Gnoseologiya sub’ektning bilish faoliyatining prinsiplari, qonuniyatlari,
shakllari,
bosqichlari va darajalarini
,
shuningdek, shu prinsip va
qonunlardan kelib chiqadigan, haqiqiy bilimga erishilishini ta’minlaydigan
talablar va mezonlarni o‘rganadi. Bilish nazariyasi bilish jarayonining oddiy,
kundalik darajasini ham, bilishning umumiy ilmiy shakllari va metodlarini
ham
tadqiq
qiladi.
Bilish jarayoni, bu – to‘laligicha ratsional, faqat aqlga bo‘ysunuvchi, formal,
quruq jarayon emas, chunki u tirik kishilar
tomonidan amalga oshiriladi,
shu sababli bilish emotsional elementlarni – iroda, niyat, istaklarni o‘z ichiga
oladi. SHu munosabat bilan aytish joizki, narsalar, atrofdagi voqelik
hodisalari sub’ektning nazariga tushgan, nimasi bilandir uning diqqatini
tortgan, u bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan,
uning tomonidan jami boshqa
predmetlar va jarayonlardan ajralib olingan taqdirdagina bilish ob’ektiga
aylanadi. SHu ma’noda sub’ekt ob’ektni shakllantiradi, shuning uchun ham
ob’ektsiz sub’ekt bo‘lmaganidek sub’ektsiz ob’ekt ham bo‘lmaydi, deydilar.
Falsafa tarixida vaqti-vaqti bilan dunyo haqida ishonchli bilimlarga erishish
mumkinligini shubha ostiga qo‘Yuvchi ta’limotlar paydo bo‘lib turgan.
Bunday ta’limotning birinchisi eramizdan avvalgi IV asrda paydo bo‘lgan
antik
skeptitsizmidir.
Skeptiklar
bilishning
mumkinligiga
e’tiroz
bildirmaganlar, lekin bizning bilimlarimizning ishonchliligini, ularning tashqi
dunyo
hodisalariga
muvofiqligini
shubha
ostiga
qo‘yganlar.
Skeptitsizm tarafdorlari ikki qoidadan kelib chiqqanlar. Birinchisi – falsafada
tizimni tashkil etuvchi yagona asos yo‘q, ya’ni u o‘z ichida mantiqan
ziddiyatlidir. Ikkinchisi – faylasuflar bir-biriga zid keladigan va bab-baravar
rad etilishi mumkin bo‘lgan qoidalarni asoslashlari sababli falsafa haqiqatni
topa olmaydi. Binobarin, dunyo haqida ishonchli bilimning bo‘lishi mumkin
emas.
Skeptitsizmning asoschilaridan biri Pirron (eramizdan oldingi taxminan 365-
275 yillar) hissiy idrokni ishonchli deb hisoblagan (masalan, agar biron
narsa sub’ektga achchiq yoki shirin tuYulsa, shu haqidagi fikr haqiqat
bo‘ladi, yanglishuv esa, uningcha sub’ekt
bevosita hodisadan mohiyatni,
ob’ekt asosini bilishga o‘tmoqchi bo‘lganda paydo bo‘ladi). Uning fikricha,
ob’ekt haqidagi har qanday da’voga uning mazmuniga zid bo‘lgan da’voni
qarama-qarshi qo‘yish mumkin. Demak skeptik uzil-kesil hukmlardan tiyilib
turmog‘i lozim.
Bilishning turlari va shakllari
Ratsionalizm (ratsionalistlar) insonda tug‘ma g‘oyalar, adolat, insoniylik,
uyg‘unlik g‘oyalari va tajribadan olinishi mumkin bo‘lmagan boshqa g‘oyalar
mavjudligidan kelib chiqadi. Zotan, tajriba to‘la adolat, yalpi insoniylik mavjud
emasligini, bizni qurshagan dunyoda uyg‘unlik ustidan xaos hukm surishini
ko‘rsatadi. Bunda ayrim ashaddiy ratsionalistlar (masalan, Platon, Avgustin va
ularning hamfikrlari) ko‘rsatib o‘tganidek g‘oyalar inson aqliga xos tug‘ma
g‘oyalar bo‘lib, ularni inson faqat o‘z
aqlidan olishini qayd etadilar; boshqa,
mo‘‘tadil ratsionalistlar (masalan, Leybnits, Volf, Baumgarten) esa, g‘oyalar aqlga
bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lsa-da, biroq ular faqat aqlda tafakkur va
falsafiy mushohada yuritish jarayonida tug‘ilishini ta’kidlaydilar.
Empirizm (empiristlar, F. Bekon, J. Lokk, T. Gobbs, D. YUm, L. Feyerbax),
aksincha, inson, insoniyat shaxsiy yoki ijtimoiy tajribaga ega bo‘lgunga qadar
biron-bir g‘oya mavjud bo‘lishini inkor etadilar. Ular barcha g‘oyalar inson ongi
zamirida yo shaxsiy tajriba, yo boshqalar tajribasi,
butun insoniyat tajribasini
umumlashtirish orqali tug‘ilishini qayd etadilar va bu tezisni isbotlashga harakat
qiladilar. Ularning fikriga ko‘ra, tajriba inson ongida uning sezgilari va o‘zini
qurshagan dunyoni idrok etishi orqali aks etadi. Falsafada idrok etishni persepsiya
(lotincha «perception» - idrok etish) deb atash odat tusini olgan. Persepsiya o‘zini
qurshagan dunyodagi narsalar va hodisalarni sezgilar orqali idrok etishga aytiladi,
appersepsiya borliqni aql bilan anglash, bilish, ularni g‘oyalarda ifodalashdir.
Ong-tafakkur va borliqning birligi
Dostları ilə paylaş: