Referati bajardi : umarova mohichehra tekshirdi: ­­­ ­­­­­ Mavzu: Dunyo xalqlari miflari

Miflarning xususiyatlari
Ular tushunilmagan narsalarga javob berishadi Ushbu xususiyat, htimol, har bir inson jamoasining afsonalarida eng keng tarqalgan narsalardan biridir. Afsonalar ilm-fan ba'zi bir hodisalarni tushuntirib bera olmaydigan paytlarda paydo bo'lgan, shuning uchun ushbu rivoyatlar, nima sodir bo'layotganini haqiqatan ham oshkor qilmagan bo'lsa ham, o'sha noma'lum narsalarga javob berishga imkon berdi.
Ibtidoiy mitbirda odamlarning kelib chiqishi ko'pincha mifik qahramonlarning transformatsiyasi, totem ajdodlar, butun mavjudot yaratilgan mifik davrdagi personailarning transformatsivasi natiiasi voki ulaming ijod mahsuli sifatida tasaw ur etiladi. Aymn miflarda odamlarning paydo boiishi tasoditiy xususiyatga"ega bo'Jsa, boshqalarida demiurglar — totem ajdodlaming ongli ishi sifatida aks etliriladi. Yangi Gvineyadagi papuaslarningjangu qabilasi miflarida afsonaviy qah ramon odamlami c)onuonga_ilingan to'ng'izlaming maydalangan bo'laklandan varatadi.
Fan antropogenez jarayonini yoritib bera boshlashi va dindan bu sohani tortib olishi munosabati bilan krcatsianizm o‘z mavqeini mustahkamlay boshladi. Bu hoi tegishli institulaming yaratilishi, ilmiy anjumanlar o'tkazilishi, kreatsinistik adabiyotlar va filmlarning paydo boiishida o'z aksini topdi. Hozirgi zamon foeatsianizmi auvidaei vondashuvlarea asoslanadi. Birinchidan, bu odamning azaldan mavjud boiganligi g'oyasidir va u odamning eng qadimgi davrlarga oid qazib topilgan hayvonlar (masalan, dinozavrlar) bilan bir navtda mavjud boiganligini isbotlovchi dalillami qidirib topishda ifodalangan. XX asr 60—80-villarida Texasdagi Palluks daryosi havzasida topilgan 12(Lm illian.vil ilgari aoldirilgan bir izni ana shunday dalillardan (insonning eng qadimgi davrdagi izi) biri sifatida ko'rsatishga urinishlar bo'lgan edi. Ammo keyinchalik m aium bo'ldiki, u qadimgi kaltakesakning izi ekan. Ikkinchidan, bu insonning va qazilmalar orqali topilgan primatlaming tadrijiy taraqqiyotida qandaydir oraliq bo'g'inlar boiganligini inkor etishdan iborat. .Kreatsianistlaming fikricha, qazilmalar chog'ida topilgan barcha suvaklami yoki odamniki. vohnri maymiinniki sifatida tasnif qilish lozim. Boshqacha qilib aytganda, xudo hamma turlami ular qanday bo'lsa shunday yaratgan va odam ham a w a l hoshdanoq odam bo'lgan. Biroq fanga m aium barcha qazilmalar chog'ida topilgan gominidlar bunday bir xillikka ega emas, chunki ularda mavmunlarea xos xususivatlar bilan mlamga xos xususivatlar birlashib ketgan. tJchinchidan, bu yetarli ma’lumotlar bo'lmaganligi uchun gipoteza sifatida qaraluvchi antropogenezga oid bir qator nazariyalarning tanqid qilinishidir. Kreatsianizm bugungi kunda ham keng tarqalgan. Bir qator mamlakat (davlat)larda insonning kelib chiqishi haqidagi kreatsianistik va evolyutsion qarashlami maktablarda o'qitish masalasida keskin kurash bormoqda. 1925- vilda (AQSHning) Tennesi shtatidagi Dayton shahrida o'qituvchi Dion Skops ustidan-olikazilgan sud bugungi kunda barchaga m aium . U o'quvchilarga Darvin nazarivasi va uning odamning maymundan kelib chiqqanligi haqidagi gjpotezasi xusiisida so'zlab berean edi. 1986-vilda esa Mobayla shahri sudi Alabama^shtatining taiim boshqarmasiga qarshi da’vo bilan ish qo'zg'adi. Bunga taiim boshqarmasining “dinga va xudoga qarshi-mazrnundagi 45 darslikdan o'rta maktablarda foydalanishga ruxsat berganligi” 1 sabab bo'lgan edi. Kaliforniyaning ayrim shaharlarida evolyutsiya na/ariyasini o'z ichiga olgan darsliklardan foydalanish taqiqlangan. Shu sababli yaqinda amerikalik 72 ta yirik olimlar - Nobel mukofotin ing sovrindorlari kreatsianistlaming insonning xudo tomonidan yaratileanlk gi g'oyasi va evolyutsiya nazariyasini “teng huquqli” rayisb4a-olquv dasturlariga kiritish va o'qitish uchun urinishlariga qarshi chiqdilar. Bironta boshqa hujjat shunchalik ko'p sonli Nobel mukofoti sovrindorlari tomonidan imzolanmagan edi. Ularning mazkur qadami shu bilan taqozo etilgan ediki, zamonaviy, ilmiy bilishning yutuqlariga asoslangan ta ’lim fan mezonlariga javob bera oladigan nazariyalarga asoslanadi. Bu, eng awalo, tegishli tarzda asoslab berish va isbotlashdir, kreatsianizm esa o'zining haqligini ko'rsatuvchi isboUjalillarga ega emas. Kevingi pavtda xrkosmik tairiba” nazariyalari paydo bo'ldiki, ularning markazida ham odamning yaratilganligi haqidagi g'oya turadi. Diniy talqinlardan farali o'laroa. ushbu nazariyalarda inson qandaydir o'zga planetaga mansub sivilizatsiya tomonida yaratilgan deb tasdialanadi. Ushbu konsepsiyaga ko'ra, Yerdagi ko'plab noyob inshootlar (Misr ehrom lari, Pasxa orolidagi toshdan yasalgan ulkan haykallar, faqat tcpada qaragan da kp'rinadigan benihovat ulkan rasmlar va hokazo) ana shu o'zga sayyora liklar tomonidan yaratilgan deb hisoblanadi. Fan o'zga sayyoralarda sivilizatsiyaning mavjudligini va ular Yerga kelgan bo'lishlari mumkinligini prinsip jihatidan inkor etmaydi. Biroq insonning o'zga sayyoraliklar tomonidan yaratilganWgim tasdiqlovchi hech qan dav dalillar maviud emas. Bu mavzuga oid barcha mulohazalar hozirga qadar mushohada-gipoteza bo'lib qolmoqda. Insonning tabiiy-tarixiy kelib 4adimgi miflardayoq, odamning chiqishi haqidagi nazariya xudo tomonidan yaratilganligi haqidagi g'oya bilan bir qatorda antropogenezni tabiiy-tarixiy idrok etish unsurlari ham mavjud edi. Insonlarning paydo bo'lishi ularda m o“jizali shakliga ega, ammo ushbu tasawurlarda insonning xudo tomonidan yaratilganligi akti mavjud emas. To'g'ri, miflarda ko'pincha tabiiy-tarixiy va diniy elementlar shunchalik qorishib ketadiki, aks hollarda ulami bir-biridan ajratish qiyin bo'ladi. Avstraliyadagi dicri qabilasining afsonasida odamlaming kelib chiqishi shunday bayon qilinadi. Perigundi ko'lining o'rtasida yer yorilib, u yerdan mardu deb ataluvchi totem mavjudotlar chiqqan. Ular kuchga kirib olgunlariga qadar oftobda yotdilar, keyin esa odamlarga aylanib yer yuziga tarqaldilar. ATerat/qabilasida mavjud tasawurlarga ko'ra odamlarni hech kim yaratmagan: afsonaviy qahramon Kambel daraxt kesayotib, ulami umg'lari bilan Vashayotgan joyidan topib olgan. Qadimgi Xitoy ntifologiyasiga ko'ra esa, odamlar Pan-Gu deb ataluvchi kosmik odamning jasadi ustida o'rmalab yurgan parazitlardan kelib chiqqan. Qadimgi falsafiy tasawurlarda ham insonning tabiiy-tarixiy kelib chiqishi haqidagi gipotezani uchratish mumkin. Hind faylasuflari charvak lokayatlar ta’limotiga ko'ra ongga ega bo'lgan tirik tan ham butun dunyo singari to'rt unsurning, ya’ni yer, olov, havo va suvning qo'shilishdan paydo bo'lgan. Odamning tabiiy ravishda kelib chiqqanligi g'oyasi qadimgi yunon falsafasida ham o'z aksini topgan. Odamning hayvondan kelib chiqqanligi haqidagi gipotezani birinchi bo'lib Anaksimandroldinga surgan edi. Uning ta’limotiga ko'ra odamlar baliqlar qornida paydo bo'lgan va xuddi akulalar singari parvarisli qilingan. Ular kuchga kirib, o'zlarini eplay oladigan bo'lganlaridan so'ng tashqariga chiqqanlar va yerga yetib boiganlar. Qadimgi yimon faylasufi Empcdokl dastlab inson tanasining ayrim qismlari: boshlar, qo'llar va hokazo. paydo bo'lgan deb hisoblagan. Birlashtirish va ajratish qudratiga molik bo'lgan scvgi kuchlarinitig dunyoda ustuvor bo'lishi bilan turli xil qismlar bir-biri bilan qo'shila boshlagan. Buning natijasida turli kombinatsiyalar yuz.aga kelgan: ikki boshli odamlar, ho'kizpeshana odamlar, inson boshi singari boshga ega bo'lgan ho'kizlar, ayollarga xos belgilarga ega bo'lgan erkaklar va hokazo. Ular orasidan mukammallikka ega bo'lganlari yashab qolgan, qolganlari esa qirilib bitgan, shu jumladan, yuqorida sanab o'tilganlar tipidagi mavjudotlar ham yo'qolib ketgan. Atomizmning asoschisi bo'lgan Dcmokrit esa inson loy va suvdan paydo bo'lgan, deb hisoblar edi. Yer paydo bo'lgandan so'ng lining loyqasimon yuzasida plyonka bilan qoplangan pufaklar (badbo'y va suvli) yuzaga kelgan. Ularni kunduzi quyosh qizdirar, tunda esa namlikni o'zlariga singdirar edilar. Ular shu tariqa ko'payib borgan va so'ngra yorila boshlagan hamda ulardan odamlar va hayvonlar paydo bo'lgan. Insonning tabiiy-tarixiy kelib chiqishi to'g'risidagi falsafiy konsepsiyalar to XIX asming oxiriga qadar faqat mushohadalardan iborat bo'lib, hech qanday isbot-dalillarga ega emas edi. Biroq ilmiy m a’lumotlaming to'planishi bilan mazkur yondashuv ilmiy hamjamiyatda tobora ko'proq ustunlikka ega bo'la boshladi. Insonning hayvonlarga o'xshab ketishini odamlar juda qadimgi zamon lardayoq payqaganlar. Antik fanning paydo bo'lishi bilan inson va hayvonlami qiyosiy tahlil qilish yo'lidagi dastlabki urinishlar ham yuzaga keldi. Bunday harakatlaming dastlabkilaridan birini Qadimgi Gretsiyada Arastu amalga oshirdi, Qadimgi Rimda yashagan vrach va anatom Klavdiy Galcrt esa birinchilardan bo'lib odam bilan maymun o'rtasidagi o'xshashliklarni
tavsiflab berdi. 16 lO vilda faylasuf va olim Lyuchilio Vanini odam va maymunning qarindoshligi haqidagi g'oyani ilgari surdi va buning uchun gulxanda kuydirildi. 1699-yilda esa ingliz anatomi E. Tay7.on “Orangutan yoki o'rmon odami: maymun, pigmey va insonning qiyosiy anatomiyasi” nomli asarini e’lon qildi. XVIII asiga kelib, olimlar endi inson va hayvonlar o'rtasidagi o'xshashlikni shunchaki qayd etish bilan cheklanib qolniadilar. Tirik organizmlaming birinchi ilmiy tasnifini yaratgan shved olimi Karl Lirwey (1707—1778), garchi insonning xudo tomonidan yaratilganligi haqidagi g‘oyani tan olsa-da, o‘z tasnifida uni hayvonlar dunyosining boshqa vakillari orasiga joylashtirgan va bunda u Homo turini alohida ajratgan edi. J.B.Monboddo\a J.E.Doomiknxng ilmiy ishlaridan boshlab odamlaming insonga o'xshash maymunlardan kelib chiqqanligini haqidagi fikr to‘g‘ridan-to‘g‘ri tasdiq etiladi. Antropogenezning tadrijiy xususiyati haqidagi tabiiy-ilmiy tasawurlarning shakllanishida Jan Lamarkning (1744-1829) “Zoologiya falsafasi” deb atalgan va 1809 yilda e’lon qilingan asari muhim bosqichni tashkil etdi. Lamarkning fikriga ko‘ra qadimgi maymunlar o'rmonlaming kamayib ketishi natijasida daraxtlardan tushuib yerda yashashga va tik turib yurishga majbur boiganlar. Bu ulaming umurtqa pog‘onalari, oyoq kafllari, q o i bo‘g‘inlari, jagiari, tishlari va bosh miyalarining o‘zganshiga olib kelgan. To‘da to‘da bo‘lib ijtimoiy hayot kechirish sharoitlarida esa ularda nutq rivojlana boshlagan. 1818-yilda esa Bilcnshtcchmg asari dunyoga keldi, unda muallif inson va ungacha bo'lgan hayvoniy shakllarni bir butun evolyutsion zanjirga bogiovchi oraliq shakllar mavjud bo‘lganligi haqidagi fikmi bayon qildi. Odamning kelib chiqishi haqidagi tabiiy-ilmiy qarashlarning uzil-kesil tasdiqlanishida Ch.Darviimmg “Tabiiy tanlanish natijasida turlarning kelib chiqishi” (1859) va “Insonning kelib chiqishi va jinsiy tanlanish” (1871) kabi asarlarida bayon etilgan evolyutsiya nazariyasi hal qiluvchi ahamiyatga ega boidi. XIX asming o‘rtalariga qadar atnropogenezning talqinlari tabiiy-ilmiy xususiyatga ega boidi, ya’ni antropogenez faqat tabiiy fanlar (anatomiya, embriologiya, evolyutsiya nazariyasi va boshqalar) doirasida izohlandi. Shunga muvofiq antropogenezning harakatga keltimvchi kuchlari sifatida tabiiy-biologik olimlar tushunilar edi
Din jamiyatga nisbatan muayyan quyi tizimdan iborat bo'lib, jamiyatda o'z o'miga ega va tegishli vazifalami bajaradi. Ilmiy adabiyotlarda dinning elementlari va tuziUshi haqida turli fikr-mulohazalar mavjud. Bunda muaUiflar quyidagilarni ajratib ko'rsatadilar: 1) diniy 418 www.ziyouz.com kutubxonasi mafkura, his-tuyg‘ular, ibodat1; 2) diniy ong, ibodat, tashkilotlar2; 3) diniy ong, munosabatlar, diniy tashkilotlar3; 4) ta’limot, mif, axloqiy qadriyatlar, ibodat qilish amaliyotining diniy marosimlari va boshqa shakllari, dinni tarqatishning turli shakllari4; 5) diniy e’tiqod (miflar), diniy marosim (ibodat), etnos, dunyoqarash, ramzlar tizimi5 va boshqalar. Ko'rsatib o'tilganlami umumlashtirgan holda, taraqqiy etgan dinlaming quyidagi qurilmaviy elementlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: diniy ong, faoliyat, munosabatlar, institutlar va tashkilotlar. Bunda diniy ong uyg‘unlashtiruvchi tarkibiy qism hisoblanadi. Diniy ongning mazmuniga muvofiq diniy faoliyat rivojlanadi, diniy munosabatlar yuzaga keladi, diniy institutlar va tashkilotlar shakllanadi.
ТагЫ У taraqqiyot, ijtimoiy tabaqalashuv va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi jarayonida mifologik shakllar voqelikni tushuntirishning universal va yagona vositasi bo'lishdan to'xtaydi. Garchi miflar o'zidan o'zi yo'q bo'lib ketmasa-da, din, falsafa, san’at, axloq, siyosat, huquq, ilmiy fanlar paydo bo'ladi. Tugab borayotgan urug'chilik tuzumi sharoitida polidemonizm (ikki yunoncha so'zdan kelib chiqqan - ko'p va xudolilik) yuzaga keladi, ya’ni qabila xudosi sifatlariga ega bo'lgan ustuvor ruh ajratib olinadi. Qabila xudolarining ta ’sir doirasi chegaralangan bo'ladi va bir-birini cheklaydi. 420 www.ziyouz.com kutubxonasi Nisbatan kuchliroq xudo tevaragida qabilalar ittifoqining vujudga kelishi mazkur qabila xudosining oldingi o‘ringa o'tishiga sharoit yaratib berdi. U qabilalararo xudoga aylanib, boshqa qabilalaming xudolari tobelik huquqi ostida kiradigan panteon (xudolar silsilasi) boshlig‘i bo‘lib qoladi. Politeizm ( yunoncha - ko'p, xudo; so‘zma-so‘z - ко ‘pxudoliк) vujudga keladi. Politeizm bir nechta yoki ko'plab xudolar mavjudligj to'g'risidagi diniy tasawurdir. Tabiat va jamiyatning qator sohalarida amal qiluvchi xudolar timsollari yuzaga keladi. Faoliyat maydoni bir qancha sohalami qamrab olgan Xudo timsoli boshqa xudolar ham mavjudligini e’tirof etish bilan uyg'unlashib, voqelikning boshqa sohalari ana shu xudolar yordamida tushuntirilgan. Bugungi kunda buddizm, hinduizm, sintoizm va konfutsiylik politeistik dinlar hisoblanadi. Mehnat taqsimoti, jamiyatning tabaqalashuvi, xalqlaming, monarxiya tuzumidagi davlatlar shakllanishining yanada chuqurlashuvi natijasida politeistik tizimlar ham yanada rivojlanadi. So'ngra bitta xudo boshchiligidagi ko'plab xudolar mavjudligi e’tirof etilishini anglatuvchi s upromoteizm (lotincha supro - ustun, ustida, + yunoncha - xudo), shuningdek, ko'plab xudolaming mavjudligini e’tirof etsa-da, biroq bittasini qadrlovchi genoteizm paydo bo'ladi. Diniy e’tiqodlaming uzoq davom etgan tadriji natijasida monoteizm (yunoncha yakka, yagona xudo, so'zma-so'z — yakkaxudolik) vujudga keladi. Barcha rang-barang tabiiy va ijtimoiy hodisalarni nazorat qiluvchi Xudo timsoli yuzaga keldi. Ko'proq yoki kamroq darajada cheklangan va bir-birini cheklaydigan ko'plab xudolaming rivojlanishi jarayonida umumiy va yagona Xudo to'g'risidagi tasaw ur paydo bo'ladi. Iudaizm, nasroniylik va islom monoteistik dinlar hisoblanadi.
Falsafiy dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy natijasi bolib, jamiyat rivojlanishining ma’naviy mezoni sifatida namoyon bolgan. Taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida kishilarning tabiatga, o‘zlarining ijtimoiy hayotiga bolgan munosabati turli rivoyat va afsonalarda o‘z ifodasini topgan. Ular shu tariqa mifologik dunyoqarashni shakllantirgan. Yovuzlik va ezgulik oltasidagi kurashda yaxshilikning mudom tantana qilishi mifologik dunyoqarashning gumanistik mazmunidan dalolat beradi. Xususan, o‘zbek xalqi sivilizatsiyasi jarayonida yaratilgan rivoyat, afsona va boshqa janrlardagi og‘zaki ijod namunalari millatimiz tarixda qanday n a’naviy qiyofaga ega bolganini hanuz kolsatib turadi. Ular bugungi kunda jahon ahlini hayratga solmoqda. 15 Mifologik dunyoqarash qadimgi zamon kishilarining o‘zlariga munosib hayot sharoitlarini yaratish ehtiyojlaridan kelib chiqqan. Ezgulik va haqiqat uchun kurash g‘oyalarining ifodasi bo‘lgan afsona va rivoyatlarda millatning muayyan ruhiy holati, kelajakka ishonchi, vatanga muhabbati, insoniy kamolotga intilishi badiiy vositalar, afsonaviy qahramonlar timsolida ifoda etilgan. Muayyan dunyoqarash tarkibida diniy-ilohiy qarashlar o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ular insonning ilohga bo‘lgan e’tiqodi bilan bogliq bolib, vujudga kelishiga kola, boshqa dunyoqarash shakllari kabi, muayyan asoslarga ega. Jamiyat hayotida har qanday, shu jumladan, diniy dunyoqarashning o‘rni va ahamiyatini ham sun’iy ravishda mutlaqlashtirish, salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu hoi ayniqsa, diniy fundamentalizm va ekstremizm insoniyat uchun jiddiy xavfga aylangan hozirgi davrda yaqqol namoyon bolm oqda. Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan olganadi. Teologiya olam va odam munosabati, um rning mazmuni, hayot va o lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy e’tiqod tushunchalari bilan boglab tahlil qiladi hamda o‘ziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bogliq regulyativ faoliyati nihoyatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati benihoyat ulkan va u tobora ortib bormoqda. Taraqqiyot jarayonida falsafadan tabiatshunoslik fanlari bilan birga psixologiya, etika, estetika kabi ijtimoiy fanlar ham ajralib chiqdi. Keyinchalik madaniyat, qadriyatlar va huquq kabi sohalarni olganadigan alohida yo'nalishlar ham paydo boldi. Ular olamni o‘z predmeti doirasida yaxlit bilish, uning xususiy qonuniyatlarini olganishga yordam beradi. Falsafiy yo‘nalishlar, tadqiqot olib boradigan sohasiga ko‘ra, o‘ziga xos bolib, asosiylari quyidagilardir: Ontologiya — olam, inson va jamiyatning obyektiv-universal mohiyati to‘g‘risidagi falsafiy ta’limotdir. Boshqacha aytganda, u borliq to‘g‘risidagi, insonning olamga bolgan munosabati haqidagi falsafiy bilim sohasidir. Gnoseologiya — bilish falsafasi bolib, olamni anglash, bilish nazariyasi, bilishning shakli, usullari va imkoniyatlari to‘g‘risidagi ta’limotdir. Aksiologiya — qadriyatshunoslik yoki qadriyatlar to‘g‘risidagi falsafiy ta’limot. Praksiologiya — insonning predmetli-o‘zgartiruvchan, amaliy faoliyati to‘g‘risidagi falsafiy ta’limot. Metodologiya — bilish va o‘zgaruvchan faoliyat usullari to‘g‘risidagi ta’limot. Logika — tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa) va tafakkur vositalarini (ta’rif, qoida, muhokama, tafakkur qonuniyatlari), ularning mazmunidan qat’i nazar, xolis o‘rganuvchi ta’limot. Etika — axloq falsafasi, insoniyatning axloqiy tamoyillari, talab va tartib-qoidalari to‘g‘risidagi fan. Estetika — nafosat falsafasi, jamiyat va inson hayotida go‘zallikning o‘rni, qonun-qoidalari to‘g‘risidagi qarashlar majmuyi. Bundan tashqari, inson falsafasi (antropologiya), ijtimoiy falsafa, tabiat falsafasi, madaniyat falsafasi (kulturologiya), san’at falsafasi, mafkura falsafasi (ideologiya), din falsafasi (teologiya), siyosat falsafasi (politologiya), huquq falsafasi, texnika falsafasi kabi sohalar ham mavjudki, ular bir so‘z bilan ijtimoiy-falsafiy fanlar tizimi deyiladi. Ikkinchi xil klassifikatsiya falsafiy fanlar tasnifida olam va odam, borliqning asosi bilan bog‘liq masalalar qanday usulda hal qilinishiga qarab belgilanadi. Bunday tasniflash natijasida monizm, dualizm, plyuralizm, materializm, idealizm, teizm, ateizm kabi ko‘plab yo‘nalishlar ko‘zga tashlanadi. Falsafani o‘rganish jarayonida bu tushunchalarga hali ko‘p duch kelamiz va o‘rni kelganda ularga zarur izoh va ta’rif berishga harakat qilamiz. Bu tizimda falsafa tarixi bilimning muhim tarmog‘i hisoblanadi. Bunda tadrijiy taraqqiyot tamoyili asosida falsafiy tizimlar o‘rtasidagi tarixiy izchillikka tayaniladi. M azkur qo‘llanmada falsafa tarixi ana shunday tamoyil asosida o‘rganilgan. Falsafiy bilimlar tizimining o‘zgarishi va mazmunan boyib borishi obyektiv ijtimoiy-tarixiy jarayon mahsuli bo‘lib, u jamii7 ' eruU Кiv ! № yatning rivojlanish darajasiga mos keladi va uni o‘zida ifoda etadi. Falsafiy bilimlar tizimidagi alohida yo‘nalish har bir tarixiy davrda o‘ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlansa ham, ularning um umiy tamoyillari mavjud. Ya’ni, birinchidan, har bir falsafiy bilim yo‘nalishi jamiyat rivojlanishida o‘ziga xos determinant (sabab) vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, falsafiy bilimlar jamiyat taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi subyektiv omil bolsa ham, vujudga kelish asosi — genezisi nuqtayi nazaridan obyektiv hodisadir. Uchinchidan, falsafiy bilim yo‘nalishlarining o‘zaro bogliqlik, aloqadorlik munosabati, ularning dunyoni bilishdagi yaxlitligini ta’minlaydi. Falsafiy dunyoqarashning bu umumiy tamoyillari har qanday konkret dunyoqarash shakllari uchun uslubiy asos bolib xizmat qiladi. 1. Falsafiy dunyoqarash ilmiydir, Chunki u narsa va hodisalar oltasidagi boglanish, aloqadorlik va munosabatlarni kundalik ong darajasidagina emas, balki nazariy ong darajasida ham ifodalaydi. Har qanday falsafiy dunyoqarash shakli obyektiv olamdagi narsa va hodisalarning konkret munosabatlarini aks ettiradi. 2. Falsafiy dunyoqarashning tarixiylik tamoyili jamiyatning olm ishi dunyoqarashlar tarixidan iboratligini va uzluksiz rivojlanishini ifodalaydi. 3. Falsafiy dunyoqarashning mantiqiy izchilligi tamoyili har qanday dunyoqarash shakli va darajasining mantiqiy birikmalar orqali ifodalanishi bilan izohlanadi. Agar mantiqiy izchillik buzilsa, dunyoqarashning tashqi olamni xolis, ilmiy, aniq-ravshan va izchil aks ettirishiga putur yetadi. 4. Falsafiy dunyoqarashning universalligi boshqa dunyoqarash shakllarining mazmunini tashkil qilishi bilan sifatlanadi, ya’ni har qanday dunyoqarash shakli o‘ziga xos falsafiy xususiyatga ega. 5. Falsafiy dunyoqarash maqsadga muvoflq bolib, inson manfaatlariga mos keladi. Chunki, inson muayyan maqsad, orzuumidlar bilan yashaydi, ularni o‘z dunyoqarashida aks ettiradi. 6. Falsafiy dunyoqarashning g‘oyaviylik tamoyili, uning asosida muayyan g‘oya yotgani bilan ifodalanadi. Xususan, bugungi o‘zbek milliy falsafiy dunyoqarashi milliy mustaqillik, o‘zlikni anglash, millatimiz kelajagini belgilaydigan istiqlol g‘oyasiga tayanishi bilan 18 xarakterlidir. Falsafiy dunyoqarash shu g‘oyani e’tiqodga aylantii isli va uning amalga oshishi uchun xizmat qiladi. 7. Falsafiy dunyoqarashning eng muhim tamoyillaridan biri nazariya va amaliyot birligidir. Dunyoqarashning nazariya sifatida mavjudligi ijtimoiy amaliyot tajribalarini ijodiy umumlashtirib, istiqbol rejalarini belgilashda qo‘l kelishi bilan izohlanadi. Shuuingdek, dunyoqarashning amaliyotga joriy etilish jarayonida uning usul va vositalari muhim ahamiyatga ega. Yuqorida ko‘rsatilgan funksiyalarning o‘zaro ichki bog‘liqligi falsafaning mushtarak umumnazariy va uslubiy ahamiyatini belgilab beradi. Ularning o‘ziga xos xususiyatlari hamda ahamiyatini har tomonlama o‘rganish inson va jamiyatning ma’naviy kamolotiga nihoyatda katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida, falsafiy bilimlar tizim ini takomillashtirish yollarini topish imkonini beradi. Masalaning bu tarzda hal etilishi umuminsoniy sivilizatsiya tamoyillariga ham mos keladi.
Ko‘xna Sharq sivilizatsiyasining beshiklaridan biri bolgan Misr, qadimgi zamonda ilk o lro q hayot va o‘ziga xos dehqonchilik an’analari boshlangan Nil daryosi bo‘ylaridagi madaniyat dunyo olimlari diqqatini tortib keladi. Eramizdan avvalgi to ltin ch i ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillik boshlarida qadimgi Misr va Bobil hududida dastlabki diniy-falsafiy fikrlar, olam haqidagi fanlar, ya’ni astronomiya, kosmologiya, matematika, mifologiyaga oid qarashlar birmuncha rivoj topa boshlagan edi. Tabiiy-ilmiy, diniy-falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi ikki yo‘nalishda borgan. Birinchi yo‘nalish olam haqidagi tasavvurlarning astronomiya, kosmologiya, riyoziyot fanlari rivoji bilan bogliq ekanini, ikkinchi yo‘nalish esa, bu tasavvurlarning mifologiya bilan bogliq bolganini kolsatadi. Birinchi holda, asosan, tabiiy bilimlarga tayanilgan, kundalik hayotda duch kelinadigan voqea-hodisalar aniq dalillar asosida tahlil etilgan, olganilgan, ulardan tegishli xulosalar chiqarilgan. Bu — o‘sha davr uchun tabiiy hoi edi, ya’ni u — davrning inson ongida aks etishi, kundalik turm ush hodisalarining oddiy tarzda ifodalanishi edi. Aynan ana shu hoi tabiiy bilimlar rivojiga, garchand sodda tarzda bolsa-da, aksariyat hodisalarning falsafiy asosda izohlanishiga sabab bolgan. 30 Ikkinchi holatda esa, hali tabiat kuchlarining qarshisida nihoyatda ojiz bolgan odamzod, albatta, tevarak-atrofdagi voqeahodisalarni mifologik izohlashi tabiiy bir hoi edi. Shu bilan birga, odamning mavjudlik xossalarini va olam qonuniyatlarini ilmiy tushunish ko‘nikmasi hali shakllanib ulgurmagan o‘sha qadim zamonlarda, afsona hamda rivoyatlarga asoslanib fikr yuritmaslikning imkoni ham yo‘q edi. Bu — o‘sha davrlardan qolgan yozma manbalarda, xususan, «Xo‘jayinning o‘z quli bilan hayotining mazmuni haqida suhbati», «Mug'anniyning qo‘shig‘i», « 0 ‘z hayotidan xafsalasi pir bolgan kishining o‘z joni bilan suhbati» kabi bitiklarda aks etgan. Qadimgi Misr va Bobilda shakllangan falsafaning eng asosiy xususiyati shundan iborat ediki, ularda, bir tomondan, ilohiy kuchlarga ishonch, ularning tabiat va jamiyatga ko‘rsatadigan ta’sirini mutloqlashtirish xususiyati ustuvor bolgan bolsa, ikkinchi tomondan, afsona va rivoyatlar tarzida bolsa-da, dunyoviy bilimlar, ilmiy qarashlar ham asta-sekin shakllana boshlagan. Umuman, bunday xususiyatni, qadim zamondagi barcha sivilizatsiyalarga xos deyish mumkin.
Qadimgi Hindiston falsafasi. Qadimgi Hindiston ham insoniyat madaniyatining beshiklaridan biridir. Unga xos dastlabki ta’limotlar yozma manba — «Veda»larda o‘z aksini topgan. «Yeda»lar eramizdan bir yarim ming yil oldin yozilgan bolib, mutaassib dindor hindu uchun oliy muqaddas ilm va bashorat kitobidir. Hindular «Veda»ni oliy tangri Braxma tomonidan aytilgan so'zlar deb biladi. «Veda»da hindularning qadimgi tarixi, iqtisodiyoti, dini, falsafasi, axloq va nafosatiga oid fikrlari aks etgan. «Veda»lar bizgacha to‘rtta to‘plam (samxitlar) shaklida yetib kelgan. Bular — «Rigveda», «Samaveda», «Yajurveda», «Adharvaveda»dir. Hind falsafasi asoslari «Upanishadalar» nomi bilan mashhur bolgan manbalarda ham o‘z aksini topgan. «Upanishadalar» sirli bilim degan ma’noni anglatib, «Veda»larning falsafiy qismini tashkil etadi. «Upanishadalar» yaxlit kitob yoki fa safiy risola bolmay, balki turli vaqtda turli mavzuda ijod etgan noma’lum mualliflarning m atnlaridan iboratdir. Ularning mazmuni va uslubi har 31 xil va turlicha falsafiy qarashlar mahsulidir. «Upanishadalar»dagi falsafiy mavzular, asosan, insonni o‘rab turgan borliq, uning hayotdagi o‘rni va vazifasi, tashqi olam va inson tabiati, uning hayoti va ruhiyatining mohiyati, bilish imkoniyatining chegaralari, axloq me’yorlari haqidadir. Falsafiy muammolar asosan diniymifologik nuqtayi nazardan bayon etilgan. Qadimgi hind falsafiy maktablar ikki guruhga bo‘linadi. Hindistonlik faylasuflar bu guruhlarni astika va nastika deb ataydi. Vedanta, sankxya, yoga, vaysheshika, n’yaya va mimansa — astika guruhiga kiruvchi falsafiy maktablardir. Ushbu maktab - larning tarafdorlari «Veda»ning muqaddasligini tan olib, birdanbir haqiqat undagina ifodalangan, deyishadi. Chorvaka-lokayata, buddizm va jaynizm — nastika guruhiga kiradi. Chorvaka-lokayata tarafdorlari materialistik ta’limotni ilgari surganlari uchun «Veda»ning muqaddasligini tan olishmaydi hamda olam ilohiy kuch tomonidan yaratilmagan, «Veda» haqiqiy bilim bermaydi, deb ta’kidlashadi. Buddizm va Jaynizm diniy-falsafiy maktablar boli shiga qaramay, ular ham «Veda»ning muqaddasligini tan olmagan. Sankxya qadimgi Hindistondagi dualistik falsafiy maktab bolib, olam asosida moddiy unsur (prakriti) modda va ruh (purusha) yotadi, deb hisoblaydi. Bu yo‘nalishga, asosan, olamdagi barcha narsalar ikki unsurning turli teng miqdorda (proporsiyada) birikishidan yuzaga keladi, olam sababiyat orqali rivojlanadi, olamda uchta sabab mavjud, deyiladi. Ular quyidagilardir: moddiy sabab, yaratuvchi sabab, aloqador bolm agan sabab. Bu falsafiy maktab haqida buyuk bobokalonimiz Abu Rayhon Beruniy «Hindiston» asarida atroflicha fikr yuritgan. Qadimgi Xitoy falsafasi. Qadimgi Xitoyda fan va madaniyat o‘ziga xos shaklda rivojlangan. Eramizdan avvalgi ikki minginchi yilning o‘rtalariga kelib, Yuan-in davlatida muayyan xo‘jalik shakli yuzaga kelgan. Eramizdan avvalgi XII asrda esa, urushlar natijasida davlat Chjou qabilasining qoliga olgan. Bu hokimiyat eramizdan avvalgi III asrgacha davom etgan. Bu vaqtda diniy mifologik dunyoqarash hukmronlik qilgan. U olam va tabiatning paydo bolishini o‘ziga xos tarzda tushuntirgan va dunyoviy bilimlar rivojiga o‘z ta’sirini olkazgan. 32 Bunday ruhdagi falsafiy g‘oyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donishmandi Konfutsiy (551—479) ijodida yaqqol aks etgan. Uning «Hikmatlari», ya’ni aforizmlari juda mashhur. Konfutsiy ta’limotida umuminsoniy qadriyatlarning xitoy xalqi turmush tarzida o‘ziga xos tarzda namoyon bolishi, bu xalqqa xos ma’naviy mezonlar aks etgan. Bu ta’limot bir necha asrlar davomida ushbu hududda milliy g‘oyalar majmuyi, millatning mafkurasi sifatida odamlarning ma’naviy ongi va qiyofasi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan. U hozirgi Xitoyda ham o‘zining muayyan ahamiyatini saqlab qolgan. Konfutsiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi — taqdirdir. Biz yashab turgan olam, undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat hayotidagi tartibga qattiq amal qilish talab etiladi. Tartib, Konfutsiy nuqtayi nazariga kola, ilohiy mazmunga ega va uning mohiyatini «Li» tushunchasi belgilaydi. U, ya’ni tartib dunyoning mohiyatini aks ettiradi. Binobarin, jamiyatdagi barcha harakatlar unga binoan amalga oshishi lozim. Tartib — insoniyat jamoasining eng oliy hayotiy qadriyatlaridan biridir. Konfutsiyning ta’kidlashicha, shaxs faqat o‘zi uchun emas, balki jamiyat uchun ham yashashi kerak. Konfutsiy ta’limotida insonning hayotdagi ijtimoiy o ln i nihoyatda ulug‘, u o‘ziga ravo kolm agan narsani boshqalarga ham ravo kolmasligi, o‘ziga ravo kolgan narsani boshqalariga ham ravo kolishi lozim. Konfutsiyning qarashlari keyinchalik jahon falsafasida axloqiy tamoyillar rivojida, adolat, birodarlik, erkinlik g‘oyalari takomilida muhim o lin tutgan. Bu ta’limot Xitoyda ikki ming yil davomida davlat dini darajasiga kolarilgan va xalq hayotida m uhim ahamiyat kasb etgan. Qadimgi Xitoyning ko‘zga kolingan faylasuflaridan biri LaoSzidir (VI—V asrlar). Uning ta’limotiga ko la, olam, jamiyat va inson hayoti Dao qonuniga bo‘ysunmog‘i lozim. Daosizm ta’limoti ana shu tariqa shakllangan. Dao qonuni — tabiatning yashash qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va uyg‘unligi abadiyligining e’tirof etilishidir. Bu qonunga k o la, olamning asosini tashkil etuvchi «Si», ya’ni beshta unsur — olov, suv, havo, yer va yog‘och yoki metall olamdagi barcha jismlar asosini tashkil etadi hamda ularning yuzaga kelishini ta’minlaydi. Lao-Szining 33 ta’kidlashicha, olamda hech bir narsa doimiy va o‘zgarmas, harakatsiz holda bolishi mumkin emas. Daosizmga binoan, dunyodagi hamma narsa bir holatdan ikkinchi holatga o lib turadi. Qarama-qarshi kuchlar oltasidagi kurash, ya’ni In va Yan orasidagi munosabat — bizni o‘rab turgan olamni harakatga keltiruvchi kuchlar manbayidir. In va Yan oltasidagi kurash daoni anglatadi. Odamzod bu kurash jarayonida doimo yaxshilik tomonida turishi, o‘zini qurshab turgan tabiat va atrofdagi olamga mehr lcolsatishi lozim. Bolm asa, Dao qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojia yuz beradi. LaoSzi bu o lin d a ekologik falokatni nazarda tutgan. «Kishilar Dao qonunini buzmasliklari kerak, aks holda tabiat ulardan albatta o‘ch oladi», degan edi Lao-Szi. Buni ekologik falokatlar avj olib borayotgan bugungi kun voqeligi ham tasdiqlaydi. Umuman, tabiat, jamiyat va insonga nisbatan ehtiyotkor munosabatda bolish, Ona zamin va Vatanni asrab-avaylash, odamlar oltasidagi munosabatlarda yaxshilik tomonida turish — qadimgi xalqlarga xos bolgan falsafaning bosh g‘oyalaridir. 0 ‘sha, hamma narsa oddiy tushunilgan qadim zamonlardayoq buyuk aql egalari odamlarni tabiatni asrashga, insonni qadrlashga chaqirgani bejiz emas. Ular insoniyat hayotiga xavf soladigan darajaga yetmay turib, u boradagi muammolarning oldini olish to‘g‘risida juda ibratli o‘gitlar bergan. Qadimgi dunyo falsafasini chuqurroq olgangan odam o‘sha davr mutafakkirlari hozirgi zamon sivilizatsiyasi qarshisida turgan barcha umumbashariy muammolardan odamlarni ogohlantirganligining guvohi bolishi mumkin. Gap bu ogohlantirishni eshitish, ularni o‘zlashtirish va hayotning qonuniga aylantirishda edi, xolos. Afsuski, odamzod nasli o‘zi yaratgan buyuk daholarning barcha o‘gitlariga hamma vaqt ham quloq solavermagan. Ilm va fanda necha-necha kashfiyotlar qilingan, ammo ulardan o‘z vaqtida kerakli tarzda foydalanilmaganiga ko‘hna tarix guvoh. Bugun ham ajdodlarimizning Vatan, tabiat, jamiyatni asrash, undagi tartib va qoidalarni buzmashk to‘glisidagi da’vatlari eskirgani yo‘q. Yillar, asrlar
olish i ularning qadrini tushirmaydi. Zero, bu ta’limotlar insoniyatning o ld a yonmas va suvda cho‘kmas umuminsoniy qadriyatlari to‘g‘risidadir
Neotomizm — XX asrdagi eng yirik diniy-falsafiy oqim bolib, ii o‘rta asrlardagi (XIII asr) Foma Akvinskiyning ta’limotini qaytadan tikladi. U (neo — yangi, tomizm — «foma», transkripsiyada «toma» bolib o‘zgargan) Foma Akviniyning yangi, zamonaviy ta’limoti demakdir. Bu ta’limotga kola, ilm va e’tiqod oltasida tola muvofiqlik, uyg‘unlik bor. Ular bir-birini toldirib turadi, har ikkisi ham Xudo tomonidan berilgan haqiqat. Neotomizm vakillari fikricha, ilm yetmagan joyda e’tiqod qollanishi kerak. Lekin bu e’tiqod ko‘r-ko‘rona, shunchaki ishonch bolmay, balki mantiqan teran anglangan e’tiqod bolishi kerak. Xudoning mavjudligini falsafa turli mantiqiy usullar orqali isbot qilishi lozim. Neotomizm hozirgi dunyoda sivilizatsiyalashgan ta’limot sifatida maydonga chiqmoqda. 0 ‘z navbatida bu demokratiya ustuvor bolgan hayot tarziga muayyan darajada mos keladi. Neokantchilik XIX asr oltalarida shakllangan va XX asr boshlarida rivojlangan ta’limotdir. Uning vakillari I. Kant o‘z davrida qo‘ygan ilmiy bilishning umumiyligi va zaruriyati haqidagi hamda tajribaviy aql haqidagi muammolarni tahil etadilar. Bu ta’limotga kola, inson dunyoga bir marta keladi, shuning uchun har bir insonning hayoti o‘zi uchun eng oliy maqsaddir. Shunday ekan, inson hayotidan kimdir o‘z maqsadlarini amalga oshirish uchun vosita sifatida foydalanishi mumkin emas. Erkin mavjudot deganda, Kant izdoshlari o‘zi xohlagan ishlarni qiluvchi kishini emas, balki jamoatchilik manfaatiga qarshi yurmaydigan, unga zid ish qilmaydigan, ammo o‘z haq-huquqlarini yaxshi biladigan insonni nazarda tutadilar. XX asrga kelib, fan va texnika taraqqiyoti bilan ilmiy tafakkur va til muammolarini falsafiy tahlil qilishga qiziqish nihoyatda ortdi. Bu yo‘nalishda ishlayotgan eng yirik oqimlarga neopozitivizm, strukturalizm va germenevtika kabi falsafiy qarash namoyandalari misol boladi. Neopozitivizm oqimining yirik namoyandalari Karnap, Ayer, Rassel, Vitgenshteyn va boshqalardir. Neo — yangi; pozitiv — ijobiy degan ma’noni anglatadi. Nepozitivizm G ‘arbda XIX asrning 20-yillarida paydo bolgan, asoschisi XIX asrda yashagan Ogyust Kontdir. Neopozitivistlar verifikatsiya prinsipini ilgari su83 radilar (lot. Veritas — haqiqat). Ularning fikricha, faqat tajribada o‘z tasdig‘ini topgan bilimgina haqiqiydir. Lekin nazariy, mavhum bilimlarning hammasini ham tajribada ekvivalentini topish, aynan shunday ekanligini isbot qilish mumkin emasligi tufayli bu prinsip keyinchalik inkor etildi. Shundan so‘ng postpozitivizm (ya’ni keyingi pozitivizm) vakili K. Popper falsifikatsiyalash metodini ilgari surdi. Bunga ko‘ra, inson ba’zi nazariy bilimlarning haqiqatligini emas, xato ekanligini isbotlashi kerak. Oxir-oqibatda neopozitivizm vakillari falsafa bilimlarning haqiqiyligini mantiqiy — lingvistik usul orqali isbotlashi va sistemalashtirishi kerak, degan xulosaga keldilar. XX asrning 60—70-yillariga kelib, neopozitivizmning mavqeyi kamayib, asosiy o‘ringa strukturalizm va germenevtika chiqdi. Strukturalizm (asosiy vakillari Levi — Stress va Fuko) bilishda strukturaviy usulning ahamiyatini mutlaqlashtiradi. Bu oqim tarafdorlari narsa va hodisaning strukturasini bilish uning obyektiv mohiyatini bilish demakdir, deb hisoblaydilar. Masalan LeviStross mifologik tafakkurni tahlil etib, turli joylarda yashagan qadimgi qabilalar va xalqlar yaratgan afsonalarning umumiy strukturaga ega ekanligini isbot qildi. Uning fikricha, bu afsonalarning asosiy mazmuni bir-biriga to‘la muvofiq keladi. Insoniyatning ilmiy tafakkuri ham bu ta’limotga ko‘ra shunday prinsipga, umumiy mantiqqa ega. Germenevtika — qadimgi yunon afsonalaridagi xudolarning xohish va irodasini insoniyatga tushuntirib berish uchun yerga yuborilgan elchisi — Germes nomi bilan ataladi. Demak, germenevtika — tushunish, tushuntirish, tahlil etish g‘oyalariga asosiy diqqatini qaratadi. Jamiyat, bu ta’limotga ko‘ra, kishilar o‘rtasidagi muloqotga asoslanadi. Muloqot jarayonida madaniy, tarixiy va ilmiy qadriyatlar yaratiladi. Shuning uchun falsafaning asosiy vazifasi hayotning ma’nosini, mohiyatini kishilar o‘rtasidagi muloqotdan qidirishdan iborat.

• 
  1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. «Sharq», 1998.
  
• 
  2. Islom Karimov. «Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman». – «Fidokor», 2000 yil 8 iyun.
  
• 
  3. Karimov I. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O’zbekiston, 1999.
  
• 
  4. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O’zbekiston, 2000. - 352 b.
  
• 
  5. «Falsafa» o’quv qo’llanmasi. — T.: «Sharq», 1999. 6. «Osnovi filosofii». — T.: «O’zbekiston», 1998.