Raqobatlashmagan bozor turlari Sof monopoliya va bozor hokimiyati

Monopol narxga soliqning ta’siri
Yuqorida ko‘rgan edikki,raqobatlashgan bozorda bir birlik mahsulotga qo‘yilgan soliq, mahsulotning bozor narxini soliq miqdoriga nisbatan kichikroq miqdorga o‘zgartiradi va bu soliq yuki ham iste’molchiga, ham sotuvchiga taqsimlanadi. Monopol bozorda soliq qo‘yilganda, mahsulot narxi soliq miqdoridan ko‘proq miqdorga ham oshishi mumkin.
Faraz qilaylik, monopol bozorda har bir birlik mahsulot soliqqa tortiladi. Soliq miqdori so‘mga teng va monopolist sotilgan har birlik mahsulot uchun davlatga so‘m soliq to‘laydi. Demak, firmaning o‘rtacha va chekli xarajatlari so‘mga oshadi. Agar firmaning boshlanQich chekli xarajati bo‘lsa, soliqqa tortilgandan keyingi chekli xarajati quyidagicha bo‘ladi (10.4-rasm).
Grafikda soliq hisobiga o‘zgargan chekli xarajat chiziQi boshlanQich chekli xarajat chiziQini miqdorga yuqoriga siljitish orqali hosil qilindi (10.4-rasm).
Natijada chiziQi chekli daromad chiziQini, yangi nuqtada kesib o‘tadi. Biz soliqga tortilmagan vaqtdagi ishlab chiqarish hajmi va narx ni va soliqga tortilgandan keyingi ishlab chiqarish hajmi va narx larni olamiz.
CHekli xarajat chiziQini yuqoriga siljishi ishlab chiqarish hajmini dan gacha pasaytiradi, narxni dan ga ko‘taradi. 10.4-rasmdagi grafikdan ko‘rinib turibdiki, narxning o‘sishi soliq miqdoridan katta .
Buning sababi, monopol bozorda narxning chekli xarajatga nisbati talabning elastikligiga boQliq.

Masalan, bo‘lsa, monopol narx formulasiga ko‘ra, soliq ga teng bo‘lganda
.
Narx soliq miqdoriga nisbatan ikki barobar ortadi.
XULOSA
Sof monopoliya - bu bitta sotuvchi va ko‘p xaridorlar qatnashgan bozor, yoki o‘rnini bosadigan tovar bo‘lmagan tovarni sotadigan yagona sotuvchi bo‘lgan bozor vaziyati, yoki tarmoqda yagona hukmron firma bo‘lib, firmaning ishlab chiqarish va sotish chegarasi tarmoq chegarasiga teng bo‘lgan bozor. Sof monopoliya va raqobatlashgan bozor bir-biriga teskari bozorlar hisoblanadi.
Oligopoliya - bu bozor tizimida biror bir tovarni sotishda cheklangan firmalar hukmronlik qiladi.
Monopol raqobat bozori to‘liq raqobatlashmagan bo‘lib, unda qatnashadigan firmalar soni ko‘p bo‘lib, ularning har biri o‘z tovarlari narxini ma’lum chegarada nazorat qiladi, ya’ni ular kichik bo‘lsa ham monopol hokimiyatga ega.
Monopsoniya - xaridor bitta bo‘lib, sotuvchilar ko‘p bo‘lgan bozor.
Agar bozorda monopolist- sotuvchi bilan monopolist xaridor uchrashsa, bunday holda ikki tomonlama monopoliya bo‘ladi.
Monopol hokimiyat yuqori foyda olishni kafolatlamaydi. Foyda o‘rtacha xarajatning narxga bo‘lgan nisbatiga boQliq. Agar ikki firmadan birinchisining monopol hokimiyati, ikkinchi firmanikiga ko‘ra yuqori bo‘lsa va birinchi firmaning o‘rtacha xarajati juda yuqori bo‘lsa, uning oladigan foydasi ikkinchi firma foydasidan kichik bo‘ladi. YUqoridagi tenglama ko‘rsatadiki, talab qanchalik elastik bo‘lmasa, shunchalik monopol hokimiyat yuqori. Demak, monopol hokimiyatning kelib chiqish sababi, talab elastikligidadir.
Raqobatlashgan bozorda narx chekli xarajatga teng bo‘lishi, maksimal foyda olishning zaruriy sharti edi. Monopol bozorda narx chekli xarajatdan yuqori belgilanadi . Ana shu farq , ya’ni foydani maksimallashtiradigan narx bilan chekli xarajat o‘rtasidagi farq monopol hokimiyatni o‘lchash usuli bo‘lishi mumkin.