun bu qo'shimcha bilan "daromad va xarajatlar" quyidagi: ". notijorat maksimallashtirish" "umumiy daromad», «o'rta keladi", "daromad limiti", "nol iqtisodiy foyda", "normal foyda",
AQSh ikkinchi tushunchasini ko'rib chiqaylik. Foyda maksimizasyonu tashqi va ichki omillar to'g'ri foydalanish sodir bo'ladi. Asosiy talab ishlab chiqarish har bir birlikdan daromad yuqori bo'lishi kerak, deb. Shu bilan birga, nikoh soni minimumga lozim. Bu, mustahkam daromad va xarajatlar o'rtasidagi mumkin bo'lgan eng katta farq qilish uchun harakat qilinadi. Kompaniya mahsulotlar sonini oshiradi bo'lsa, u bir vaqtning xarajatlar va daromadlar o'sishi da bo'lib o'tadi. Shu bilan bir vaqtda moliyachilar biznes bu daromad oshadi ta'minlash kerak marginal narxini. Bu hodisa bo'lsa-da, kompaniya ishlab chiqarish hajmini oshirish davom ettirishingiz mumkin. Lekin vaqt boshlanishi bilan xarajatlar kompaniya zarariga ishlashga boshlanadi, deb qo'shimcha daromad, ishlab chiqarish, shartli lozim bo'lganda. xarajatlar savdo teng bo'lsa, ya'ni foyda, uning cho'qqisiga etadi. odatda kompaniya sodir vaziyatlarni ko'rib chiqamiz, va monopoliya ostida foyda maksimizasyonu bor yoki yo'qligini:
Bu xarajatlar jami daromad ancha past bo'lgan bunday hajmini ishlab chiqaradi
1. kompaniyasi samarali ish olib bormoqda.umumiy daromadlar va xarajatlar o'rtasidagi farq eng yuqori bo'lganda
2. kompaniyasi yuqori deklaratsiyalarini qabul qildi. Bu sharoitda asosiy maqsad - korxona foydasini maksimallashtirishga.umumiy xarajatlar jami daromad oshib ketganda
3. kompaniya yo'qotishlarni namozdir. Lekin hatto bu vaziyatda, kompaniya bu holda bo'lib, ishlab chiqarish davom mumkin yodda tutish, yo'qotishlar faoliyati to'liq to'xtatib sodir bo'lganlar kamroq bo'ladi. Kompaniya o'z ichiga olgan bo'lsa o'zgaruvchan xarajatlarini, shuningdek, doimiy bir qismini, u mahsulot qilish davom ettirish kerak. ishlab chiqarish, hajmi umumiy qiymati jami daromad ko'ra, faqat bir oz yuqori bo'lgan, kompaniya eng kam zarar oladi, degan ma'noni anglatadi.ishlab chiqarish jarayonida Firma xarajatlar va foyda teng miqdorda bo'lib qolsa
4. u nol daromadlilik bilan ishlamoqda. Bu kompaniya daromad olish emas, deb, lekin zarar bermaydi.u oshiradi, deb zarar ma'lum bir miqdori, belgilangan xarajatlar teng bo'ladi, agar
5. tashkiloti, ish yuritishni to'xtatib mumkin. xarajatlar o'zgaruvchan va ancha yuqori bo'lsa sobit zararlar Firma kamida vaqtincha yopiq bo'lishi kerak. vaziyatni tahlil qilish va kompaniya mahsulot relizlar hajmi uchun eng foydali aniqlash.
Har bir ish emas, balki faqat daromad, balki foyda keltiradi kerak, deb biladi. Aks holda u samarasiz hisoblanadi. zarar davlat tegishli faqat korxona ishga yoki qabul qilish uchun borolmaydi moliyaviy yordam hukumat, nodavlat notijorat dan. biznes Boshqa barcha shakllari o'z egalariga foyda keltiradi uchun o'rnating. oshirishda iborat zarur foyda maksimizasyonu holatini olish Shu bilan birga savdo bozorini va xarajatlarini kamaytirish, ayniqsa kompaniyalari va raqobatchilar yaxshi rivojlangan sohalarda, etarli qiyin. Rentabellik o'lchanadi mumkin tanaffus hatto nazaridan. Bu mahsulotlar ayrim miqdori ishlab chiqarish qiymati pol darajasini ko'rsatadi. daromad, bu nuqtada, zarar ko'rib ishlayotgan korxona kam bo'lsa. daromad darajasi nazaridan to'g'ri keladi holda tanaffus hatto, kompaniya o'zining barcha xarajatlarini o'z ichiga oladi, lekin u daromad olish emas. Va faqat keyin, bu tushirilmoqda nuqtasi yuqorida hosil, u foyda qiladi va iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi qachon. yuqori darajasi: muvaffaqiyatli biznes bugungi bozorida yetarlicha qiyin qiling raqobat, nomukammal qonunchilik va normativ-huquqiy bazani, iqtisodiyotning monopol tarmoqlar. Bu holatlar barbod va foydali bo'lishi uchun, chunki yangi korxona uchun etarli qiyin. xodimlar boshqarish daromad maksimal daromad sharoitlar tashkil etadi va xarajatlarini kamaytirish, nima xabardor bo'lishi kerak.
Ba'zi 90 bilan ko'proq faoliyat ko'plab yirik kompaniyalari miqyosda bir necha yil davomida atrofida olish boshqarish. Ular qanday qilib muvaffaqiyatga?
ISHLAB CHIQARISHNI OPTIMALLASHTIRISH ZARURATI
foyda haqida ma'lumot va bilim ega, foyda maksimallashtirish, ma'muriy boshqaruv shartlari biznes oltin qoida quyidagi, barcha biznes-jarayonlarini optimallashtirish: xarajatlarini kamaytirish va daromad maksimal. harakat rahbarlari bunday natijaga erishish uchun mo'ljallangan bo'lsa, korxona muvaffaqiyati kutish uchun uzoq emas. adolatsiz raqobat bozor faqat, chunki resurslari, bozorda kapital, talab va taklif adolatsiz taqsimlash targ'ib raqobatchilar tomonidan mumkin fokuslar, etarli bo'lmaydi-da. turli sohalarga va korxonalar turlari turli daraja farq qiladi foyda maksimizasyonu sharoitlar haqida o'z zarur bilimga ega.
RAQOBAT ETISHMASLIGI NORMAL RIVOJLANISHI SEKINLASHADI
hech raqobatchilar bor, deb aslida tufayli, mahsulot sifati kamida e'tibor beriladi. Chunki, hatto xususiyatlari va tovarlar fazilatlarini ba'zi yomonlashuvi bilan, u hali bozor o'rnini mahsulotlari kabi, sotib oladi.
Shuning uchun, monopolist foydani maksimallashtirishga uchun asosiy sharti - xarajatlar darajasini bosqichma-bosqich kamaytirish. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini va qo'shimcha yukini va ma'muriy xarajatlarni ham bo'lishi mumkin.