Referat mavzu : Globallashuv va uning mohiyati
Yüklə 45 Kb.
|
|
1. Globallashuv nima va uning mohiyati. 3. Globallashuvning salbiy va ijobiy tomonlari. Bajardi: Shuhrat Boboxonov 1 . Iqtisodiy globallashuv – bu tarixiy jarayon bo‘lib, inson kashfiyotlari va texnologik taraqqiyotning natijasidir. U jahon iqtisodiyotida integratsiyalashuv jarayonlarining jadallik bilan o‘sib borishini (xususan, savdo va kapital oqimlari orqali) anglatadi. Bu tushuncha ba’zan insonlar (ishchi kuchi) va ilm-fanning (texnologiya) xalqaro hududlar bo‘ylab harakatini ifodalashda ham ishlatiladi. Bundan tashqari, globallashuv tushunchasi keng madaniy, siyosiy va iqtisodiy holat bilan bog‘liq o‘lchovlarni ham qamrab oladi. Bu tushunchaning ishlatilishi XX asrning 80- yillarida ommaviy tus olgan bo‘lib, u o‘zida xalqaro o‘tkazmalarni amalga oshirishni soddalashtiruvchi va tezlashtiruvchi texnologik imkoniyatlarni aks ettirgan. U inson iqtisodiy faoliyatining turli darajalarida asrlar davomida amal qilib kelgan o‘sha bozor kuchlarining[1] milliy chegaralarni e’tiborga olmay uzluksiz kengayishini anglatadi.Bozorlar raqobat va ishchi kuchining ixtisoslashuvi orqali samaradorlikni rag‘batlantiradi, ya’ni insoniyat imkon qadar samaradorlikka intiladi. Global bozorlar insoniyatga jahon bo‘ylab ko‘proq va kattaroq bozorlardan foydalanish borasida kengroq imkoniyatlarni taqdim etadi. Bu shuni anglatadiki, ular yanada ko‘proq kapital oqimi, texnologiya, arzon import va yirik eksport bozorlariga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Lekin bozorlar samaradorlikning oshishidan ko‘riladigan manfaatlarni barcha uchun teng taqsimlanishini kafolatlay olmaydi.Globallashuv kechagina sodir bo‘lgan voqelik emas. Ba’zi tahlilchilar jahon iqtisodiyoti 100 yillar oldin ham bugungi kundagidek globallashganligini e’tirof etadilar. XIX asr oxirlariga kelib, milliy daromad tarkibidagi tashqi savdo oqimining ulushi deyarli bugungi kundagidek edi, zero, kapital, transferlar nisbatan yirikroq, insonlarning ko‘chib o‘tishi darajasi immigratsiyaga to‘siqlarning mavjudligiga qaramay bugungi kunga nisbatan yuqoriroq bo‘lgan. Lekin shuni tan olishimiz kerakki, bugungi kunda tijorat va moliyaviy xizmatlar avvalgi davrdagiga nisbatan ancha taraqqiy etgan va chuqur integratsiyalashgan.
- yangi o‘yinchilar (ya’ni multimilliy korporatsiyalar, Jahon savdo tashkiloti, hududiy bloklar); - yangi qoidalar (ya’ni savdodagi ko‘p tomonlama kelishuvlar, inson huquqlari va global muhit bo‘yicha konvensiyalar); - yangi aloqa vositalari (ya’ni, telefon, faks, elektron pochta). Bundan tashqari, globallashuv tovarlar va kapitallarning harakatidagi ob’yektiv va sub’yektiv to‘siqlarning olib tashlanishi natijasida davlatlararo aloqalarning rivojlanib borishini anglatadi.Ob’yektiv to‘siqlarning bekor qilinishi dengiz, havo transporti va aloqa xarajatlaridagi pasayish tendensiyalarida o‘z ifodasini topdi. Dengiz va bandargoh xarajatlari 1920 va 1990 yillar orasida taxminan 60 foizga qisqardi.(1) Havo transporti xarajatlarida yanada keskinroq kamayish kuzatildi va sayohat vaqti ham sezilarli darajada qisqardi.Sub’yektiv, ya’ni insoniyatning o‘zi o‘ylab topgan to‘siqlar (kvota va tariflar)ga ham asta-sekin barham berilmoqda. 1947 yillarda tovarlar importiga tariflar o‘rtacha 47 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1980 yillarga kelib ular 6 foizga tushib qoldi.(2) Inflyasion targetlash rejimini qo‘llash makroiqtisodiy barqarorlik va aholi faravonligini ta’minlashning zaruriy sharti.Ayni paytda, kapital oqimi ustidan nazorat qilishga barham berilmoqda, xususan, Bretton Vuds qat’iy valyuta kursi tizimiga 1971 yillarda nuqta qo‘yilgach, yetakchi valyutalar erkin suzish rejimiga o‘tdi, Yaponiya, Daniya, Ispaniya kabi yetakchi davlatlarda kapitallarning harakati bo‘yicha mavjud cheklovlar to‘liq bekor qilindi.Umuman olganda, globallashuv xususiy sektorlar va hukumatlarni xalqaro raqobatga chorlovchi global iqtisodiy integratsiyalashuvni texnologik va siyosiy jihatdan harakatlantiruvchi jarayon hisoblanadi.Bu yerda raqobatning turli darajalarini yoki sohalarini farqlash lozim: - xususiy sektorda (mikroiqtisodiy darajada), global iqtisodiy integratsiya nafaqat moliyaviy, balki tovarlar va mehnat bozorida ham o‘z samarasini beradi, ya’ni sotuvchi narxlarining (tannarx va bozor bahosi o‘rtasidagi farq) pasayishiga hamda ish haqini ortiqcha to‘lash oqibatida vujudga keladigan xarajatlarning qisqarishiga olib keladi; - davlat sektorida (makroiqtisodiy darajada) global iqtisodiy integratsiya yangi davlatlarning (raqobatchilar) global bozor ishtirokchisiga aylanishi tufayli jahon bozoridagi raqobat keskinlashadi.Shunday qilib, globallashuv mamlakatlarni makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, xususan, soliqlarni kamaytirish, davlat qarzini qisqartirish va inflyasiyani jilovlash orqali xalqaro raqobatbardoshlikni rag‘batlantirishga undaydi.Globallashuv jarayonining ijobiy tomonlari globallashuvning noyob ijobiy tomonlari, avvalambor, inson hayotining madaniy tomonlari bilan bog'liq.Madaniy globallashuv - bu diniy va milliy chegaralarni yo'q qilishga intiladigan jarayon. O'zining asosiy maqsadiga ko'ra, u butun insoniyatni yagona global tsivilizatsiya ichiga birlashtirishni maqsad qilgan.To'g'ri, ko'p odamlar madaniy globallashuvning asosiy vositasi - ommaviy madaniyatni qoralashadi, lekin bu ular bu masalani etarlicha bilmaganliklari uchun ro'y beradi. Shuningdek, milliy va diniy tafovutlarga yo'l qo'ymaydigan progressiv davlatlar o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatadigan madaniy globallashuv. Buni Yaqin Sharqda yaqqol ko'rish mumkin. Qatar, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari kabi davlatlar an'anaviy islomiy qadriyatlarni amalda davom ettirayotgan qo'shnilariga qaraganda muvaffaqiyatli va gullab-yashnagan.Chegaralar ochilishi tufayli amalga oshirilgan migratsiya madaniy almashinuvga imkon beradi va bu o'z navbatida insoniyatning umumiy birlashishiga yordam beradi. Globallashuvning madaniy tomoni bizga hozirgi dunyo uchun ham ajralmas omil bo'lib xizmat qiladi ommaviy axborot vositalaribu odamga dunyodagi voqealarni kuzatishga imkon beradi. Shuningdek, ushbu jarayonning mahsuloti - bu bizning zamonamiz madaniyatiga eng yaxshi ta'sir ko'rsatadigan ta'limning mavjudligi.Ilmiy bilim va texnologiya almashinuvi taraqqiyotning asosiy omili, shuning uchun biz bu sohadagi hozirgi holati madaniy globallashuvga majburmiz deb ta'kidlash mumkin. 2 .Globallashuvning salbiy tomonlari Ushbu jarayonning salbiy tomonlari tobora ko'proq iqtisodiy globallashuv bilan bog'liqdir. Jahon bozorida tabiiy raqobat tufayli har bir mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishni rag'batlantirishga qaratilgan bo'lsa-da, ko'pincha ko'p zarar keltiradi.Shunday qilib, mehnat bozoridagi hozirgi vaziyat, ya'ni ishsizlik, iqtisodiy globallashuv natijasidir. Buning sababi, vaqtni bardosh bera olmaydigan ko'plab korxonalarni yopishga majbur qilishdir. Bunday korxonalarning ishdan bo'shatilgan ishchilari yangi ish topishga harakat qilishadi, lekin ko'pincha uni topa olmaydilar, chunki bozor qayta qurilmoqda va ixtisoslashgan korxonalarda past malakali ishchilarga ehtiyoj yo'q. Ular xizmat ko'rsatish sohasida panoh topishlari kerak. O'z navbatida xizmat ko'rsatish sohasi ancha sekin rivojlanmoqdanima korxonalarni yopadi va barcha ishsizlarni ish bilan ta'minlay olmaydi. Bu uchinchi dunyo mamlakatlariga juda ta'sir qiladi. Natijada, iqtisodiy vaziyat nafaqat yaxshilanmoqda, aksincha, qulay boshlaydi, qashshoqlik o'smoqda.Bugungi kunda kuzatilayotgan iqtisodiy globallashuvning yana bir aniq minuslaridan biri bu global iqtisodiy inqiroz. Jahon bozorida iqtisodiy aloqalar shu qadar kuchliki, ma'lum bir mamlakat iqtisodiyotidagi muammolar muqarrar ravishda bozorning barcha hujayralariga ta'sir qiladi. Shunday qilib, 2008 yilda AQShda ipoteka obligatsiyalarining qulashi butun dunyo iqtisodiyotini pasaytirdi. O'tgan asrning 20-30-yillarida Qo'shma Shtatlar iqtisodiyotidagi shunga o'xshash muammolar Buyuk Depressiyaning butun dunyo bo'ylab tarqalishiga olib kelmadi, chunki o'sha paytdagi bozorlar yanada yakkalanib, yakkalanib qolgan edi.Globallashuv shunchalik murakkab va keng qamrovli jarayonki, uni mustaqil ravishda baholay olish qiyin, ammo asosiy maqsad insoniyatning birlashishi, bu birinchi gumanistik g'oya Tomas Mann tomonidan o'zining Utopiyasida o'rta asrlarning oxirlarida taklif qilingan va shu vaqtdan beri liberallar orasida asosiy o'rin tutadi. fikrli fuqarolar.Oddiy so'z bilan aytganda, globallashuv bu dunyo birlashgan tizimga aylanadigan jarayon. O'tgan asrning oxirida globallashuv dolzarb fikrlash mavzusiga aylandi, bu boradagi munozaralar hali to'xtamadi, aksincha kuchayib ketdi. Globallashuv iqtisodiy, madaniy, siyosiy va diniy sohalarda integratsiyani nazarda tutadi, ammo iqtisodiyotning globallashuvi eng shov-shuvli narsa.Bo'shliqni bitta zonaga birlashtirish va axborot resurslari, kapital, mehnat, tovarlar va xizmatlarning cheksiz harakati, fikrlarning erkin ifoda etilishi, ijtimoiy institutlarning rivojlanishi, mustahkamlanishi va o'zaro ta'siri - bu jahon iqtisodiy globallashuvi. Globallashuv manbalari: Ilmiy-texnik taraqqiyot, xususan, Internetning rivojlanishi, bu orqali davlatlar orasidagi masofa yo'q qilinadi. Bugun biz dunyoning istalgan joyidan yangiliklarni, ular paydo bo'lishi bilanoqoq, sun'iy yo'ldoshlardan tushgan suratlarni va videolarni real vaqtda ko'rish imkoniyatiga egamiz. Shuningdek, har qanday mamlakatning ta'lim muassasalarida masofaviy ta'lim olish imkoniyati mavjud.Liberal choralar natijasida ancha erkinlashgan jahon savdosi. Ko'rilayotgan choralar tufayli chet eldan tovarlar va xizmatlarni sotish tariflari pasaytirildi. Transmilliylashtirish, bu bir davlatda juda ko'p bo'lgan va boshqasida bo'lmagan tovarlar mamlakatlari o'rtasidagi almashinuvni anglatadi. Bugungi kunda ko'p millatli kompaniyalar moliyaviy va axborot bozorini egallab olishdi. Barcha mamlakatlar iqtisodiyoti global iqtisodiyotga aylanmoqda.Evropa munosabatlarida va sobiq SSSR mamlakatlarida bozor munosabatlariga o'tish, AQShning iqtisodiy qarashlarini qo'llab-quvvatlagan holda.Madaniy urf-odatlarni birlashtirish. Ommaviy axborot vositalari bir hil, globallashmoqda. Ingliz tili xalqaro tilga aylandi, chunki bir vaqtning o'zida ruslar Ittifoq mamlakatlari uchun asosiy til bo'lgan.Globallashuv xalqaro raqobatni kuchaytirdi. Raqobat, o'z navbatida, ishlab chiqarishni rag'batlantiradi, qanchalik qattiq bo'lsa, ishlab chiqarish darajasi shuncha yuqori bo'ladi. Axir, har bir ishlab chiqaruvchi xalqaro savdo sohasida ustunlikka ega bo'lishga harakat qilmoqda, shuning uchun u o'z tovarlarini raqobatchilardan ko'ra jozibali qilish uchun hamma narsani qilishga harakat qiladi.Globallashuv miqyos iqtisodini qo'zg'atdi, bu esa iqtisodiy o'sishni va narxlarning pasayishini oldini oldi.Xalqaro savdo bozor munosabatlarining barcha subyektlari uchun foydalidir, kasaba uyushmalarining tashkil etilishi faqat globallashuv jarayonini tezlashtiradi.Zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi mehnat unumdorligini oshiradi.Rivojlanish bosqichidagi davlatlar ilg'or davlatlar bilan to'qnash kelishlari mumkin, globallashuv ularga iqtisodiy ahvolini yaxshilash va jahon sahnasida mustahkam o'ringa ega bo'lish uchun yaxshi imkoniyat beradi.Dunyoni umumiy xususiyatlarga ega bo'lgan butun tizimga aylantirishning tarixiy jarayoni bugungi kunda globallashuv deb ataladi. Uning ijobiy va salbiy tomonlari jamiyatda keng muhokama qilinmoqda. Ushbu tizim bir qator omillar tufayli paydo bo'ladi. Tarozi va salbiy tomonlari quyida muhokama qilinadigan globallashuv, odamlar orasidagi bo'shliqni sezilarli darajada kamaytiradigan elektron aloqa imkoniyatlari va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni butun dunyo bo'ylab tarqatish imkonini beradigan texnologik o'zgarishlar bilan bog'liq.Yagona tizimning shakllanishiga turli yo'nalishdagi (ekologiya, inson huquqlari harakatlari) global mafkuralarning paydo bo'lishi ham ta'sir ko'rsatmoqda. Globallashuvning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: transmilliy korporatsiyalarning (bir necha mamlakatlarda faoliyat yurituvchi tashkilotlar) tobora o'sib borishi, Internetning tashkil etilishi va doimiy o'sishi, megapikatlar (infratuzilmasi rivojlangan yirik shaharlar) o'sishi, standartlashtirish va birlashish, ingliz tilining global tarqalishi, ommaviy ongni manipulyatsiyasi, xalqaro terrorizm. , xizmatlar savdosi o'sishi. Ushbu jarayonning tarkibiy qismlaridan biri iqtisodiy globallashuv bo'lib, milliy iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligini oshishiga olib keladi.Ushbu jarayonni baholashda shuni anglash kerakki, u odamlarning bu boradagi nuqtai nazaridan qat'iy nazar mavjuddir, u dunyoning rivojlanishining tabiiy yo'lini aks ettiruvchi o'zgarmasdir. Globalizatsiya nima ekanligini, jarayonning ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil qilar ekanmiz, bu juda ziddiyatli hodisa, deyishimiz mumkin. Bu ikkala integratsiya va tarqoqlik, ham oshib boruvchi o'zaro ochiqlik va cheklanish bilan tavsiflanadi.Jahon miqyosidagi globallashuvning ijobiy jihatlari orasida kuchaytirilgan xalqaro raqobat, iqtisodiy miqyos va mehnat unumdorligini oshirish mumkin. Bularning barchasi hamroh bo'lishi mumkin yoki xarajatlar va narxlarning pasayishiga, ilg'or texnologiyalarning tarqalishiga va doimiy ravishda innovatsiyalarning kiritilishiga olib kelishi mumkin.Odamlar ko'pincha sodir bo'layotgan jarayonlar ta'sirining vektori tufayli duch keladigan global va salbiy tomonlarga ega. Bu mojarolar va muammolarni keltirib chiqaradi, ularning birinchisi va asosiysi tovarlarning notekis taqsimlanishi. Yoki boshqacha qilib aytganda, kimdir undan foyda ko'radi, kimdir maydalangan narsalarni oladi. Ikkinchi muammo - bu iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligi tufayli yuzaga kelishi mumkin bo'lgan beqarorlik (global yoki mintaqaviy). Uzluksiz davom etayotgan globallashuv, uning ijobiy va salbiy tomonlari, bu o'zaro bog'liqlik natijasida namoyon bo'lmoqda, bir mamlakat yoki mintaqadagi inqiroz global salbiy jarayonlarning boshlanishi bo'lgan bir paytda, bu salbiy tomonni yana bir bor ko'rsatdi. Uchinchi muammo suveren davlatlar rahbariyatining qo'lidan xalqaro tashkilotlar, korporatsiyalar va yanada qudratli davlatlarga ba'zi mamlakatlarning iqtisodiyoti ustidan nazoratni topshirishga oid tashvishlarni o'z ichiga oladi. Hatto transmilliy korporatsiyalar tomonidan boshqariladigan global hukumatni tashkil qilish to'g'risida bashoratlar mavjud. Yüklə 45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|