Reja: Atoyi asarlarining lisoniy xususiyatlari

Sakkokiy (XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asrning birinchi yarmi) Samarqandda Xalil Sulton (1405-1409) va Ulug‘bek hukmronligi davrida yashab, ijod etgan. Alisher Navoiy uning ijodiga yuksak baho bergan: «...turk alfozining bulag‘osindin Mavlono Sakkokiy ham Lutfiy rahimahumollohkim, birining shirin abyoti ishtihori Turkistonda bag‘oyat va birining latif g‘azaliyoti intishori Iroq va Xurosonda benihoyatdurur». Shoir g‘azallari va qasidalari devon qilib to‘plangan bo‘lsa-da, to‘liq nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Mazkur devon Britaniya muzeyi va O‘zbekiston FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Britaniya muzeyidagi nusxada 13 ta qasida, 57 ta g‘azal, Toshkentdagi qo‘lyozmasida 13 qasida, 52 g‘azal bor.
Sakkokiy ham Atoiy kabi xalq tili unsurlaridan ustalik bilan foydalanib, original tasviriy vositalar yaratishga intiladi. U tazod, tanosib, jonlantirish, laf va nashr kabi usullardan foydalanadi, o‘xshatish, mubolag‘a, majoz va boshqa turdagi tasviriy vositalarga murojaat qiladi. Natijada xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan xalq, qo‘shiqlari uslubida g‘azallar yaratdi. Jumladan, shoirning ma’shuqaning turli sifatlariga doir išq šāhiniŋ elčisi, kaffār köz, qan töküvči ǧamza, bulbul begi singari o‘ziga xos o‘xshatishlari mavjud.

Sakkokiy xalq maqollari bilan o‘z g‘azallarining mazmunini ham, tilini ham boyitdi. Sakkokiy siyosiy lirikaning adabiy janri bo‘lgan qasida yozish sohasida ham qalam tebratdi. Ma’lumki, qasida davlat arboblariga, siyosiy va harbiy voqealarga bag‘ishlab yoziladi. Ulug‘bekka atab yozgan qasidalarida shoir uning ilmiy va siyosiy faoliyatini maqtaydi. Ulug‘bekni «Sulaymoni zamon», «No‘shiravon», «Shubon», «Atodin mehribon», «Xurshidi zamon» kabi sifatlar bilan ulug‘laydi. Qasidaga xos bunday uslubni Sakkokiydan keyingi shoirlar ham davom ettirdilar. Sakkokiy asarlarida uza, ustida, uchun, birla, yanglig‘, aro kabi ko‘makchilar qayd etilgan.

O‘ziga xos tomoni shundaki, shoir asarlarida qadimgi va eski turkiy manbalarda ishlatilgan leksik birliklar ifoda etilgan: täŋri, ev, yerin, elči, arslan, ilik, asïǧ, yaǧma, meŋiz. Sakkokiy tilida arabcha, fors-tojikcha so‘z va iboralar talaygina. Masalan: kohkan - tog‘ qo‘poruvchi, jānkan - jon oluvchi, zulf, buzurg, paykān, ravān, ǧārat, la’l, nazir, fath, ummat, mutlaq va hokazo.
Bundan tashqari, o‘tgan zamon sifatdoshi -mish affiksini qo‘shish orqali yasalgan: bilmämiš, almïš. Ma’lumki, bu qo‘shimcha O‘rxun-Enasoy yozuvlarida ham, undan keyingi yodnomalar tilida ham keng qo‘llanadi. Ravishdosh -ib, -guncha, kelasi zamon -gäy, -ǧay qo‘shimchalari bilan hosil qilingan: körsätib, salïb, yürügünča, tingäy, qïlǧay. Jo‘nalish kelishigi -gä, ǧa, -qa, -na, tushum kelishigi -ni,-nï, -n, -na, chiqish kelishigi -din, -dïn affikslari yordamida ifodalangan: manga, qayǧuǧa, čïqmaqqa, devānalarnï, baǧrïn, laš- karin, aǧzïna, oqïna, qayǧudïn.
Umuman, Sakkokiy ham o‘zbek adabiy tilini taraqqiyotiga samarali ulush qo‘shgan shoirlardan biridir.
Lutfiy o‘zbek adabiyotining‘ yirik siymolaridan biri, 1366 (yoki 1367) -yilda Hirotda tug‘ilgan. Shoir 99 yil umr ko‘rgan, shu davrda Xuroson va Movaraunnahrda yuz bergan juda ko‘p tarixiy voqealarning guvohi bo‘lgan. Lutfiy eng yirik zullisonayn shoir sanaladi. Lutfiyning o‘zbek tilidagi she’rlari o‘z davrida devon holiga keltirilgan va juda mashhur bo‘lgan. Bizgacha shoirning XVI-XX asrlar mobaynida ko‘chirilgan turkiy devonining 33 qo‘lyozma nusxasi yetib kelgan bo‘lib, ular Toshkent, Dushanbe, Istanbul, Tehron, London, Parij, Sankt-Peterburg kutubxonalari va qo‘lyozma fondlarida saqlanadi.
E.Ahmadxo‘jayevning aniqlashicha, shoir qalamiga mansub mavjud she’rlarning umumiy miqdori 2775 bayt yoki 5550 misradan iborat. Ularning katta qismi (2086 bayti) g‘azal janrida yozilgan.
U xalq jonli tilidan foydalanib, yangi-yangi badiiy til vositalarini va o‘ziga xos bayon etish uslubini yaratgan:
Ey yüzigä baqsalar, ölärmen,
Xuršidni, netäy, yašursa bolmas.
Hayāt suyïǧa eltib, suvsïz keltürdi meni,
Dudaǧïiŋïz ne balā ol körgüzdi.
Bundan tashqari, Lutfiy she’rlarida xalq tiliga xos bo‘lgan yumor, qarg‘ish kabilar ham o‘rinli ishlatilgan:
Lutfiynï kim qarǧadï “yarab balāǧa učra” deb,
Kim, seniŋdek taš baǧïrlïq dilrabāǧa učradi.
Bu davrda sinonimik qatorlar hosil qilishda fors-tojik, arab tillaridan kirgan so‘zlar ham ishtirok etgan. Shoir bunday sinonimlardan ham ustalik bilan foydalangan: yav, yaǧï, xasm, dušman, lab, dudaǧ, erin, yüz, āraz, vasl, jamāl.
Lutfiy o‘zbek mumtoz lirikasining original janri bo‘lgan tuyuqni mukammal egallagan edi. Bunda shoir omonim so‘zlarga murojaat qilgan:
Köŋlümä har yanki, baqsam daǧï bar,
Har nečä dardïmnï desäm, daǧï bar.
Qïlča taŋa barï išqïŋ yār edi,
Biz sarï boldï fïrāqnïŋ daǧï bar.
Lutfiy asarlari leksikasining 55 foizdan ortig‘ini turkiy so‘zlar tashkil etadi. Shoir ijodi uchun leksik jihatdan quyidagilar ham xarakterliki, qadimgi turkiy tilga doir so‘zlari uchraydi: ilik, ulus, qamuǧ, irin, ujmaǧ, ev, čerik, yazuq, yandi (qaytdi) singari.
Morfologik jihatdan qo‘yidagilar xarakterlidir.
1. Jo‘nalish kelishigining -a, -kä, -gä, -na, -ǧa affikslari mavjud: boynïma, qašïina, ešikkä, yergä, ǧaripǧa. Tushum kelishigi -ni, -nï, -i, -in, -ïn chiqish kelshigi –din, -dïn qo‘shimchalariga ega: ǧamzasï- nï, ma’murïmï, afsānasïn, ilikiŋdin, zārïmdïn. Qaratqich kelishigi -ing shakli XI asrdayoq -ning shakliga o‘tgan bo‘lsa-da, Lutfiyda -iŋ shaklida uchraydi. Bu kelishik qo‘shimchasining taraqqiyoti haqida professor Bogorodiskiy tubandagicha fikr bildiradi: “-niŋ dastlab -iŋ shaklida bo‘lib, XI asrda kishilik olmosh- larining I-II shaxs birligidagi n tovushining -iŋ: affiksiga qo‘shilishi natijasida -niŋ hosil bo‘lgan. Bu “morfologik qayta analiz” sanaladi”. N tovushi qaratqich kelishigi qo‘shimchasi bo‘lgan -iŋ affiksiga o‘tishi bilan birga, kishilik olmoshlarining o‘zida ham saqlangan. -iŋ shakli hozirgi o‘zbek tilining Qorabuloq shevasida ham uchraydi.
 
Ma’lumki, bu holat ko‘pgina darslik va kitoblarda boshqacha ta’riflanadi. Ya’ni agar kishilik olmoshlar I-II shaxs birligiga qaratqich kelishigi qo‘shilsa, -iŋ qo‘shimchasi tushib qoladi, deb noto‘g‘ri izoh berilgan, haqiqatda esa uning qadimgi shakli namoyon bo‘ladi.
2. Otlarning egalik qo‘shimchalari -üm, -ung affikslari bilan beriladi: köŋlüm, quluŋ. Ot yasovchi -lik affiksi ba’zan -lïǧ, -luq; ayrim hollarda -lik shaklida uchraydi: šādlïǧ, qaranguluq, nāzuklik.
3. Buyruq maylining -sün, -güz, istak maylining -qay, -ǧay, -gäy shakllari kuzatiladi: körsün, körgüz, tapqay, bergäy, barǧay. Ravishdosh -ub//ib, sifatdosh -ǧān, -qan, -gän, -miš, -an affikslari bilan yasalgan: tökib, alïb, buzulǧan, yaratqan, bolmïš, qïlmïš, qïlan, alan. O‘xshatish bildiruvchi dek//tek qo‘shimchalari parallel qo‘llan- gan: nārtek, hurlardek kabi.
4. Olmosh kategoriyasiga mansub an, ošul, ul kabi kishilik va ko‘rsatish olmoshlari ishlatilgan. Shu bilan birga, barča, men, sen kabi hozirgi ko‘rinishlari ham bor.
5. Lutfiy ijodida birlä (bilan, ilä, bilä, lä), kibi, ičrä, üzrä singari yordamchi so‘zlar; erdi, erür kabi to‘liqsiz fe’llar ham faol ishla- tilgan. Xullas, Lutfiy ijodida adabiy til taraqqiyotining yangi davr boshlanganini ko‘ramiz. Shoir o‘z ijodi bilan Navoiy kabi o‘zbek adabiy tili asoschisining yetishuviga ma’lum darajada zamin tayyorladi.
1. Жумаев А. ХV аср номалари тили лексикасининг қиёсий таҳлили. Филол. фан .ном. ...дис. автореф. –Т., 1994.
2. Рафиддинов С. Мавлоно Атойи. Девони шайхзода Атойи. - Т.: Фан, 2008.
3. Рустамов М. Гадоий девони тилининг лексикаси. Филол. фан. н-ди. дисс. –Т., 1989.