Reja: Dasturiy ta'minotning ta'rifi

DASTURIY TA'MINOT VA ULARNING TURLARI
Reja:
1.Dasturiy ta'minotning ta'rifi
2.Dasturiy ta'minot turlari
3.Tizim dasturiy ta'minot
4.Amaliy dasturlar
5.Dasturlash dasturiy ta'minot

1.Dasturiy ta'minotning ta'rifi

Dasturiy ta'minot kundalik hayotimizning ajralmas qismiga aylanib, jamiyatning deyarli barcha jabhalariga kirib bordi. Smartfonlar va kompyuterlardan tortib avtomobillar va tibbiy asboblargacha bo'lgan dasturiy ta'minot bizning muloqot qilish, ishlash va hattoki o'yin-kulgiga intilish uslubimizni o'zgartirdi. Texnologiya misli ko'rilmagan sur'atda rivojlanishda davom etar ekan, innovatsion dasturiy echimlarga talab doimiy ravishda o'sib bormoqda. Biroq, mavjud dasturiy ta'minot turlarining keng doirasi bilan turli toifalarni va ularning o'ziga xos funktsiyalarini tushunish juda muhimdir. Ushbu mavzuda biz operatsion tizimlar va amaliy dasturlardan tortib dasturlash tillari va tizim dasturlarigacha bo'lgan turli xil dasturiy ta'minot turlarini o'rganamiz. Ushbu turli tasniflarni o'rganish orqali biz murakkab dasturiy ta'minot ekotizimini har tomonlama tushunishimiz va uning zamonaviy dunyomizni shakllantirishdagi muhim rolini qadrlashimiz mumkin.
Dasturiy ta'minotning ta'rifi ko'p qirrali bo'lishi mumkin, chunki u turli jihatlar va funktsiyalarni o'z ichiga oladi. Umuman olganda, dasturiy ta'minot deganda kompyuter tizimiga ma'lum vazifalarni bajarishga imkon beradigan ko'rsatmalar va dasturlar to'plami tushuniladi. U apparat va foydalanuvchi o'rtasidagi interfeys vazifasini bajaradi va foydalanuvchiga mashina bilan o'zaro aloqa qilish va ma'lumotlarni boshqarish imkonini beradi. Dasturiy ta'minot ilovalar, tizimlar yoki dasturlash tillari shaklida bo'lishi mumkin, ularning har biri turli maqsadlarga xizmat qiladi. Ilovalar matnni qayta ishlash yoki videoni tahrirlash kabi muayyan vazifalar uchun mo'ljallangan, tizim dasturiy ta'minoti esa kompyuterning ishlashi va ishlashini boshqaradi. Nihoyat, dasturlash tillari dasturchilarga rioya qilishlari kerak bo'lgan qoidalar va sintaksis to'plamini taqdim etish orqali dasturiy ta'minotni yaratishni osonlashtiradi. Aslini olganda, dasturiy ta'minot kompyuter tizimining ruhi bo'lib , unga kerakli operatsiyalarni bajarish va foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi.

2.Dasturiy ta'minot turlari

Raqamli dunyoda turli maqsadlarga xizmat qiluvchi turli xil dasturiy ta'minot turlari mavjud. Bunday turlardan biri tizimli dasturiy ta'minot bo'lib, u kompyuter apparat resurslarini boshqarish va nazorat qilish uchun javobgardir. Tizim dasturiy ta'minotiga misollar: operatsion tizimlar, qurilma drayverlari va yordamchi dasturlar. Bu dasturlar kompyuterga vazifalarni bajarish, xotirani ajratish, fayllarni boshqarish, kiritish va chiqarish qurilmalari bilan o‘zaro ishlash imkonini beradi. Dasturiy ta'minotning yana bir turi - bu aniq vazifalar yoki ilovalar uchun mo'ljallangan amaliy dasturiy ta'minot. Bunga matn protsessorlari, elektron jadvallar, grafik dizayn dasturlari va ma'lumotlar bazalari va boshqalar kiradi. Amaliy dasturiy ta'minot foydalanuvchilarga hujjatlarni yozish, multimedia kontentini yaratish va tahrirlash, ma'lumotlarni tartibga solish va tahlil qilish kabi turli vazifalarni bajarish imkonini beradi. Bundan tashqari, dasturiy ta'minot dasturlarini yaratish uchun vositalar va muhitlarni ta'minlaydigan dasturiy ta'minot mavjud. Ushbu vositalar dasturiy ta'minot kodini yozish, sinovdan o'tkazish va tuzatishni osonlashtiradigan integratsiyalashgan ishlab chiqish muhitlari (IDE) va dasturlash tillarini o'z ichiga oladi. Va nihoyat, qurilmalarga o'rnatilgan va ularning o'ziga xos funksiyalarini boshqaradigan mikrodastur deb nomlanuvchi tizimli dasturiy ta'minot ham mavjud. Mikrodasturlarga misollar bizning smartfonlarimiz, kameralarimiz va o'yin pristavkalarimizda ishlaydigan dasturiy ta'minotni o'z ichiga oladi. Turli xil dasturiy ta'minot turlarini tushunish raqamli texnologiyalarning keng manzarasini va uning kundalik hayotimizga ta'sirini tushunish uchun juda muhimdir.

3.Tizim dasturiy ta'minot

Tizimli dasturiy ta'minot - bu kompyuter texnikasini boshqarish va ishlatishda hal qiluvchi rol o'ynaydigan asosiy dasturiy ta'minot turi. U amaliy dasturiy ta'minotni ishga tushirish uchun platformani ta'minlovchi va apparat va foydalanuvchilar o'rtasidagi aloqani osonlashtiradigan dasturlardan iborat. Operatsion tizim tizim dasturiy ta'minotining asosiy komponenti bo'lib, apparat va foydalanuvchi ilovalari o'rtasida vositachi vazifasini bajaradi. U kompyuter resurslarini, jumladan xotira, ishlov berish quvvati, saqlash va kiritish/chiqarish qurilmalarini boshqaradi. Bundan tashqari, tizim dasturiy ta'minoti qurilma drayverlarini o'z ichiga oladi, ular operatsion tizim va muayyan apparat komponentlari o'rtasidagi aloqani ta'minlaydigan dasturiy ta'minot dasturlari. Ushbu drayverlar operatsion tizimga printerlar, kameralar va tarmoq adapterlari kabi apparat qurilmalarining funksiyalarini boshqarish va ulardan foydalanish imkonini beradi. Umuman olganda, tizim dasturiy ta'minoti kompyuter tizimlarining tayanchi bo'lib xizmat qiladi, bir tekis ishlashini ta'minlaydi va apparat resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi.

4.Amaliy dasturlar

Amaliy dasturiy ta'minot, shuningdek, ilovalar sifatida ham tanilgan, oxirgi foydalanuvchi uchun muayyan vazifalarni bajarish uchun mo'ljallangan dasturiy ta'minot turi. Asosan kompyuter tizimining o'zi ishlashiga qaratilgan tizim dasturiy ta'minotidan farqli o'laroq, amaliy dasturiy ta'minot shaxslar yoki tashkilotlarning talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida yaratilgan. Ushbu ilovalar bir qator funktsiyalarni bajarish uchun ishlab chiqilgan va buxgalteriya hisobi, aloqa, ta'lim, o'yin-kulgi va mahsuldorlik kabi turli sohalarga javob beradi. Misol uchun, Microsoft Word kabi matnni qayta ishlash dasturi foydalanuvchilarga matnli hujjatlarni yaratish, o'zgartirish va formatlash imkonini beradi, Microsoft Excel kabi elektron jadval dasturlari esa raqamli hisoblar va ma'lumotlarni tahlil qilish uchun ishlatiladi. Microsoft PowerPoint kabi taqdimot dasturlari foydalanuvchilarga g'oyalarning samarali muloqotini osonlashtirib, vizual tarzda jozibali slayd-shoularni yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, grafik dizayn, muhandislik va tibbiyot sohalari kabi muayyan sohalar uchun turli xil maxsus ilovalar mavjud. Amaliy dasturiy ta'minot foydalanuvchilarga o'zlarining tajribalarini shaxsiylashtirish va ish jarayonlarini o'zlarining noyob talablari va afzalliklariga muvofiq tartibga solish imkonini beruvchi ulkan moslashuvchanlik va sozlash imkoniyatlarini taklif etadi.

5.Dasturlash dasturiy ta'minot

Dasturlash dasturlari, shuningdek, ishlab chiqish vositalari yoki Integrated Development Environments (IDEs) sifatida ham tanilgan, kompyuter dasturchilari uchun muhim vositadir. Ushbu dastur dasturchilarga kompyuter dasturlari va dasturiy ilovalarni yaratish, disk raskadrovka va texnik xizmat ko'rsatishda yordam beradi. U kod muharrirlari, kompilyatorlar, tuzatuvchilar va kodni qayta ishlash vositalari kabi rivojlanish jarayonini soddalashtiradigan ko'plab xususiyatlarga ega bo'lgan yaxlit muhitni ta'minlaydi. IDE dasturlash tillarining keng assortimentini taklif etadi, bu esa ishlab chiquvchilarga o'zlari tanlagan tilda kod yozishni osonlashtiradi. Ommaviy dasturlash dasturlari o'zlarining keng imkoniyatlar to'plami va foydalanuvchilarga qulay interfeyslari bilan mashhur bo'lgan Eclipse, Visual Studio va Xcode-ni o'z ichiga oladi. Ushbu vositalar nafaqat kod yozishni osonlashtiradi, balki versiyani boshqarish, loyihani boshqarish va hamkorlik funktsiyalari kabi qo'shimcha funktsiyalarni ham taklif qiladi. Bundan tashqari, ular ko'pincha kodni amalga oshirishga yordam beradigan va ishlab chiqish vaqtini tezlashtiradigan kod kutubxonalari, shablonlari va resurslarini taqdim etadilar. Umuman olganda, dasturiy ta'minot ishlab chiquvchilarga dasturiy talablarini bajarish uchun zarur vositalar va xususiyatlarni taqdim etish orqali mustahkam va samarali dasturiy ilovalarni yaratishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Inson va ma’lumotlarga ishlov berish o‘rtasidagi aloqa kompyuter dasturlari bilan boshqariladi. Markaziy protsessor (CRI) belgilari to‘plami ikkita belgigacha “0” va “1” yoki “yoqilgan” va “o‘chirilgan ” bilan chegeralangan. Inson harflardan, raqamlardan tasvirlardan foydalanadi. Inson va mashina o‘rtasidagi zarur o‘tkazish(kodlashtirish)ni dasturiy ta’minot tartibga solib turadi. Bu vazifadan tashqari kompyuter dasturi operatsiya tizimi ko‘rinishida butun apparat qismining boshqarilishini tartibga soladi. Shunday qilib dasturiy ta’minot:
tizimli dastur ko‘rinishidagi apparat qismining boshqarilishi va
amaliy dasturlar ko‘rinishidagi muammolarning echilishiga ajratadi
Bu bilan bir qatorda tizimli va amaliy dasturlar ishlab chiqish va kompyuter xizmatini engillashtirish uchun bir qator dasturlash tillari va qo‘llash servisi mavjud
Dasturni aniqlash:
Dastur- bu kompyuter uchun tushunarli bol’gan buyruqlar ko‘rinishidagi ishchi konstruktsiyalarning takrorlanib turuvchi izchillik bo‘lib, bu buyruqlar ma’lumotlarga foydalanuvchi istagan shaklda ishlov berish uchun barcha apparat vositalarini faollashtirish, boshqarish va nazorat qilishga xizmat qiladi.
Tizimli dastur shu bilan birga, kompyuter va unga tegishli periferiyalardan foydalanishga imkon beradi. Tizimli dasturlarga foydalanuvchining ma’lumotlarga ishlov berish tizimining ishlash tamoyillari bo‘yicha keyingi texnik belgilarga ega bo‘lishini talab qilmasdan, masalani kiritish va chiqarish boshqaruvini tayyorlaydigan operatsiya tizimlari kiradi.
Xizmat uchun belgilangan va yordamchi dasturlar ham tizimli dasturlarga oid bo‘lib, masalan formatlash va nusxalashda axborot tashuvchilar bilan muomala qilish singari operatsiya tizimlari bilan munosabatni engillashtiradi. Windows XP, Windows 2000 mijoz-server arxitekturali Novell, UNIX va LINUXning har xil variantlari mashhur operatsiya tizmilaridandir.
Professional va kundalik masalalar qo‘yilishini hal qilish uchun iqtisodiy, texnik va ilmiy sohadan amaliy dasturlar foydalaniladi yoki ishlab chiqiladi. Foydalanuvchilar va qo‘llanish miqdoriga ko‘ra soni va ushbu amaliy dasturlarni yana bo‘lib chiqish mumkin.


Standart dasturiy ta’minot quyidagicha ko‘rinishda deyarli har qanday masala qo‘yilishi uchun amal qiladi, masalan
Matnga ishlov berish (mas. MS Word)


Elektron jadvallar bilan ishlash (mas. MS Excel)


Ma’lumotlar bazalari (mas. MS Access, Oracle)


Grafiklar (mas. Visio, CorelDraw)


Nashriy tizimlar (Desktop Publishing) (mas. Adobe Pagemaker, QuarkXPress)


Loyihalash (mas. MS Project)
Standart dasturiy ta’minot foydalanuvchilarning keng doirasi talablarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan va bu bilan eng ko‘p umumiy vazifalarni namoyon qilgan bir paytda, soliq byurosi, arxitektorlar, mebel tayyorlovchilar kabi muayyan kasbiy guruhlar tegishli talablarga muvofiqlashtirilgan tayyor xizmatlar ko‘lamiga ega bo‘lgan amaliy dasturlarning tarmoq paketlari deb ataluvchi dasturlarni so‘raydi.
Agar xizmatlarning bunday o‘ziga xos tarmoq ko‘lami alohida tashkilot muammolarini hal qilish uchun baribir haddan tashqari umumiy bo‘lib chiqsa, unda bir yoki bir nechta tashkilotlar talablariga moslashuvchi alohida dasturiy ta’minot ishlab chiqish imkoniyatigina qoladi holos. Bu erda misol sifatida bir yoki bir nechta tashkilotlar tomonidan foydalaniladigan mutlaqo o‘zgacha ishlab chiqarish mashinalarini boshqarish uchun qo‘llanuvchi ishlab chiqarishni rejalashtirish tizimini tasavvur qilish mumkin.
Yuqorida bayon qilingan fikr-mulohazalarga muvofiq texnik yoki iqtisodiy sohasidagi muammolarni ma’lumotlarga ishlov berish texnikasi yordamida echish uchun turlicha alternativlar mavjud
Mavjud dasturiy ta’minotdan foydalanish yoki uni qo‘lga kiritish.
Yangi standart, tarmoq yoki alohida dasturiy ta’minotni ishlab chiqish .
Bu bilan o‘z kuchlari bilan yoki ishlab chiqish haqidagi yoki chetdagi mutaxassislar tomonidan ishlab chiqish haqidagi masala bevosita bog‘liq bo‘lib, u har doim ham tashkilotning ichki «Nou-Xau»si tomonidan aniqlanavermaydi. AT tashkilotiga dasturiy mahsulot ishlab chiqishni topshirish foydalimi yoki bunday dasturiy loyihani o‘z tashkilotida amalga oshirish foydalimi degan savolga javob, mohiyatiga ko‘ra ishlab chiqarish iqtisodiy tabiatini namoyon qiladi (xarajatlar, foydalar, tahlil.
Ushbu savol echimi, xususan biznesga yo‘naltirilgan AKT tizimlari bo‘yicha mutaxassis vazifalariga kiradi. Shuning uchun ham bu o‘rinda ushbu mavzuga bundan keyin qaytilmaydi, faqat bir mulohazani qayd qilamiz, yani dasturiy loyihaning xarajat-foyda ishlab-chiqarish iqtisodiy tahlili masalaning fanlararo tipik qo‘yilishi bo‘lib, bunda O‘zbekistondagi o‘qitilgan barcha turli yo‘nalish AKT mutaxassislarining hamkorligi talab qilinadi.

Adabiyotlar

• 
  Aalam M. Afshar. 'Ilova dasturlarini qayta ishlab chiqish.' Pearson Education India, 9/1/2010
  
• 
  Leland L. Bek. 'Tizim dasturiy ta'minoti.' Tizim dasturlashiga kirish, Addison-Wesley nashriyot kompaniyasi, 1/1/1985
  
• 
  Benjamin C. Pirs. "Turlar va dasturlash tillari". MIT Press, 1/4/2002
  
• 
  Filipp A. Laplante. "Informatika, muhandislik va texnologiya lug'ati". CRC Press, 19.12.2017