Reja Funksiya Va Uning Berilish Usullari

M i s o l l a r .1. y=x²-4x+6 funksiya -¥oraliqda aniqlangan bo’lib, u quyidan chegaralangan. Haqiqatdan ham, y=(x-2)²+2 Demak, y³2 ya’ni funksiyaning eng katta qiymati yo’q. Eng kichik qiymati 2.
2. Y=-3x²+4x+1 funksiya yuqoridan chegaralangan. Haqiqatdan ham,
y=-3x²+4x+1=-3(x²- ×x- )=-3(x- )²- ,
ya’ni funksiyaning eng katta qiymati bor. Eng kichik qiymati yo’q. Demak, y£- .
Agar y=f(x) funksiya yuqoridan ham, quyidan chegaralangan bo’lsa, ya’ni A£f(x)£B bo’lsa, bunday funksiyaga chegaralangan funksiya deyiladi.
Masalan, y=sinx, y=cosx funksiyalar chegaralangandir, chunki -1£sinx£1 va -1£cos£1 shartlari bajariladi.
Agar y=f(x) funksiya uchun A£f(x) yoki f(x)£B tengsizliklarni qanoatlantiradigan A yoki B sonlari mavjud bo’lmasa, u holda bunday funksiya chegaralanmagan funksiya deyiladi.
Juft va toq funksiyalar.
y=f(x) funksiyaning aniqlanish sohasiga tegishli x o’zgaruvchining har bir qiymati bilan -x qiymat ham shu funksiyaning aniqlanish sohasiga tegishli bo’lsa va bunda f(-x)=f(x) tenglik bajarilsa, y=f(x) funksiya juft funksiya deyiladi. Masalan, f(x)=x² funksiya juft funksiyadir. Haqiqatdan, bu funksiya R to’plamda aniqlangan va demak, aniqlanish sohasi har qanday x bilan -x ni o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, f(-x)=(-x)²=x²=f(x) tenglik bajariladi. Juft funksiya grafigi ordinata o’qiga nisbatan simmetrik bo’ladi.


y=cosa juft funksiyadir. Haqiqatdan ham, har qanday a va -a uchun P_a va P_-a nuqtalar absissalar o’qiga nisbatan simmetrik joylashgan (9-chizma). Bundan shu nuqtalarning absissalari bir xil, ordinatalari esa qarama-qarshi ekani kelib chiqadi. Bu kosinus ta’rifiga ko’ra, har qanday a da quyidagi tenglik to’g’ri ekanini bildiradi: cosa=cos(-a). Umuman, har qanday juft funksiyaning grafigi ordinata o’qiga nisbatan simmetrikdir. y=f(x) funksiyaning aniqlanish sohasiga tegishli x ning har bir qiymati bilan -x qiymat ham shu funksiyaning aniqlanish sohasiga tegishli bo’lsa va bunda f(-x)=-f(x) tenglik bajarilsa, y=f(x) funksiya toq funksiya deyiladi. Toq funksiyaning grafigi koordinata boshiga nisbatan simmetrik joylashadi. Masalan, f(x)=x³ funksiya toq funksiyadir. Haqiqatdan ham, f(-x)=(-x)³=-f(x), ya’ni f(-x)=-f(x) tenglik bajariladi. Bu funksiyaning grafigi koordinata boshiga nisbatan simmetrik bo’lib, kubik paraboladan iboratdir (9- chizma). y=sinx toq funksiyadir. Haqiqatdan ham, chizmada P_a va R_-a nuqtalarning ordinatalari bir xil, lekin ishoralari qarama-qarshiligidan sina=y_a, sin(-a)=-y_a bo’ladi. Bundan esa sin(-a)=-sina bo’ladi. Har qanday funksiya ham juft yoki toq bo’lishi shart emas.
Masalan, y=2x+5,y=x²+x³, y=sinx+cosx juft ham, toq ham emas. Demak funksiyalar har doim juft yoki toq bo’lishi shart emas ekan
Monoton funksiyalar.

Ta’rif-1: y=f(x) funksiyaning X sohadagi ihtiyoriy ikkita (x₁,x₂) qiymatlari uchun x₁2 bo’lganda f(x₁)2) tengsizlik o’rinli bo’lsa, u holda y=f(x) funksiyasi X sohada o’suvchi funksiya deyiladi.

Yuqorida, aytib o’tilgan ta’rifni geometrik nuqtai nazardan quyidagicha ko’rsatishimiz mumkin.

Yuqoridagi ta’rifdan ko’rinadiki, funksiya biror oraliqda o’suvchi bo’lishi uchun shu oraliqdagi argumentning kichik qiymatiga funksiyaning kichik qiymati, argumentning katta qiymatiga funksiyaning katta qiymati mos kelar ekan.

1.
y=2^x funksiyasi butun son o’qida o’suvchi.
2.
y=tgx funksiya ham o’suvchi funksiyadir.

Ta’rif-1: y=f(x) funksiyaning X sohadagi ixtiyoriy ikkita (x₁,x₂) qiymatlari uchun x₁£ x₂ bo’lganda f(x₁)£f(x₂) tengsizlik o’rinli bo’lsa, u holda y=f(x) funksiyasi (x₁,x₂) oralig’ida kamaymaydigan funksiya deyiladi.

Ta’rif-2: y=f(x) ning argumenti X ni "(x₁,x₂) uchun x₁₂, bo’lganda f(x₁)>f(x₂) tengsizligi o’rinli bo’lsa, y=f(x) ni (x₁,x₂) oralig’ida kamayuvchi funksiya deyiladi.