Редаксийа щейяти
Yüklə 2,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
53 yevanın “Altay dilinin məişət leksikası” (2005), G.Qərənfilin “Qaqauz dilinin məişət leksi- kası” (2009), E. Abdullayevanın “Kumık dilinin məişət leksikası” (2013) və başqalarını nü- munə göstərmək olar ki, onların hamısının obyekti məişətdə istifadə edilən əşyaların, hazır- lanan yeməklərin, geyimlərin və məişətlə bağlı olan müxtəlif xarakterli ritualların adları ol- muşdur. Tədqiqatlarda araşdırılan dildə məişət leksikası toplanmış, məişət leksikasının struk- tur-semantik və derivasion xarakteri, əmələgəlmə yolları, mənşəyi öyrənilmişdir. Qeyd edək ki, aparılan tədqiqatların demək olar ki, hamısında türk dillərinin məişət leksikasının müqa- yisəli təhlili aparılmamışdır. Yalnız E. Abdullayevanın “Kumık dilinin məişət leksikası” (2013) namizədlik dissertasiyasında kumık dilinin məişət leksikası digər türk dilləri ilə müqa- yisə edilmiş, oxşar və fərqli cəhətlər aşkarlanmışdır. Halbu ki, bütün türk dillərində məişət leksikasını əhatə edən lüğəvi vahidlər müqayisə üçün kifayət qədər material verir. Belə təd- qiqat bir çox tarixi faktların, qədim dil formalarının, morfemlərin aşkarlanması üçün əhə- miyyətli ola bilər. Müasir türk dillərinin məişət leksikasının genetik tərkibi müxtəlifdir. Öz genetik tərki- binə görə türk dillərinin məişət leksikası ümumaltay, ümumtürk, fərdi və alınma nomina- tivlərdən ibarətdir. Ümumaltay qatı türk dillərinin hər birində məişət leksikasının on faizini təşkil edir. Bu qat özündə altay dil ailələrində yayılmış və onlar üçün xarakteruk olan sözləri birləşdirir (ətək, çarıx, bez, qayçı, iynə, qın və s.). Ümumtürk qatı məişət leksikasının qırx faizini təşkil edir. Bu qata daxil olan məişət sözləri bütün türk dillərini əhatə edir (geyim, don, köynək, yaxa, alaçıx, ip və s.). Ümumtürk qatına daxil olan məişət leksikası özlüyündə iki hissəyə bölünür: qədim tarixə malik olanlar və müasir dövrdə ümumtürk xarakterə malik olanlar. Bu qruplaşmanın yaranmasının əsas səbəbi birincilərin qədim türk semantikasını qoruyub saxlamaları, ikincilərin isə qədim for- manı saxlamaqla yanaşı yeni semantik məna qazanmalarıdır. Məsələn; yurd – kənd, köy mə- nasında; ev mənasında; vətən mənasında; ortaq – dost; şərik; qonaq üçün bəzədilmiş otaq; ala- çıq və s. mənalarda. Araşdırmalar göstərir ki, müasir türk dillərinin məişət leksikasının bir hissəsini də rus- Avropa dillərindən alınmış sözlər təşkil edir ki, bu da müsir texnalogiyaların inkişafı ilə bağlı yaranmış yeni terminlərdir (blendr...). Maraqlıdır ki, türk dillərinin bir çoxunda bu tip məi- şətlə bağlı leksik vahidlərə təsadüf olunur və onlar texniki termin kimi dəyişdirilməyərək isti- fadə edilirlər. Mənbələrin təhlili göstərdi ki, türk dillərində vaxtilə ərəb və fars dillərindən keçmiş məişət leksikasının bir hissəsi bu gün türk dillərinin fəal fondundan çıxaraq tarixizm kimi passiv fonda daxil olmuşlar (sandıq, əba, araba...). Türk dillərinin məişət leksikasını leksik-semantik xarakterinə görə qrupıaşdırmaq istə- sək belə bir mənzərə alınar: geyim və bəzək əşyalarının adları, məişətdə istifadə edilən əşya- ların adları, ev avadanlıqlarının adları, məişət texnikasının adları, tikililərin adları, yemək ad- ları. Bu adlar tərkibinə görə çoxtərkibliliyə, fonetik və semantik variantlılığa malikdirlər. Qeyd edək ki, bu leksik-semantik qruplar öz daxillərində də müxtəlif yarımqruplara bölü- nürlər və maraqlıdır ki, bu qruplara daxil olan leksik vahidlər içərisində yemək, geyim və xal- çaçılıqla bağlı adlar daha qədim tarixə malikdirlər və daha çox zənginləşmə xüsusiyyətinə (həm mövcud leksik vahidlərin yeni semantik məna qazanmaları baxımından, həm də yeni lü- ğəvi vahidlər yaranması baxımından) malikdirlər (aş – bir vaxtlar bütün türk dillərində aş bü- tün yeməklərə deyilmiş, müasir dövrdə isə düyüdən hazırnamış ayrıca bir yemək adıdır ki, bu gün təkcə Azərbaycanın bir bölgəsində onun qırx növü məlumdur; araqçın – oğuz qrupu türk dillərində onun müxtılif formaları, müxtəlif adları mövcuddur ki, təyinatına görə aralarında olan fərq çoxdur). |