Reja: Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi

2.Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar


SODIR ETILGAN FIRIBGARLIKKA MISOLLAR
Enron dastlab kommunal korxona bo’lgan. So’ng rahbariyat uni energiyani sotish kompaniyasiga aylantirdi.
Bitimlar yomon bajarilganligi natijasida rahbariyat moliyaviy kamchiliklarni quydagilar hisobidan yopib keldi:

• 
  qarzlarni maxsus korxonalarning balansdan tashqari moddalariga o’tkazish;
  
• 
  o’z nazorati ostida bo’lgan maxsus maqsadli kompaniyalarga sotish orqali qadrsizlanib qolgan aktivlar bo’yicha daromadlarni tan olish;
  
• 
  sotishvadaromadnidastlabkitanoldishdankeyinenrongaqaytibkelganaktivlarbilan bog’liq bitimlarda ishtirok etish.
  
• 
  bir-biribilanbog’liqbo’lganboshqako’psonlioperatsiyalar.
  

WORLDCOM kattaligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turuvchi (AT&Tdan keyingi) katta masofali amerika telefon kompaniyasi edi. Kompaniya o’z usishida tajovuz strategiyani qo’llab keldi. U boshqva telekommunikatsion kompaniyalarnii sotib ola boshlagan edi. Mazkur sotib olishlarningnatijalritebrangandaraxbariyatxarajatlarnikamaytirib,daromadlarniquyidagilarorqali qo’paytirdi:

• 
  xarajatlarn kamaytirish uchun sotib olish orqali belgilanganrestrukturizatsiyalashning ishlatilayotgan zaxiralari, masalan, kompaniya sotib olingandan keyin hosil bo’lgan ortiqcha yig’ilgan zaxiralar va kelajakdagi xarajatlarni kamaytirish uchun . .. zaxiralarni ishlatish;
  
• 
  liniyanikapitallashganxarajatlari
  
• 
  Parmalat sut, meva sharbatlari va oziq-ovqatning bshqa turlari bilan shugullanuvchi Italiyaning transmilliy kompaniyasidir. XX asr 90-yillarining oxirida kompaniya turli xil sho’’ba korxonalarini qarzga sotib olgan edi. Natijada firibgarlik Evropa miqyosida katta inqirozga olib keldi. Kompaniya sho’’ba korxonalaridan naqd pulni quydagi murakab chizma orqali tortib olgan edi:
  
• 
  ko’paytrilib ko’rsatilgan naqd pul va naqd pulning qalbaqi yozuvlar vaholanki yirik banklarada saqlangan;
  
• 
  kamaytirilib ko’rsatilgan qarz offshor zonalarda , masalan, Karib degizi mamlakatlarida joylashgan sho’’ba korxonalari bilan murakab munosabatlarda bo’lgan.
  

HealthSouth AQShda tiklovchi statsionar kasalxonalarning eng ko’p sonli guruhini boshqaradi. Yuqori raxbariyat daromadni oshirish, aktsiyadorlar va tahlilchilar kutushlarnii qoniqtirish maqsadida kompaniya xodimlarini yuborishdi.Kengko’llamli chizma ishlatildi.

• 
  Psixiatrik sessiyalarni o’ztkazganrligi uchun to’lovlar hisobini taqdim qilish, masalan,o’tkazilganbittamashg’ulotuchununtaalohidamashg’lotlarhisobto’lovinitaqdimqilish;
  
• 
  Xarajatlarni kamaytirish va daromadlarni yaxshilash maqsadida jurnaldagi provodkalarni to’g’rilash.
  

DEL amerika kompyuterlar ishlab chiqarish kompaniyasi bo’lib, u oxir-oqibatda o’ziga nisbatan qo’yilgan firibgarlikda aybini olib tashlash uchun SECga 100 mln dollar to’lashga majbur bo’ldi. Firibgarlik sifatida ma’lumotlarni ochishdagi turli noaniqliklar ko’rsatilgan. Ular quyidagilardan iborat:

• 
  Intelning rakiblari ishlab chiqargan protsessorlardan DEL foydalanmasligi uchun Intel tomonidan o’tkazilgan katta hajmdagi to’lovlar. Bu to’lovlar aslida katta pora bo’lgan.
  
• 
  Intelto’lovlarini operatsiya sifatida noto’g’ri ko’rsatish kompaniyaga foyda ortirishdagi ko’rsatkichlarga erishishga yordam bergan.
  

Koss Corporation amerikaning quloq tutqichlarni ishlab chiqaruvchi korxonasi hisoblanadi. Moliyaviydirektori o’zining shaxsiyxarajatlari uchun qisqa vaqt ichida 31 mln dollarni o’zlashtirib oldi. Buxgalteriya foydasi 26 mln dollar bo’lgan. Oxir-oqitbatda u 34 mln dollar kompensatsiya sifatida pul to’lab, 11 yillik kamoq jazosini oldi. U firibgarlikni quyidagilar yordamida amalga oshirgan edi:

• 
  Quyi halqadaishlovchilarniko’rqitish;
  
• 
  Amerika Ekspress orqali qilingankatta xarajatlarni tasdiqlash va boshqa korporativ kreditkartalar;
  
• 
  Nazoratningyo’qligivaboshdirektrtomonidantasdiqlash;
  
• 
  Audustidannazoratqilivchiqo’mitaningmavjudemasligi;
  
• 
  Ichkiauditningsamaralivazifasiyo’qligi.
  
• 
  Olimpousyiriktransmilliyishlabchiqaruvchibo’lib,umeditsina,ijtimoiy,sanoatvaboshqa sohalarda faoliyat olib boradi.
  
• 
  Yashirinzararlaryigirmayildanoshiqvaqtdavomidaqimmatliqog’ozlarinvestitsiyalari bilan bog’liq bo’lgan.
  
• 
  Buxgalteriyahisobibo’yichamasalalarularningtashqiauditorlaribilanbog’liqbo’lgan;
  
• 
  takomillashgan firibgarlik. Bu firibgarlik buxgalteriyanoto’g’riliklar bilan bog’liq bo’lib, kompaniya prezidenti ishdan bo’shatilgandan so’ng aniqlangan.
  

Longtop Xitoydagi dasturiy ta’minotni ishlab chiqaruvchchi birinchi kompaniya bo’lib, NYSElistingigakiriganedi.Kompaniyamamlakatdagimoliyaviyxizmatlarsanoatidako’llagnilgan dasturiyta’minotniengyiriketkazibberuvchisibo’lgan.Mazkurfiribgarlikkorporativboshqaruvikuchsiz bo’lgan Xitoy kompaniyalarga investorlar o’z mablag’larini kiritish jarayonida duch kelgan risklar bilan bog’liq bo’lgan.
Personalxarajatlariniboshqayuridikshaxsnomigao’tkazishorqalifoydako’rsatkichlari oshirib yozilgan.

• 
  Dastlabtanolingansoxtadaromadniqoplashuchunsoxtanaqd pullar.
  

Firibgarlikauditorlartomonidanfoshetilgandaauditorfirmasixujjatlarinichiqarmaslik maqsadida auditorlik firma xodimlariga taziyiq o’tkazib ko’rqitgan.
Firibgarlikbo’yichamisollaraudito’tkazishbo’yichaquyidagilarninazarda tutadi:

• 
  Auditoroliyraxbariyatgabosimo’tkazadigantahlilvadaromadkutishlarito’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lishi kerak;
  
• 
  Agar potentsal daromad bilan bog’liq muammolar bo’lsa audit tugatilmasligi lozim va yiloxiridagi asosiy operatsiyalarni tekshirish lozim;
  
• 
  Auditor iqtisodiy mohiyatni va iqtisodiy majburiyatlar mavjud bo’lgan tomonlarni aniqlash uchun murakab operatsiyalar mohiyatini tushunishi lozim;
  
• 
  Auditor firibgarlik qaerda va qanday qilib sodir etilganligini aniqlash uchun tashkilot nazoratinig ichki vositalaridagi bo’sh joylarini aniq tushunishi va tahlil qilib chiqishi lozim;
  
• 
  Firibgarlik sodir etilishini tushunish uchun auditorlik protseduralar mukammal ishlab chiqilishi lozim bo’ladi.
  
• 
  Firibgarlik imkoniyatini tahlil qilganda auditorlardan professsional tanqidiy yondoshuvtalab qilinishinimazkur misollar ko’rsatadi. Bu erda ular ayniqsa kengaytirilgan auditorlik protseduralar o’tkazilishi boshqa kompaniyalarga nisbatan zid emas bo’lgan ishlab chiqarish va trendlariga va natijalarga alohida e’tibor berishlari lozim bo’ladi. Bunday protseduralar firibgarlik sodir etilishiga moyilik sharoit tugulganda ko’proq firibgarlikni aniqlashga yo’naltirlgan bo’lish lozim.
  

Kasbiy tanqidiy yondoshuv nima? Xech qachon firibgarlik sodir etilmagan muxitda, tekshirish faqat tarjibaga asoslangan holatda auditor kasbiy tanqidiy yondoshuvga qanday amal qiladi?Bizningauditsohasidagitarjibamiznoto’g’iliklarmavjudekanliklarnitekshirishgako’pvaqt sarf etganimizni bildirmaydi. Bu faqat audit vaqtinig ko’payishiga olib kelib, qonunbuzarliklarni aniqlashga yordam bermaydi.
O’zinig 2010 yildagi firibgarlik to’g’risidagi hisobotida Audit sifatining markazi (CAG) kasbiy tanqidiy yondoshuvni quyidagicha ta’riflaydi. Masalalarni tadqiq qilish, isbotlarni tanqidiy baholash va nomuvofiqlarga e’tibor berish orqali ma’lumotlarni tekshirish tanqidiy yondoshuv mohiyatini tashkil qiladi. Tanqidiy yondoshuv shaxsiy maqsadga erishiish emas, yoki yomonsharoit sabablarini ochib berishga mo’ljallanmagan. Tanqidiy yondoshuv – bu barcha moliyaviy hisobot beruvchilardani talab qilinadigan kasbiy xolisonaliknining muhim elementidir. Tanqidiy yondoshuv nafaqat ta’minot zanjiridagi firibgarlikni aniqlash ehtimolini oshiradi, balki firbgarlik qo’llanish mumkinlik holatini ham ochib berishga imkon yaratadi. Bu esa korxonaga firibgarlik tomonidan etkazilishi mumkin bo’lgan risk zararlarini kamaytiradi.
Auditor auditni kasbiy tanqidiy yondoshuv nuqtai nazaridan kelib chiqib rejalashtrishi, moliyaviy hisobotning jidddiy noto’g’riliklarga olib keluvchi sharoit mavjudligiga e’tibor berishi lozim. Firibgarlik mohiyatidan kelib chiqib, firibgarlik tufayli yuzaga kelgan jiddiy noto’g’riliklar risklarini ko’rib chiqishdakasbiytanqidiy yondoshuvga rioyaqilish muhim ahamiyatgaega. Kasbiy tanqidiy yondoshuv auditorlik isbotlarga nisbatan tahminlar bildirib, uni tanqidiybaholaydi. Kasbiy tanqidiy yondoshuv ma’lumot va auditorlik isbotlar firibgarlik tomonidan yuzaga kelgan muhim noto’g’riliklar mavjud ekanligini ko’rsatishi mumkin yoki mumkin emasligini o’rganishni nazarda tutadi.
Standartquyidagilarnihamnazardatutadi:Sub’ekt raxbariyati va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan ularning to’g’ri ishlaganligito’g’risidagi tarjibaniauditorinkor qilaolmaydi.Sharoitlar o’zgaribketishimumkinligi sababli kasbiy tanqidiy yondoshuv qoidariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. So’rov va auditorlik protseduralarni amalga oshirishda auditor kasbiytanqidiy yondoshuvga rioya qilish shart. U raxbariyat va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarning to’g’ri ishlashligi haqidagi fikrlarga asoslanganauditrorrlikisbotlarningishonchlibo’lmaganlariniqabulqilmasligilozim.Raxbarlikvakolati berilgan shaxslarga nisbatan kasbiy tanqidiy yondoshuvni ko’llash raxbarlik vakolati berilgan shaxslar to’g’risidagi so’rab olingan ma’lumotlarni, boshqa isbotlar asosida olingan ma’lumotlarni va audit jarayonida olingan ma’lumotlarni sinchiklab ko’rib chiqishni bildiradi.
Kasbiy tanqidiy yondoshuvning muvaffaqiyatli amalga oshirishning asosiy unsurlariolingan ishonchli isbotlarni, ushbu isbotlarni tanqidiy tahlil qilishni, noto’g’riliklarga e’tibor qaratishni, tadqiq masalalarini aniqlashni kamrab oladi. Auditning mohiyati kasbiy tanqidiy yondoshuvdan iborat bo’lib, auditorni aldanishiga olib kelish imkoniyatlarini oldini olishi lozim.
COSOninguchinchima’ruzasi.
COSO moliyaviy hisobot bilan bog’liq firibgarlik to’g’risida uchta tadqiqot o’tkazdi.SEC tomonidan olib borilgan va 2010 yilda nashr etilgan eng so’nggi tadqiqod 1998-2007 yillarda sodir etilgan moliyaviy hisobotga tegishli firibgarlik bilan bog’liq edi. Shuningdek tahlil firibgarlik dalillarni qiyoslash, mazkur qo’llamdagi kompaniyalar tomonidan va sanoatningshu sohadagi sodir etilayotgan firibgarliklarga qarshi kurashga karatilgan. Tahlil qaysi ommilalar yaxshi ekanligini, firibgarlik va ishlov berilmagan firibgarlik o’rtasidagi farqlarni aniqlashga qaratilgan bo’lgan.
Xulosalarningba’zibirlariquyidagilardaniborat:

• 
  Firibgarliknig miqdori va sodir bo’lish tezligi yuqori darajada saqlanmoqda. 300 kompaniyalar o’rtasidagi firibgarlikning sochmasi 120 mlrd dollarni tashkil qildi.
  
• 
  Firibgakrliksodirqilgankompaniyalarsonio’nmartaoshib,uninghajmi1998-2007 yillarda 100 mln dollarni tashkil qildi (oldingi o’n yillik bilan qiyoslaganda).
  
• 
  Ijr etivchi direktor yoki moliyaviy direktorlar moonidan sodir etilgan firibgaliklar o’ta katta bo’lgan. Ularning nomi 89 % holatda tilga olingan.
  
• 
  Daromad bilan bog’liq 60% firibgarlik eng keng tarkalgan firibgalik turi deb qayd etilgan (o’tgan davrdlada u 50% tashkil qilgan).
  
• 
  Kompaniyalarning uchdan bir qismi firibgalikni tekshirshning oxirgi qismida auditorlarni o’zgartirdi (mazkur holat haqida auditor qo’mitasi bilgan). Bu ko’rsatkich firibgarlik sodiretilmagan kompaniyalarga nisbatan qiyoslaganda kamdir.
  

COSOning oldingi tadqiqotlariga muvofiq firibgarlikning asosiy qismi OVER-The-counter (OTC) listingida bo’lgan kompaniyalarda sodir etilgan. NYSE va NASDAK bozoridagi kompaniyalar bundan xoli bo’lgan. Umuman olganda, COSOning uchinchi ma’ruzasida qayd qilinganki, moliyaviy hisobotdagi firibgarlik bugungi kunda ham jiddiy muammo bo’lib qolmoqda. Doramad bilan bog’liq bo’lgan ichki va tashqi talablarni qondirish, aktsiyalar narxini oshirish, moliyaviy ko’rsatkichlarni mustahkamlash, moliyaviy moliyalashtirishni amalga oshirish,moliyaviy natijalar asosida boshqarishga oid kompensatsiyalarni oshirish niyatlari firibgarlik sodir etilishida asosiy omil deb ko’rsatilgan.
ENRON firibgarligi: tartiblashtiruvchi holatlarni o’zgarishida asosiy omil. ENRON 2000 yillarda sodir etilgan eng mashxur firibgarliklardan biridir. Bu firbgarlik usha vaqtdagi korporativ boshqaruv, buxgalteriya hisoobi, moliyaviy tahlil, bank va tashqi auditorlik mutaxasssisligi bilan bog’lanib ketgan edi.
Firibgarllik qanday sodir etildi? degan savol tug’iladi. Aslida ENRON yangi kontseptsiya yaratgan kompaniya bo’lgan. Uning tarkalib ketishidan oldingi aktsiyalari qiymati oshib ketib, har biraktsiyasinignarxi 90dollaredi. Shu bilan birgaoxiridaaktsiyaningnarxitushibketdi vaularo’z kerakligini yo’qotdi.
ENRONning kontseptsisiga ko’ra, u elektroenergiyani, tabbiy gaz va ular bilan bog’liq resurslar sotilishining jahon tizimini o’zgartirish orqali bozor samadorligini oshiradi. Bu energiya ishlab chiqarishini – kapiatal sig’imi katta bo’lgan jarayon – resuurslarni sotish va ishlatishdan ajratar edi. Bu bozor samaradorligini oshirib, energiya ishlab chiqarish hajmini kengaytirardi va ularning mamlakat va jahon uchun foydaliligini ko’paytirardi. Buning natijasida energiya narxi baland bo’lgan bozorga qarab yo’naltirilgan bo’lardi. Bu iqtisodiyotni asosiy tushunchaliridan biridir. ENRON mazkr daromadni olish maqsadida MBA trayderlarini yolladi va ularga katta bonus belgiladi. Trayderlar orasidagi rakobot asosli edi. Risklar ham asosli bo’lgan. ENRONning ma’lumotiga ko’ra foyda o’zini oqladi. Biroq kompaniyaning akariyat qismiga, uning yuragiga mablag’kerakbo’lgan.Uningsavdolashishdarajasinibirime’yordaushlabturishuchunkattanaqdmablag’ talab qilinar edi. Bu yuqori bo’lgan foyda fond bozorining bahosiga to’g’ri kelganligini bildirardi. Kompaniyaning aksariyat yuqori lavozimli shaxslar talablari avalo aktsiyalar orqali qoplandi.
Mavjud bo’lgan firibgarlik keng tarqalgan edi. Aksariyat firibgarliklar maxsus jalb etilgan sheriklar bilan bohliq bo’lib, ular banklaornin katta miqdjordagii kreditlariga aloqasi bo’lgan. Bu kreditlar SPEga berilgan aktivlar uchun garov vazifasini o’tagan. asliyat noto’g’ri Kompaniya SPEga devalvatsiya langan aktivlarni uzatgan va foydani kitob asosida tan olgan. U kitobdan olingan o’zlashtirishlarni ushlab turib, SPE bankdan qarz olishga va ENRON aktivining sotib olishgaimkoni bo’lgan. Shuningdek u kutuladigan 100 mln dollar sotuvlarni tanoldi. Shuningdek u bu foyda internet orqali filmlarni prokati bilan shug’ulllanuvchi Blokbuster qo’shma korxonasibilan ham amalga oshishiga ishnoch bildiradi. SPE ning nuqtai nazaricha, ENRONkompaniyasining balansi sog’lom bo’lgan. Chunki bu balansdagi qarzdorlikni minimumga olib keladi. SPE barcha zararlarni yashirib, deklaratsiya qilingan daromadlarni oshirdi.
ENRON kompaniyasida firbgarliklar sodir etilishiga xatolar nimadan iborat edi? Gap shundaki, kamchiliklar juda ko’p bo’lgan va ular quydagilardan tashkil topgan:

• 
  Hisobot boshqaruvi. Kompaniya zaxiralar miqdori keskin oshgunga kadar xech kim oldida javobgar emas. Zaxiroalarnin oshishi daromadlarning o’sishi bilan izohlanadi.Kompaniya raxbariyati “obro’l tarixga” ega bo’lib, bundan kimki shubha qilsa u axmoqqa chiqarilar edi. Qoplama aktsiyalar narxiga asoslangan edi. Ko’rinib turubdiki, aktsiyalarning narxi yaxshi tarixga va soxta rakamlarga asoslangan.
  
• 
  Korporativ boshqaruv. Boshkuruv mustaqil faoliyat olib borishiga qaramay boshqaruv a’zolarining aksariyati kompaniya boshqaruvi bilan beg’araz yordam ko’rsatuvchilar orqali bog’liq bo’lgan. Kenngashning ba’zi bir a’zolari majdisda umuman qatnashmagan, ba’zilari esa qiyin savol berishmagan. Va, nihoyat, kengash “mafaatlar majorasi”dan voz kechgan. Bu esa kompaniyaning g’aznachisi Endi Fastouga tomonlar bilan operatsiya o’tkazganda katta foyda olishga imkon berdi.
  

Buxgalteriya hisobining qoidalari. Hisob maqsadga yo’nalishli va murakkab bo’ldi. Amaliyot olib boruvchilarga noaniq bo’lgan arizalarni qabul qilishga ruxsat berilgan. Bu arizalar maxsus yo’naltirilgan korxonalar bilan aloqasi bo’lib, lizing operatsiyalari uchun mo’ljallangan. Ular banday hisob oldin xech qachon mo’ljallanmagan korxonalarga ariza olishadi. Hisob ularning nazarida instrument sifatida qo’llanilgan. Aslida u iqtisodiy voqelikni aks etuvchi mexzanizm sifatida qo’llanilishi lozim edi.

• 
  Moliyaviy tahlilchining hamjamiyati. Iqtisodiyot ko’pigini tahlil qiluvchilar kompaniyaning tiklanish davriga oid voqeliklarni talab darajada baholash uchun ularda instrument yo’qligini tan olishdi. Asosiy tamoyilarni tahlil qilish o’rniga tahlilchilar o’z e’tiboirini rahbariyat daromadlariga qaratdi. Prognoz ko’rsatkichlarga erishgan menejerlar taqdirlandi, bu maqsadga erishmaganlar qattiq jazolandi. Tahlilchilar “dastlabki buxgalteriya hisobi” tushnchasiga kelishdi. Bu tushuncha shu paytgacha xech qanday yomon holat bo’lmaganligini bildirardi. Bank va investitsion bank xizmatlari. Juda ko’p yirik moliyaviy tashkilotlar jarayon ishtirrokchilari bilanrozi edi. Chunki ular ENRONning boshqa ishdagi anderrayting uchun katta mablag’lar bilan taqdirlangan edi. ENRON rahbariyati yig’imlar summasi evaziga investiitsion bankirlar ham taqdirlanish kerakligini juda yaxshi tushungan.
  
• 
  Tashqi audit va Artur Andersen. ENRON davrida tashki audit bo’yicha beshta yirik firmalaro’zlariiniturlifaoliyat yo’nalishigaegnatashtsqiauditbo’shyicha beshta yirik firmalar deb nomlardi. Barcha firmalarda katta konsultatsion metodlari mavjud bo’lgan. Artur AndersonENRON uchun ichki auditor vazifasini bajargan. Uning o’zining tashqi audit ishlari bor edi. Juda ko’p mijozlarning konsultatson to’lovlari audit uchun yig’imlar hajmini oshirdi. Boshqaruv tomonidan yollangan auditorlar ishlari yomon kechardi. Chunki rahbariyat ularga bosim o’tkazar edi. Rahbariyat bosimi asosida moliyaviy hisobotlarga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lgan. Qisqacha qilib aytganda, mazkur vakt oralig’ida audlt sifati past bo’lganligi to’g’risida tushuncha mavjud. Federal xokimiyat ENRON bankrotligini o’rganishga kirishganda Xyuston ofis auditorlari ENRON bilan bog’liq bo’lgan auditorlik ma’lumotlarni tezkorlik bilan yo’q qilshga kirishganligi Artur Andersongaengso’nggizarbabo’ldi.BuxarakatlarfederalxokimiyatgaArturAndersonniyo’qqilishdakattaahamiyatkasb qildi.