Reja: 1 ichki yonuv dvigateli

Foydali ish koeffitsiyenti — biron bir tizim (qurilma, mashina, dvigatel va boshqalar) sarflagan energiyaning samaradorligini ifodalovchi tushuncha; qancha energiya foydali ishga aylanishini, qancha energiya yoʻqolishini koʻrsatadigan son (odatda, foizlarda ifodalanadi). Foydali ishga sarflangan energiyaning mashina olgan umumiy energiya miqdoriga nisbati bilan aniklanadi.
Issiqlik dvigatellaridagi foydali ish koeffitsiyenti — mexanik foydali ishning sarflangan issiklik miqdoriga nisbati, elektr transformatorlardagi foydali ish koeffitsiyenti — ikkinchi chulgamda olingan elektromagnit energiyasining birlamchi isteʼmol chulgʻamidagi energiyaga nisbati, elektr dvigatellaridagi foydali ish koeffitsiyenti — foydali mexanik ishning manbadan olingan elektr energiyasiga nisbatidan iborat va boshqa.
Mashinaning umumiy foydali ish koeffitsiyenti uning ayrim qismlari foydali ish koeffitsiyentilari yigindisiga teng. Energiyaning turli koʻrinishda yoʻqolishi tufayli foydali ish koeffitsiyenti hamisha 1,0 dan kichik boʻladi. Takomillashgan elektr transformatorlarda foydali ish koeffitsiyenti 98—99%, elektr generatorlarida 90—95%, ichki yonuv dvigatellarida 40—50% va issiklik elektr styalarida 35—40%.
Porshenli ichki yonuv dvigatellarni yaratish tarixidan qisqacha ma’lumot.
Ichki yonuv dvigateli bu yonilg’ini yoqish hisobiga mexanik energiya hosil qilishga mo’ljallangan issiqlik mashinasi tushuniladi. Bunda yonilg’ining yonishida issiqlik ajralib chiqishga olib keluvchi ximiyaviy reakg’iyalar va ajralgan issiqlikning mexanik ishga aylanishi silindr deb atalgan ish organiga amalga oshiriladi. Silindrning ichida porshen xarakatlanadi, shu sababli ichki yonuv dvigatellari porshenli dvigatellar deb ataladi.
Eng ko’p tarqalgan issiqlik dvigatellardan - bu ichki yonuv dvigatellardir. Dunyo bo’yicha ishlab chiqarilayotgan quvvatning 80 foizi ichki yonur dvigatellar xissasiga to’g’ri keladi. Ichki yonuv dvigatellarning ixchamligi, mustaxkamligi, chidamliligi va tejamkorligi uchun halq xo’jaligining xamma soxalarida qo’llanilmoqda.
Fransiyada 1-nchi porshenli ichki yonuv dvigatelli 1860 yilda Lenuar tomonidan yaratilgan. Bu dvigatel ikki taktli bo’lib, taqsimlash mexanizmi zolotnikli bo’lgan, havo-yoqilgi aralashmasi tashqi manba energiyasi orqali yondirilgan, yoqilg’i sifatida yorug’lik beruchi gaz (svetilno’y gaz) ishlatilgan.
1876 yili nemis konstruktori N.Otto 4 taktli gazda ishlaydigan dvigatel yaratdi. Bu dvigatelda yonish oldidan aralashma siqilgan, buning natijasida dvigatelning tejamkorligini Lenuar dvigateliga qaraganda oshirishga imkon berdi. Ottoning dvigateli sanoatda ishlatilgan.
1889 yili Rossiyada I.S.Kostovich tomonidan suyuq yoqilg’ida ishlaydigan (benzin) dvigatel yaratilgan, bu dvigatel drijabellarga o’rnatish uchun mo’lljallangan.
1897 yili nemis injeneri R.Dizel birinchi bo’lib siqish natijasida alanga oladigan dvigatel yaratdi. Rossiyada yonilg’ini siqish natijasida alanga olib ishlash qobiliyatiga ega bo’lgan birinchi dvigatel 1899 yildan boshlab yaratila boshlandi.
1901 yili Rossiyada G.V.Trinkler tomonidan 1-nchi kompressorsiz dizel qurilgan. Rus injener Ya.V.Mamin 1910 yili traktorlar uchun yaratgan kompressorsiz dvigateli axamiyatga molikdir.
IYoD larni ishlab chiqarish ortib borishi bilan ularning texnik-iqtisodiy ko’rsatgichlari ham takomillashdi. Bunda asosan yonilg’ining ekspluatatsion sarfni kamaytirish, havoni silindrga bosim ostida kiritish usulini qo’llash hisobiga kuch moslamalarining agregat quvvatini oshirish, dvigatellarning motoresursini oshirish bilan bir qatorda unga sarf bo’ladigan metallni kamaytirish, ekologik xarakteristikalarni yaxshilash, texnik xizmat ko’rsatishga sarf bo’ladigan vaqtni qisqartirish, sozlash jarayonlarini avtomatlashtirish, ishlatiladigan yonilg’i turlarini ko’paytirish, ishlatiladigan yonilg’i turlarini ko’paytirishdan iborat.
Dvigatellarni ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan birgalikda, dvigatellarning nazariyasi ham rivojlanaberdi. Dvigatellarni nazariyasini rivojlantirishga V.I.Grineveg’kiy, N.R.Briling, Ye.K.Mazing, Stechkin B.S. va boshqa olimlar katta xissa qo’shishgan.
Ulug’ rus issiqlik texnigi V.I.Grinevetskiy bug’ mashinalarida, qozonlar agregatlarida va ichki yonar dvigatellarida kechadigan ish jarayonlarini tadqiqot qilgan.
V.I.Grinevetskiy o’zining “Ichki yonuv dvigatellarining ish jarayonini issiqlik hisobi” kitobida dvigatelning issiqlik hisobi to’g’risidagi uslubini birinchi bo’lib taklif qildi.
N.R.Briling Rossiya FA muxbir a’zosi, Rossiyada xizmat ko’rsatgan fan va texnika arbobi, texnika fanlari doktori, professor, avtotraktor dvigatellarining nazoriy asoschisidir. Dvigatellarda issiqlikni uzatishni o’rganish bo’yicha qilgan tadqiqotlari ma’lumdir. Uning raxbarligida kelajagi porloq tez yurar dizellar, aviag’iya va avtomobillar dvigatellari ixtiro qilingan. U birinchi bo’lib rus tilida ichki yonuv dvigatellari to’g’risida darslik yozgan. O’zini qilgan tadqiqot ishlarini umumlashtirib issiq berish koeffitsiyentini topish formulasini taklif qildi.
Rossiyada xizmat ko’rsatgan fan va texnika arbobi, texnika fanlari doktori Ye.K.Mazing o’zining ustozi V.I.Greneveg’kiyning ta’limotini rivojlantirdi. U dvigatellar issiqlik hisobini takomilashtirdi, gazni genenerirovat qilish va uni ichki yonar dvigatellarda ishlatish masalari bo’yicha tadqiqot ishlari olib bordi. Uning qattiq va suyuq yoqilg’ilarning yonishi masalalariga bag’ishlangan ilmiy asarlari ichki yonar dvigatellarni loyihalashda qo’llaniladi.
Akademik, professor, mehnat qaxramoni B.S.Stechkin «Gidroaeromexanika va teplotexnika» bo’yicha mashxur olimdir, N.Ye.Jukovskiyning shogirdi. Uning mashinalarning termodinamika (issiqlik dinamika) va gaz dinamikasi sohasi bo’yicha qilingan ilmiy ishlari porshenli va kombinirovanli ichki yonuv dvigatellarning nazariyasida va tajribasida keng qo’llanilmoqda. B.S.Stechkin indikator jarayonini tadqiqat qilishga katta xissa qo’shgan, havo-reaktiv dvigatellarini nazariy asosini ishlab chiqqan.
Ichki yonuv dvigatellarni yaratish va takomillashtirish bilan birgalikda ularning ishlashi samaradorligini oshirish ham katta axamiyatga egadir. Bu soxada Toshkent avtomobil yo’llar institutining o’qituvchi va professorlari ham ma’lum darajada ilmiy tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar.
O’zRda hizmat ko’rsatgan fan va texnika arbobi, Vazirlar Kengashining va Beruniy nomli mukofot laureati, texnika fanlari doktori A.A.Mutalibov raxbarligida gaz kondensatlari, gaz holdagi yonilg’ilar va dvigatellarni O’rta Osiyo sharoitida ishlatib samaradorligini oshirishda katta xissa qo’shildi. hozirgi kunda institut rektori, qishloq xo’jalik akademiyasining muxbir a’zosi, texnika fanlar doktori, professor S.M.Qodirov raxbarligida O’zbekistonning yangi avtomobillarini yaratish bo’yicha, dvigatellarni gilqza-porshen guruxini keramik qoplamalar bilan qoplash bo’yicha, benzinda ishlaydigan dvigatellarni dizel dvigatellar bilan almashtirish bo’yicha, O’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan Neksiya, Damas va Tiko avtomobil dvigatellarini gazga o’tkazish bo’yicha hamda ularni agregat va mexanizmlarini ekspluatag’iyasi va tuzilishi bo’yicha hamda ularni agregat va mexanizmlarini ekspluaatg’iyasi va tuzilishi bo’yicha ko’rgazmali materiallar va o’quv qo’llanmalari tayyorlandi. Issiqlik texnikasi va dvigatellar kafedrasida 8ta ilmiy va 4 ta o’quv xonalari bo’lib, ular zamonaviy qurilmalar va jihozlar bilan ta’minlangan.