Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Konussimon tishli g’ildirakning o’lchamlari
1-jadval

O’lchamlar	Belgila nishi	Hisoblash formulasi
		Shesternya	G’ildirak

Tishlar soni	z	z1	z2
Aylanma qadam	Pe
Tashqi aylanma modul	me
Tashqi bo’luvchi diametr	de
Tishning balandligi	he
Tish kallagining balandligi	^hae
Tish oyog’ining balanligi	^hfe
Tish cho’qqilarining tashqi diametric	^dae	dae1= me(z1+2cos δ)	dae2= me(z2+2cos δ)
Tish botiqlarining tashqi diametri	^dfe	dfe1= me(z1-2,4cos δ)	dfe2= me(z2-2,4cos δ)
Bo’luvchi konus burchagi	δ
Konus masofa	Re
G’ildirak tishi gardishining eni	be
Gardishning qalinligi	e	-	e2 = he2
Diskning qalinligi	k	-
Gubchakning diametri	^dct	dct1=1,6 DB1	dct2=1,6 DB2
Faska	c	C1=2….3	c2=2….3
Botiqlik	n	n1=2….3 me	n2=2….3 me

Chizishni frontal qirqimdan boshlaymiz (23-rasm, a).

O’zaro perpendikulyar bo’lgan o’qlarni o’tkazamiz. Vertikal o’qda C nuqtadan yuqoriga va pastga 0,5d_e2= 0,5∙ 180=90 mm ga teng bo’lgan, chap va o’ng tomonlarga esa 0,5d_e1= 0,5∙120=60 mm ga teng bo’lgan kesmalarni o’lchab qo’yamiz.


D va D₁ nuqtalarni C cho’qqi bilan tutashtirib, bo’luvchi konusning konturiga ega bo’lamiz. D va D₁ nuqtalardan o’tuvchi CD va CD₁ yasovchilarga perpendikulyar chiziqlar chizib, bu chiziqlarda tish kallagining balandligi

23-rasm.
h_ae= m_e=DA=6 mm
va tish oyog’ining balanligi h_fe=1,2 m_e=DH=7,2 mm.
A, H, A₁ va H₁ nuqtalarni C cho’qqi bilan tutashtiramiz (23-rasm, b).
D nuqtadan bo’luvchi konus yasovchisi bo’ylab tish uzunligi (tish gardishining eni) b_e=6 m_e=6∙ 6 =36 mm ni o’lchab qo’yamiz. Tish qalinligini hisoblaymiz: e= 2,5 m_e=2,5∙ 6 =15 mm, tashqi bo’luvchi konus yasovchisi bo’ylab o’lchab qo’yamiz.
Botiqlik o’lchami n = 2 m_e = 2 ∙ 6 =12 mm va gupchakning uzunligi l_ct= 1,5∙40 =60 mm ni va diametri d_ct=1,6 D_B= 1,6∙40 =64 mm ni o’lchab qo’yamiz. Gupchakda D_B= 40 mm teshik bajariladi.
Valning diametri D_B= 40 mm uchun GOST 24071-80 dan shponka o`yig`ining eni b_e= 12 mm va o`yiqning o’lchami t₁ = 3,3 mm larni tanlasak, natijada quyidagi o’lchamga ega bo’lamiz: D_B+t₁= 40+3,3= 43,3 mm.
G’ildirakni chapdan ko’rinishida tishlar cho’qqilarining aylanasi shartli ravishda asosiy tutash chiziq bilan, bo’luvchi aylana esa shtirixpunktir chiziq bilan ko’satilgan.
Barcha yasashlar bajarib bo’lingandan so’ng, frontal qirqimda chiziqlar qoraytirilib, shtirixlash oxiriga yetqaziladi.


Konussimon to’g’ri tishli g’ildirakning ish chizmasini chizish.
Konussimon to’g’ri tishli g’ildirakning ish chizmasini chizish GOST 2.405-75 (SEV 859-78) bo’yicha bajariladi(24-rasm). Ish chizmasi 23-rasmda korsatilgandek bajarilib, soddalashtirishlar bilan chiziladi, spitsa(kegay) va diskdagi teshiklar ko’rsatilmaydi, asosan frontal qirqim bajariladi. Chapdan ko’rinish o’rniga faqat gupchakdagi teshik, uning shakli va shponka o`yig’ining o’lchamlari ko’rsatiladi.
Ish chizmasida quyidagilar ko’rsatiladi:

1. 
   tish cho’qqilari konusi asosining katta diametri (Ø 187,5 mm);
   
2. 
   tish cho’qilari konturining katta asosidan va bo’luvchi konus cho’qqisidan gupchakning tayanch kesimigacha bo’lgan masofalar(30 va 90 mm);
   
3. 
   bo’luvchi konus yasovchisining uzunligi (108,2 mm);
   
4. 
   tish gardishining eni(bo’luvch konus yasovchisi bo’yicha) (36 mm);
   
5. 
   bo’luvchi va qo’shimcha konus burchaklari hamda botiqlik va tish cho’qqilari konus burchaklari (56 ⁰ 19′ va 33 ⁰ 41′; 59 ⁰ 29′ va 52 ⁰ 31′);
   
6. 
   tishli g’ildirak elementlarining o’lchamlari (gupchaklarning diametrlari, val uchun teshik diametri, shponka o’yig’i, faskalar o’lchamlari va boshqalar);
   
7. 
   aniqlik darajasi va tishlarning tayyorlanishi GOST 1758-81 (ST SEV 1161- 78) bo’yicha.
   

24-rasm.
Bu ma’lumotlarning bir qismi tasvirda bir qismi esa, chizmada joylashtirilgan maxsus jadvalada ko’rsatiladi (24-rasm). Jadvalda g’ildirakni yasash uchun kerak bo’lgan ba’zi ma’lumotlar keltirilgan.

Chizmada ko’rsatilishi kerak bo’lgan ayrim ma’lumotlar, yuqorida ko’satilgan formulalar yordamida hisoblanadi. Masalan,
bu, bo’luvchi konus burchagini aniqlash imkonini beradi: δ = 56 ⁰ 19′ . Tashqi qo’shimch konus burchagi φ = 90 ⁰ - 56 ⁰ 19′= 33 ⁰ 41′ . Bo’luvchi konus yasovchisining uzunligi:



φ burchakni hisoblaymiz:


φ =3 ⁰ 10′ ekanini topamiz.
Tish cho’qqilari konus burchagi δ_a= δ +φ=56 ⁰ 19′+3 ⁰ 10′=59 ⁰ 29′;
ε burchakni quyidagicha aniqlaymiz:

bundan ε =3 ⁰ 48′ va δ₁= φ – ε = 56 ⁰ 19′ - 3 ⁰ 48′=52 ⁰ 31′.

G’ildirakning qolgan o’lchamlari ularning geometrik shakliga va hisoblangan qiymatlarga mos ravishda aniqlanadi.


Konussimon to’g’ri tishli g’ildirakning asliga qarab chizmasini chizish.
To’g’ri tishli konus g’ildirakning asliga qarab chizmasini chizish uchun, uning tashqi aylana modulu m_e ni aniqlash kerak bo’ladi.
Birinchi navbatda burchak o’lchash moslamasi yordamida φ burchakni (tashqi qo’shimcha konus burchagi) (25-rasm, a): φ= 90 ⁰ - δ, undan keyin esa, δ (bo’luvchi konus burchagi) burchak hisoblanadi: δ=90 ⁰ - φ.
Tish cho’qqilari aylanasining diametri d_ae ni o’lchab (25-rasm, b), tishlar soni z ni hisoblab, m_e modul aniqlanadi.
m_e modulni aniqlash uchun to’g’ri burchakli ADF uchburchakni ko’rib chiqamiz (22-rasm). AD gipotenuza tish kallagining balndligiga teng h_ae= m_e.

AF katet tishlar cho’qqisi aylanasi va bo’luvchi aylana radiuslarining ayirmasiga teng:


DAF burchak δ burchakka teng (burchaklar tomonlari bilan mos ravishda o’zaro perpendikulyardir), shuning uchun

d_e = m_e∙ z ekanini e’tiborga olsak, quyidagi ifoda o’rinli bo’ladi:

Bundan quyidagiga ega bo’lamiz

m _e hisoblangan qiymatini yaxlitlab GOST 9563-60 (ST SEV 310-76) boyicha m _e ni tanlaymiz va d_e = m_e∙ z ni hisoblaymiz. Keyin gardish eni b ni va tishli g’ildirakning boshqa elementlarini o’lchaymiz, so’ngra chizmani chizishga kirishamiz.

Xulosa
Tishli g'ildiraklarni nazorat qilish amallararo va barcha mexanik ishlov berish

amallaridan so'ng olib boriladi. Сhiziqli o'lchamlar, tashqi va ichki tsilindrik yuzalarning diametrlari o'lchov aniqligi darajasini inobatga olib turli o'lchov asboblari yordamida
tekshiriladi yoki chegaraviy o'lchash kalibrlaridan foydalaniladi. Tishlarni tayyorlash
sifati qadam o'lchagichlar, tish o'lchagichlar, shabronlar yoki evolventalli yuzalarni
o'lchagichlari yordamida nazorat qilinadi. Tishli g'ildirak yuazalarning o'zaro joylashuvchi ularning sirtqi va radial urinishlari hamda o'zaro perpendikulyarlik talablari maxsus
indikatorlik, qayta sozlanuvchi ustunlarga ega bo'lgan moslamada markazlarga o'rnatilan
holda nazorat qilinadi. Bu holda tishli g'ildirak har ikki sirt tomonidan markaziy teshikka
ega bo'lgan opravkaga o'rnatiladi. Tishli gʻildirak bir valdan ikkinchi valga harakat uzatish uchun moʻljallangan detal; tishli uzatmaning asosiy detali. Silindr yoki konussimon
sirtlarga tishlar kesilgan diyekdan iborat. Bir Tishli gʻildirak tishlari ikkinchi T.gʻ. tishlari
bilan ilashib harakat uzatadi. T.gʻ. termik yoki kimyoviytermik ishlov berilgan legirlangan poʻlat, plastmassa, yogʻoch, tekstolitdan tayyorlanadi. Silindrik, evolventa, sikloidal va
boshqa shakllarda yasaladi. Silindrik T.gʻ. tishlari tashqi va ichki boʻladi. Tishlar toʻgʻri vintsimon, shevron va qiyshiq qilib yasaladi. T.gʻ. shesternya deb ham ataladi. Mas., reduktorsozlikda tishlar sonidan qatʼiy nazar kichik T.gʻ.lar shesternya, kattalari gʻildirak deyiladi. Mashina, asbob, apparat, hisoblagich va boshqa mexanizmlarda turli shakllardagi T.gʻ.lar ishlatiladi. Konussimon tishli uzatmalar harakatni o‘qlari burchak ostida
kesishadigan vallarga uzatish uchun xizmat qiladi. Kesishish burchagi 900 bo‘lgan
uzatmalar ko‘p ishlatiladi. Konussimon tishli uzatmalar hamma asosiy parametrlari
bo‘yicha silindrik tishli uzatmalardan past hisoblanadi. Shu sababli ularning yuklanish
qobilyati silindrik uzatmalarga nisbatan pasayishi 0,85 qiymat bilan o‘lchanadi. Lekin
shunga qapamay mexanizmlarning kompanovka joylashish sharti bo‘yicha harakatni
burchak ostida uzatish talab etilsa, konussimon tishli uzatmalar qo‘llanadi.
Konussimon tishli uzatmalar tishlarining yo‘nalishi bo‘yicha to‘g‘ri, qiya, doiraviy turlari bo‘ladi. Ulardan eng ko‘p tarqalgani to‘g‘ri tishli hisoblanadi

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   O’zbеkiston Rеspublikasining “Ta'lim to’g’risida”gi qonuni.Toshkеnt.1997 y.
   
2. 
   Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. Toshkеnt. 1997 yil.
   
3. 
   Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbеkiston taraqqiyotining poydеvori. Toshkеnt. 1997 y.
   
4. 
   Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – еngilmas kuch. Toshkеnt. 2008 yil.
   
5. 
   C.К.Боголюбов. Инженерная графика. М.: Машиностроение. – 2000. - 352
   
6. 
   Федоренко В.А., Шошин И.А. Справочник по машиностроительному черчению. Под редакцией Г.Н.Поповой. Л.: Машиностроение.-1982. – 416
   
7. 
   C.К.Боголюбов. Черчение. М.: Машиностроение. - 1989. - 336 с.
   
8. 
   Qirg`izboyev. Yu. va boshqalar. Mashinasjzlik chizmachiligi kursi. T. O`qituvchi. – 1981.
   
9. 
   Yodgorov J va boshqalar. Chizmachilik. T. O`qituvchi. – 1992.
   
10. 
    Raxmonov I., Abduraxmonov A. Chizmachilikdan ma`lymotnoma. T. O`qituvchi.-2005.