3. Kategoriya tushunchasi va uning turlari
Ma’lumki, narsa va hodisalarning umumiy bog’lanishi va rivojlanishi o’ziga xos «buyumlar mantiqini», ob’ektiv dialektikani tashkil qiladi. Bu ob’ektiv dialektika inson tafakkur mantiqini, ya’ni sub’ektiv dialektikada ma’lum bir ilmiy tushunchalar, kategoriyalar ko’rinishida aks ettiradi.
«Kategoriya», yunoncha so’z bo’lib, uning lug’aviy ma’nosi «guvoh», «ta’rif», «ifodalovchi» demakdir. Falsafiy kategoriyalar — ob’ektiv mavjudlikdagi narsa va hodisalarning umumiy, muhim tomonlarini, xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiruvchi tushunchadir.
Falsafa tarixida kategoriyalar masalasi Arastu tomonidan batafsilroq ishlab chiqilgan. U o’zining «Metafizika», «Kategoriyalar» nomli asarlarida mohiyat va hodisa, miqdor va sifat, sababiyat, zaruriyat va tasodif, butun va bo’lak kabi tushunchalarnint mohiyati va falsafiy ahamiyatini tavsiflab bergan.
O’rta Osiyo mutafakkirlarining, jumladan, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn
Sino, Ulug’bek asarlarida ham mazkur kategoriyalar ko’p ishlatilib kelingan.
«Falsafa mavjudotni — ya’ni barcha mavjud narsalarni, uning kelib chiqishi, tartibi, o’zaro munosabati, biridan ikkinchisiga o’tishini har tomonlama tekshirish uchun zaruriyat, voqelik, sababiyat tamoyillarini asos qilib oladi», — deb yozadi Ibn Sino.
Har bir fan o’zining kategoriya, ya’ni tushunchalar tizimiga ega bo’lib, u
orqali olamdagi narsa va hodisalar taraqqiyoti qonuniyatlarini o’rganadi.
Falsafiy kategoriyalar, boshqa fanlar tushunchalaridan bir qator muhim xususiyatlari bilan farq qiladi. Ular quyidagilardan iborat:
Birinchidan. Kategoriyalar - ob’ektiv dunyo eng umumiy qonunlar taraqqiyotining in’ikosidir. Kategoriyalarning ob’ektiv mazmuni inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan voqelik harakatining eng umumiy qonunlaridir. Bunday ta’rif falsafa fanining predmeti mohiyatidan kelib chiqadi. Yuqorida aytib o’tilganidek, dialektika ob’ektiv reallikdagi narsa va hodisalar harakatining eng umumiy qonunlari va ularning inson ongida aks etishi haqidagi fandir.
Kategoriyalar inson tafakkurida voqelikning aks etish shakllaridir. Demak, kategoriyalarning mazmuni, ya’ni fikrlash shakli ob’ektiv dunyo taraqqiyotining eng umumiy qonunlaridan bo’lak narsa emas. Ma’lumki, sababiyat, zaruriyat, qonuniyat va hokazolar g’oyasi tabiat, boqiy olam qonunlarining kishi miyasida in’ikos etishidir.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, tafakkur kategoriyalari kishining qo’llanmasi emas, balki tabiatning ham, insonning ham qonuniyatlarining ifodasidir.
Dostları ilə paylaş: |
