Редаксийа щейяти
Yüklə 2,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
57 yələrində, həm ayrı-ayrı siniflər üzrə gözlənilən nəticələr sırasında, həm də “Dinləyib-anlama və danışma”, “Oxu”, “Yazı” və “Dil qaydaları” məzmun xətlərində getmiş əsas və alt stan- dartların tərkibində mühüm komponent kimi verilmişdir (12, 6-34). Söz və cümlə ilə müqa- yisədə fikrin tam, dolğun ifadəsində, məna və qrammatik əlaqədə verilməsində mətn daha əhəmiyyətli dil vahididir. Prof. Q.Kazımov mətnin cümlə ilə müqayisədə kəsb etdiyi xüsu- siyyətləri belə ümumiləşdirir: “Ünsiyyətin əsas vahidi olan cümlə bitmiş fikir ifadə etsə də, onun ifadə etdiyi fikir bitkinliyi nisbi xarakter daşıyır. Cümlə onu əhatə edən cümlələr birliyində, mətn struktur-semantik xüsusiyyətlərini tam şəkildə üzə çıxara bilir. Cümlələrin müəyyən fikir ətrafında əlaqəli birliyi mətnin yaranmasına səbəb olur” (4, 433). Cümlə ilə müqayisədə mətnin daha önəmli dil vahidi olması fikri O.İ. Moskalskaya tərəfindən xüsusi qeyd edilir və belə bir qənaətə gəlinir: “Mətn sintaktik səviyyədə ən yüksək vahiddir” (8, 9). Mətn nitq fəaliyyəti bağlı olub yazılı və şifahi formalarda əksini tapır. İ.R. Qalperinin fikrincə, müxtəlif tipli leksik, qrammatik, məntiqi üslubi əlaqədə olan mətn məqsədyönlü və prakmatik ustanovkaya malikdir (5, s.18). Müəllimin yaradıcılıq laboratoriyasının dərinliklə- rinə varıb ən qabaqcıl təcrübəni ümumiləşdirən Y.L. Lvova bu fikirləri bir az da konkretləşdi- rərək yazır ki, mətndə dilin funksional imkanları, onun sintaksisinin qanunauyğunluqları real- laşır (7, 45). Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, mətnin linqvistik xüsusiyyətləri onun dil materialı kimi təlim prosesinə geniş şəkildə cəlb edilməsinə metodik əsas yaradır. Rus meto- distlərindən Y.N. Antomaşkina (1), L.A. Besmenova (2), H.A. İppolitova (6), E.N. Osipova (10) və başqalarının son dövrdə apardıqları tədqiqatlar məhz mətn üzərində işlə bağlıdır. Bu tədqiqatlarda mətn ayrı-ayrı bacarıqların aşılanması baxımından araşdırılsa da, dilin bütün strukturunu əks etdirən məsələlər ümumilikdə əhatə olunmamışdır. Ona görə də dil dərs- lərində mətn nümunələrindən istifadənin nitq və linqvistik bacarıqların formalaşmasındakı rolu bir sistem halında tam öyrənilməmişdir. Şəxsiyyətyönlü təhsil mühitinin yaradılması fənlərin məzmununda, onun təşkili forma- larında öz əksini tapmaqdadır. Bu innovasion baxış Azərbaycan dili təliminin kökündən də- yişməsinə, yeni prinsiplər əsasında işlənilməsinə gətirib çıxardı. Əgər ənənəvi təlim mühitin- də dilin fonetikası, leksikası, morfoloji və sintaktik quruluşuna dair biliklərin şagirdlərə aşı- lanması bu fənnin qarşısında qoyulmuş başlıca vəzifələrdən sayılırdısa, indiki halda ünsiyyət bacarıqlarının aşılanması önə çəkilir. Bunun üçün isə şagirdlər dil qaydaları ilə möhkəmlən- dirilən mədəni nitq vərdişlərinə və məntiqi düşüncə qabiliyyətlərinə yiyələnməlidirlər. Ünsiy- yət uyğun nitq şəraitində fikir və mülahizələrin aydın, dəqiq və məqsədyönlü ifadəsi ilə qurula bilir. İrəlidə söylənildiyi kimi, fikir və mülahizələr mətn formasında verilir. Ona görə də ayrı- ayrı sözlər və cümlələr üzərində qurulmuş ənənəvi dil dərsləri lazımi nəticələrin əldə olun- masına imkan yaratmırdı. Odur ki, şagirdlərin mətnlə işləmək bacarığının formalaşması bu neqativ məqamların aradan qaldırılmasında mühüm vasitə rolunu oynamış olur. Təhlil göstərir ki, şagird dil dərslərində, ilk növbədə, söz, cümlə və mətnlə işləmək vərdişləri qazanmalıdır. Sözün səs və hərf tərkibi fonetik, məna xüsusiyyətləri leksik, qram- matik xüsusiyyətləri isə morfoloji biliklər vasitəsilə izah olunur. Cümlənin quruluşunu, onu təşkil edən dil vahidləri: söz və söz birləşmələri arasındakı məna və qrammatik əlaqəni isə sintaksisə dair biliklər vasitəsilə qazanmaq olur. Lakin linqvistik bilik və bacarıqlar özlüyündə mədəni nitq vərdişlərinin formalaşmasını təmin edə bilmir, çünki söz və cümlələr mətn daxi- lində müqayisəli şəkildə təqdim edilmir. Sözün kəsb etdiyi mənalar: çoxmənalılığı, omonim- liyi, sinonimliyi, antonimliyi yalnız mətn daxilində müəyyənləşdirilə bildiyi kimi, cümlənin də mahiyyəti, məna əlaqələri, quruluşu məhz cümlələr birliyindən təşkil olunmuş mətn |