Referati andijon 2016 yil Mavzu : Ilk bolalik davri psixologik xususiyatlari Reja

Ilk bolalnk davrida psixik taraqqiyot

Ilk bolalik davri.- Go‘daklik davridan so‘ng rivojlanishning yangi bosqichi ilk bolalik (1-3 yosh) davri boshlanadi, Ilk bolalik davri bola hayotidagi eng ahamiyatta molik, uiing kelajakdagi psixologik rivojlanishini belgilab beruvchi - muhim davr hisoblanadi. Bu davrdagi rivojlanishning asosini bolaning to‘tri yurishi, mulohotta kirishishi va predmeatsh faoliyatni egallash xususiyatlari tashkil etadi. Tikka va to‘g‘ri yura olish imkoni bolani, doimiy ravishda yangi ma’lumotlarni egallashga zamin bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar o‘z xatti—harakatlari bilan juda faol va kattalar bilan muloqotga kirishishga intiluvchan bo‘ladilar. 3-7 yoshgacha bulgan davr bogcha yoshi davri xisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat uzgarishlari bulishini inobatga olgan xolda 3 davrga (3-4yosh) kichik maktabgacha davri(4-5yosh)kichik bogcha yoshi urta maktabgacha davr( urta bogcha yoshi) 6-7 yosh va katta maktabgacha davr katta bogcha yoshilarga ajratish mumkin.Bola rivojlvnish jarayonida odamlarning ilgari utgan avlodlari tomonidan yaratilgan predmet va xodisalar olami bilan aloxida maxsus munosabatga kirishadi.Bola insoniyat kulga kiritgan barcha yutuklarni faol ravishda uzlashtirib,egallab boradi.Bunda predmetlar olamini,xamda ular yordamida amalga oshiriladigan xatti – xarakatlarni, tilni , odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, kobiliyatlarning usib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmogi kerak Asosan mana shu davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyati kuchaya boshlaydi. Bogcha yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya ularning murakkab xarakatlarini takomillashtirish, elementar gigiena, madaniy va mexnat malakalari xosil kilish, nutkini ustirish xamda ijtimoiy axolk va estetik didning dastlabgi kurtaklarini yuzaga keltirish davridir.
Mashxur rus pedagoglaridan biri Lesgaftning fikricha insonning bogcha yoshdagi davri shunday bir davrki, bu davrda bolada kelgusida kanday xarakter xislatlari paydo bulishi belgilanadi va axlokiy xarakterning asoslari yuzaga keladi.
Bogcha yoshdagi bolalarning kuzga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri ularning serxarakatligi va taklidchanligidir.Bola tabiatnining asosiy konunini shunday ifodalash mumkin:bola uzluksiz faoliyat kursatishni talab kiladi,lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va bir tomonlamaligidan charchab koladi.Mana shu suzlardan bogcha yoshidagi bola tabiatning asosiy konuni bulmish serxarakatligini ortik cheklab tashlamay,balki maksadga muvofik ravishda uyushtirish kerakligi yakkol kurinib turibdi.
Kattalar va tengdoshlari bilan bulgan munosabat orkali bola axlok normalari, kishilarni anglash, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Bogcha yoshidagi bola endi uz gavdasini juda yaxshi boshkara boshlaydi. Uning xarakati muvofiklashtirilgan xolda buladi. Bu davrda bolaning nutki jadal rvojlana boshlaydi. U yangiliklarni egallashga nisbatan uzi bilganlarini mustaxkamlashga extiyoj sezadi. Uzi bilgan ertagini kayta-kayta eshitish va bundan zerikmaslik shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir
* Bogcha yoshdagi bolalar extiyoji va kizikishlari jadal ravishda ortib boradi. Bu avvalo keng doiraga chikish extiyoji, munosobatda bulish, uynash extiyojlarinig mavjudligidir. Bogcha yoshidagi bolalar nutkni bir muncha tula uzlashtirganlari va xaddan tashkari xarakatchanliklari tufayli ularda uzlariga yakin bulgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosobatda bulish extiyoji tugiladi. Ular tor doiradan kengrok doiradagi munosobatlarga intila boshladilar. Ular endi kuni-kushnilarning bolalari bilan xam jamoa bulib uynaydilar.
Xamma narsani bilib olishga bulgan extiyoj kuchayadi. Bogcha yoshidagi bola tabiatiga xos bulgan kuchli extiyojlardan yana bir uning xar narsani yangilik sifatida kurib bola uni xar tomonlama bilib olishga intilishidir.
Bogcha yoshdagi bolalar xayotida va ularning psixik jixatidan usishida kizikishning roli xam kattadir.Kizikish xuddi extiyoj kabi bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun xam kizikishni bilish jarayoni bilan boglik bulgan murakkab psixik xodisa desa buladi.
Bolaning kamol topishida kizikishning axamiyati shundaki, bola kizikkan narsasini mumkin kadar chukurrok bilishiga intiladi va binobarin uzok vakt davomida kizikkan narsasi bilan shugullanishdan zerikmaydi. Bu esa uz navbatida bolaning dikkati xamda irodasi kabi muxim xislatlarni ustirishga va mustaxkamlashishga yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati bu uyindir. Bogcha yoshidagi bolalarning uyin faoliyatlari masalasi asrlar davomida juda kup olimlarning dikkatini uziga jalb kilib kelmokda.
Bogcha yoshidagi bolalar uzlarining uyin faoliyatlarida ildam kadamlar bilan bilan olga karab borayotgan sermazmun xayotimizning xamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar.
Maolumki, bolaning yoshi ulgayib mustakil xarakat kilish imkoniyati oshgan sari uning atrofdagi narsa va xodisalar buyicha dunyoskarashi kengayib boradi.
Bogcha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevosita amaliy munosobatga bulishiga intiladi. Bu urinda shu narsa xarakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi uzining xaddi sigadigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bulgan uzining kuchi xam yetmayligan, xaddi sigmaydigan narsalar bilan xam amaliy munosobatda bulishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani, tramvayni uzi xaydagisi, rostakam otga minib yurgisi,uchuvchi bulib samolyotda uchgisi va rostakam militsioner bulgisi keladi. Birok tabiiyki bola uzidagi bunday extiyojlarning birontasini xam xakikiy yul bilan kondira olmaydi. Bu urinda savol tugiladi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turli extiejlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasidagi karama - karshilik kanday yul bilan xal kilinadi? Bu karama karshilik fakatgina birgina faoliyat orkali yaoni bolaning uyin faoliyati orkaligina xal kilinishi mumkin. Buni shu bilan izoxlab berish mumkinki, birinchidan, bolalarning uyin faoliyati kandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas. Shuning uchun bolalarni uyinga undovchi sabab(motiv) kelib chikadigan natija bilan emas balki shu uyin jarayonidagi turli xarakatlarning mazmuni bilan boglikdir. Ikkinchidan esa, bolalar uyin jarayonida uz ixtiyorlaridagi narsalarni, uzlarini kiziktirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib xoxlaganlaricha erkin faoliyatda buladilar. Bolalarning uyin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jixatdan garmonik ravishda rivojlantirish uchun birdan bir vositadir. Uyin bolalar xaetida shunday kup kirrali faoliyatki, unda kattalarga mansub bulgan mexnat xam, turli narsalar xakida tafakkur kilish, xom xayol, dam olish va xushchakchaklik manbalari xam mujjasamlangandir, yaoni mana shu jarayonlarning barchasi uyin faoliyatida anik buladi. Shuni xam taokidlab utish kerakki uyin fakat tashki muxitdagi narsa xodisalarni bilish vositasigina emas, balki kudratli tarbiya vositasi xamdir. Ijodiy va syujetli uyinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual xislatlari xam shakllanadi. Demak, bogchadagi taolim tarbiya ishlarining muvaffakiyati kup jixatdan bolalarning uyin faoliyatlarini maksadga muvofik tashkil kila borishga boglikdir.
Shunday kilib, uyin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha bolalar xayolining uzi uyin jarayonida yuzaga kelib rivojlanadigan narsadir.
Shuni xam aytib utish kerakki, fan-texnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi zamonamizdagi yaratilanayotgan, xayratda koldiradigan narsalar bolalarga guyo bir muojizadek kurinadi. Natijada ular xam uzlarining turli uyinlari jarayonida uxshatma kilib (yaxni analogik tarzda) xar xil xayoliy narsalarni uylab chikaradilar(uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashkari, bolarning turli xayoliy narsalarni uylab chikarishlari yana shuni bildiradiki, ular uzlarining xar turli uyin faoliyatlarida fakat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chogda extiyojlari talab kilayotgan narsalarni xam aks ettiradilar.
Bolalarning uyin faoliyatlarida xar xil xayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlaridan shunday xulosa chikarish mumkin: odamning (shu jumladan bolalarning xam) tashki muxitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki faol xamda ijodiy yaratuvchan, uzgartiruvchan jarayondir.
Bolalar uyin faoliyatlarining yana bir ajoyib xususiyati shundan iboratki, uyin jarayonida bolaning kiladigan xatti-xarakatlari va bajaradigan rollari kupincha umumiylik xarakteriga ega buladi. Buni shunday tushunish kerakki, bola uzining turli-tuman uyinlarida fakat uziga tanish bulgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-xarakatlarigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning xamda uchuvchilarning xatti-xarakatlarini aks ettiradi. Albatta , turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda cheklangan kichik yoshdagi bolalar(baxzan kichik gruppa bolalari xam) uzlarining uyinlarida konkret odamlarni va ularning xarakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, oyisini, adasini,akasini, tarbiyachisini va shu kabi). Urta, katta bogcha yoshidagi bolalarning uyinlarida esa bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega bula boshlaydi.
Bogcha yoshidagi bolalarning uyinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish kuroli bulish bilan birga yuksak ijtimoiy axamiyatga xam ega. Boshkacharok kilib aytganda, uyin kudratli tarbiya kurolidir. Bolalarning uyinlari orkali ularda ijtimoiy foydali, yaxni yuksak insoniy xislatlarni tarbiyalash mumkin. Bundan tashkari, agarda biz bolalarning uyini faoliyatlarini tashkaridan kuzatsak, uyin jarayonida ularning barcha shaxsiy xislatlari(kimning nimaga kuprok kizikishi, kobiliyati, irodasi temperamenti) yakkol namoyon bulishini kuramiz. Shuning uchun bolalarning uyin faoliyatlari ularni individual ravishda urganish uchun juda kulay vositadir.Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda uzlari yolgiz uynaydilar.Predmetli va konstruktorli uyinlar orkali bu yoshdagi bolalr uzlarining idrok,xotira , tassavur ,tafakkur xamda xarakat layokatlarini rivojlantiradilar.Syujetli rolli uyinlarda bolalar asosan uzlari xar kuni kurayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti –xarakatlarini aks ettiradilar.4-5 yoshli bolalrning uyini asta – sekinlik bilan kollektiv xarakterni ola boshlaydi.
Bolalarning individual xususiyatlarini xususan ularning kollektiv uyinlari orkali kuzatish kulaydir. Bu uyinlarda bolalar kattalarning fakat predmetlarga munosabatini emas, balki kuprok uzaro munosabatlarini aks ettiradilar. Shuningdek, kollektiv uyinda bolalar bir gruppa odamlarning murakkab xayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poezd» uyini olaylik. Bunda mashinist, parovozga kumir yokuvchi, provodniklar, kontrollyor, kassir, stansiya xodimlari va yulovchilar buladi. Bolalarning mana shu kabi kollektiv uyinlari artistlarning faoliyatiga uxshaydi. Chunki kollektiv uyindagi xar bir bola uz rolini yaxshi ado etishga intilish bilan birga uyinning umumiy mazmunidan xam chetga chikib ketmaslikka tirishadi. Bu esa , xar bir boladan uzining butun kobiliyatini ishga solishni talab etadi. Maolum rollarga bulingan kollektiv uyin bolalardan katxiy koidalarga buysunishi va ayrim vazifalarni uxshatib bajarishni talab etadi. Shuning uchun bolalarning bunday kollektiv uyinlari psixologik jixatdan katta axamiyatga ega. Chunki bunday uyinlar bolalarda irodaviylik, muammolilik uyin koidalariga, tartib- intizomga buysunish va shu kabi ijobiy xislatlarni tarbiyalaydi va rivojlantiradi
Katta bogcha yoshida syujetli-rolli uyinlar rivojlanadi,lekin enda bu uyinlar uz mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farklanadi.Bu uyinlar jarayonida bolalrda liderlik yuzaga kela boshlaydi,shuningdek tashkilotchilik kunikma va malakalari rivojlana boshlaydi.
Bu maktabgacha yoshdagi bolalar shugullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy sanxatning xam axamiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish xarakteriga kura uning atrof xayotni kanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur xususiyatlariga baxo berish mumkin. Katta bogcha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki kechinmalari ruxiy xolatlari, orzu, umid va extiyojlarini xam aks ettiradi.
yoshdagi bolalar rasm chizishga xam nixoyatda kizikadilar Rasm chizish bolalar uchun uyin faoliyatining uziga xos bir shakli bulib xisoblanadi. Bola avvalo kurayotgan narsalarini, keyinchalik esa uzi biladigan,xotirasidagi va uzi uylab topgan narsalarni chizadi.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaka juda katta axamiyatga ega bulib,aynan shunday uyinlarda muvafakkiyatga erishish shakllanadi va mustaxkamlanadi.Bu yoshdagi bolalar uchun eng yokimlm vakt- yutish va muvaffakiyat bulgan musobaka uyinlarining xam axamiyati juda katta.
Katta maktabgacha yeshdagi bolalar uchun musobakalar juda katta axamiyatga ega bulib, aynan shunday uyinlarda muvaffakiyatga erishish motivlari shakllanadi va mustaxkamlanadi. Bu yoshdagi bolalar uchun eng yokimli vakt-yutish va muvaffakiyat bulgan musobaka uyinlarining xam axamiyati juda katta.
Katta bogcha yoshida konstruktorlik uyinlari asta-sekinlik bilan mexnat faoliyatiga aylanib boradi. Uyinda bola elementar mexnat kunikma va malakalarini egallay boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur rivojlana boradi.
3-7yoshli bolalar psixik rivojida badiiy-ijodiy faoliyat bulgan musikaning xam axamiyati xam juda katta. Musika orkali bolalar ashula aytishga, musika oxangiga mos ritmik xarakatlar kilishga urganadilar. 3-7 yosh davrida bolalar asosiy faoliyati kuyidagi ketma-ketlikda keladi:

• 
  predmetlarni urganish,
  
• 
  individual predmetli uyinlar, kollektiv syujetli-rolli uyinlar,
  
• 
  individual va guruxiy ijod,
  
• 
  musobaka uyinlar,
  
• 
  mulokot uyinlar,
  
• 
  uy mexnati.
  

Bogcha yoshidagi bolalarning uyin faoliyatlari xakida gapirar ekanmiz, albatta ularning uyinchogi masalasiga xam tuxtab utish kerak.
Bolalarga uyinchoklarni berishda ularning yosh xususiyatlarini, tarkkiyot darajalarini va ayni paytda ularni kuprok nimalar kiziktirishini xisobga olish kerak.
Maolumki, 1-3 yosh bolalar xali tashki muxitni juda oz uzlashtirganlar. Ular xali xattoki narsalarning rangini, xajmini xam yaxshi ajrata olmaydilar. Shuning uchun ularga kugirchok bilan birga xar xil rangli kiykim, laxtak matolar xam berish kerak. Ayniksa. kiz bolalar uz kugirchoklarini xar xil rangli matolarga urab, rumol kilib uratib mashk kiladilar. Ugil bolalarga esa, xar xil rangli, bir-birining ichiga sigadigan kuticha uyinchoklarni berish foydalidir.
Uyin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli bulgan taxlim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani uzlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam avvalo yetarli darajada nutkni egallagan bulishi, maxlum malakalar, ukuvlar va elementar tushunchalarga ega bulishi kerak buladi. Bularga bola yukorida batafsil kursatib utganimizdek uyin faoliyati orkali erishadi.
Bogcha yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, dikkat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutk, xayol, xissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni xali bir-biridan yaxshi fark kila olmaydi. Unga ranglarning farkini bilishga yordam kiladigan uyinchoklar berish lozim(bolalarning kugirchoklari uchun xar xil rangli kiykimlar berish, xar xil rangli xalkalar, kutichalar va shuning singar i narsalar juda yaxshi buladi).
Bogcha yoshidagi bolalar turli narsalarni idrok kilishda ularning kuzga yaxshi tashlanib turuvchi belgilariga(rangi va shakliga) asoslansalar xam, lekin chukur taxlil kilmaydilar.
Bogcha yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik ravishda idrok kilish kobiliyatiga ega buladilar. Buning uchun bolalar suratlarni idrok kilayotganlarida kattalar turli xil savollar bilan ularni taxlil kilishga urgatishlari lozim. Bunda asosan bolalar dikkatini:

1. 
   suratning mazmunini(syujetini) tugri idrok kilishga,
   
2. 
   suratning umumiy kurinishida xar bir tasvirlangan narsalarning urnini tugri idrok kilishga,
   
3. 
   tasvirlangan narsalar urtasidagi munosabatlarni tugri idrok kilishga karatish kerak.
   

Dikkat xar kanday faoliyatimizning doimiy yuldoshidir. Shuning uchun dikkatning inson xayotidagi axamiyati xam benixoya kattadir. Bogcha yoshidagi bolalar dikkati asosan ixtiyorsiz buladi. Bogcha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy dikkatning usib borishi uchun uyin juda katta axamiyatga ega. Uyin paytida bolalar dikkatlarini bir joyga tuplab, uz tashabbuslari bilan maxlum maksadlarini ilgari suradilar.
Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga kuyilgan yangi talablar asosida takomillasha boradi.
Bogcha yoshidagi bolalar uzlarining faoliyatlari uchun kandaydir axamiyatga ega bulgan, ularda kuchli taassurotlar koldirgan va ularni kiziktirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib koladilar.
Bogcha yoshidagi bolalar tafakkuri va uning usishi uziga xos xususiyatga ega.
Tafakkur bolaning bogcha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bogcha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan kupayishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutkining yaxshi usgan bulishi, uchinchidan esa, bogcha yoshidagi bolalarning juda kup erkin mustakil xarakatlar kilish imkoniyatiga ega bulishlaridir.
Bogcha yoshidagi bolalarda xar soxaga doir savollarning tugilishi ular tafakkurining faollashayotganidan darak beradi. Bola uz savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga axamiyat bermasalar, undagi kizikuvchanlik susaya boshlaydi.
Odatda xar kanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, xayron kolish va natijada turli savollarning tugilishi tufayli paydo buladi. Juda kup ota-onalar va ayrim tarbiyachilar xam bolalar ortikrok savol berib yuborsalar, «kup maxmadona bulma», «sen bunday gaplarni kaerdan urganding», deb jerkib tashlaydilar. Natijada bola uksinib, uz bilganicha tushunishga xarakat kiladi. Ammo ayrim passiv va tortinchok bolalar xech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashgulotlar va sayoxatlarda kattalarning uzlari savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim.
Xar kanday tafakkur, odatda biron narsani takkoslash, analiz va sintez kilishdan boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu takkoslash, analiz va sintez kilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayoxatlarlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirish va rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga kilingan sayoxatlarda turli narsalarni bir-biri bilan takkoslaydilar va analiz xamda sintez kilib kurishga intiladilar.

Bogcha yoshidagi bolalar nutki va uning usishi Agar 2 yashar bolaning suz zapasi taxminan 250 tadan 400 tagacha bulsa, 3 yashar bolaning suz zapasi 1000 tadan 1200 tagacha va 7 yashar bolaning suz zapasi 4000 taga yetadi. Demak, bogcha yoshi davrida bolaning nutki xam mikdor , xam sifat jixatidan ancha takomillashadi. Bogcha yoshidagi bolalarning nutkini usishi oilaning madaniy saviyasiga boglik

Kattalar bolalar nutkini ustirish bilan shugullanar ekanlar, bogcha yoshidagi bolalar baxzi xollarda uz nutk sifatlarini tula idrok eta olmasliklarini unutmasliklari kerak. Bundan tashkari, bolalarda murakkab nutk tovushlarini bir-biridan fark kilish kobiliyati xam xali tula takomillashmagan buladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng birinchi shartlaridan biri bola bilan tula va tugri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir.