Редаксийа щейяти
Yüklə 2,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
33 bizə bir daha tanıdır” (3, 88). Əlbəttə, N.Əbdülrəhmanlının "Könül elçisi" ilə E.Hüseynbəylinin "On üçüncü həvari- 141-ci Don Juan" romanları eyni mövzuya həsr olunmasına rəğmən, hadisələrə baxış bucaq- larında fərqlilik vardır E.Hüseynbəyli də romanı yazmaq üçün bəzi mənbələrə baş vurmuş, onun doğulduğu İsfahana və səfirlik işçisi kimi fəaliyyət göstərdiyi İspaniyaya getmiş və müşahidələr apar- mışdı. Ona görə də yazıçı əsərini "roman-ekskurs" adlandırmışdır. Başqa sözlə, E.Hüseynbəy- linin romanında bədii təxəyyül tarixi təfəkkürü üstələmişdir. İkinci tərəfdən, yazıçı Oruc bəy Bayatı Avropada ad çıxarmış "Don Juan" adı və xarakteri ilə götürmüş və N.Əbdülrəhman- lıdan fərqli olaraq, Avropa libasında təqdim etmişdir. Yazıçı 1599-1602-ci illərdə Səfəvi nümayəndə heyətinin tərkibində Rusiya, Almaniya, Çexiya, İtaliya, Fransa, Portuqaliya və nəhayət İspaniyanı gəzib dolaşaraq xristianlığı qəbul etməsi önə çəkilmişdir. Romanın ana xəttini Oruc bəy Bayatın Kamandorun arvadı ilə eşq macərası yaşaması və bunun da məhvinə səbəb olması təşkil edir. Yazıçı romanda Şərq-Qərb qarşılaşdırmasını da aparır ki, bu da mövzunun özünün təbiətindən irəli gəlir: "Şərqlilər qızılı altlarına yığıb saxlayanda, qara torpağa basdıranda, qərblilər onu silaha xərcləyirdilər. Silah güc deməkdir" (1, 123). E.Hüseynbəyli də öz romanında Oruc bəy Bayatın öz dinini dəyişərək xristianlığı qəbul etməsini Şah Abbasın ona "nəyin bahasına olursa-olsun, İspaniyada qalıb vətəninin şərəfli tarixini yaymağı tapşırmışdı" (2, 332). Tapşırığı ən gizlin missiya ilə əlaqələndirir və şahın bu tapşırığını həyata keçirmək üçün bilərəkdən çox ağır yol seçərək dinini dəyişdiyini vurğulayır: "Öz missiyasını həyata keçirmək üçün müvəqqti də olsa xristianlığı qəbul etmək lazımıydı. Şiəlik buna imkan verirdi, bu məzhəbin tərəfdarı ən ali və vacib məqamlarda təqiy- yə saxlaya, yəni başqa dini qəbul edə bilərdi. Amma o, "təqiyyə sözünü dilinə gətirməmə- liydi" (2, 162). E.Hüseynbəylinin "On üçüncü həvari-141-ci Don Juan" romanı da ədəbi tənqid tərə- findən qiymətləndirilmiş, onun mövzu və problematikası ilə bağlı fikirlər söylənmişdir. Tən- qidçi Könül İbrahimqızı romanı yüksək qiymətləndirərkən yazıçının hadisəni, obraz və xarak- terləri müfəssəl, təfərrüatınacan təsvir etdiyini önə çəkərək yazır: "Elçin Hüseynbəyli əsərində Oruc bəylə yanaşı, bir çox tarixi və uydurma xarakterlər yaradıb. Romanda Məhəmməd, Qay- de və bu kimi obrazlarla yanaşı, Əliqulu, Hüseynəli bəy, Bünyad bəy, III Filip, I Şah Abbas kimi tarixi şəxsiyyətlərin xarakterləri də öz əksini tapıb" (5, 184). E.Hüseynbəyli Səfəvi dövrünə aid tarixi materialları başqa bir romanında -"Şah Abbas"da da istifadə etmiş və ilk dəfə bu mövzuda tarixi roman yazmışdır. Yazıçı "Şah Ab- bas" romanında tarixi reallığa uyğun olaraq Şah Abbasa aid edilən bəzi məsələlərdən də yan keçməmişdir. Onun “qadın düşkünü olması", "xristian qadınlarla evlənmək hesabına Aralıq dənizi hövzəsini və Ərəbistanın itirilməsi”, eləcə də Avropaya yazdığı məktublarında “Xristian dövlətləri arasında ixtilaflar Səfəvi dövlətini sarsıdır” - sözlərini işlətməsi, öz ölkəsində xristian kilsələri tikməyə icazə verməsi, xristian missionerlərinə İranda sərbəst fəaliyyət yaradacağını vəd verməsi (“Xaçpərəstlər harda istəsələr, torpaq almaqda, ev tikməkdə, alver etməkdə sərbəstdirlər”) və s. müəllifin üstündən keçə bilmədiyi həqiqətlərdir. Bununla belə, yazıçı indiyədək olan tarixi obrazına yeni əlavələr də edir. Yazıçı Şah Abbas haqqında olan təsəvvürü tamamilə dəyişməyə, haqqında söylənilən böhtanları bu romanı ilə "alt-üst" etməyə çalışır. Bunun üçün "qəddar, zalım" kimi ad çıxaran Şah Abbası başqa mil- lətlərin mühakiməsindən daha çox, özünün yaratdığı dialoqlardakı yazıçı mühakiməsinə verir, onu ittiham edir. Əsərin sonluğu isə maraqlı nəticə ilə tamamlanır; özü ilə Şah Abbas arasında olan mühakimənin sonunda Şah Abbasın günahsızlığı sübut olunur və bugünkü |