Reja: Insonni o’rab turgan muhit

Biosfera (bio va yun. hayot sphaira-shar) Yerning tirik organizmlar tarqalgan qobigʻi. Biosferaning tarkibi va energetikasi undagi tirik organizmlarning faoliyati bilan bogʻliq. Biosfera "hayot qobig'i", toʻgʻrisidagi dastlabki fikrni J.B Lamark bildirgan. "Biosfera" terminini esa fanga avstraliyalik geolog E. Zyuss (1875) kiritgan. Biosfera ta'limot toʻgʻrisidagi toʻliq maʼlumotni rus olimi V. I. Vernadskiy (1926) ishlab chiqqan.
B. atmosferaning ozon ekranigacha balandlikda boʻlgan qismi (20–25 km), litosferaning sirtqi qismi va gidrosferani toʻliq oʻz ichiga oladi. B.ning quyi chegarasi quruqlikda 2–3 km, okean tubida 1–2 km chuqurlikkacha boradi.
Yerdagi hayot murakkab va xilmaxil organizmlar kompleksidan iborat. Tirik organizmlar va ular yashaydigan muhit oʻzaro chambarchas bogʻlangan bir butun dinamik Sistema-biogeotsenozlarni hosil qiladi.
Yerda hayotning rivojlanishi davomida organizmlarning bir guruhi ikkinchisining oʻrnini olib turgan boʻlsada, u yoki bu geokimyoviy funksiyalarni bajarib turadigan organizmlar nisbati oʻzgarmasdan qolgan. Shu tufayli turli geologik davrlarda moddalar bir xil tezlikda Yer qobigʻida toʻplanib borgan. Shunday qilib, tirik organizmlar hayotning muhim sharti boʻlgan anorganik muhitning doimiyligi (gomeostaz holati)ni saqlab turadi.
Inson faoliyati Yer yuzini tubdan oʻzgartirishga qodir boʻlgan hozirgi davrda B.ning rivojlanishi yangi pogʻonaga koʻtarildi. Soʻnggi yillarda insonning B.ga biokimyoviy taʼsiri boshqa barcha tirik organizmlarga nisbatan juda katta kuchga aylandi. Lekin tabiiy resurelardan foydalanishni B.ning rivojlanishi va funksiyasi qonuniyatlarini nazarpisand qilmasdan amalga oshirilishi (mas, oʻrmonlarning kesilishi, yerlarning oʻzlashtirilishi, shaharlar, zavod, fabrikalar, sunʼiy suv havzalari, yoʻllar qurilishi va boshqalar) B.dagi biokimyoviy jarayonlarga katta taʼsir oʻtkazmoqda. Yer osti boyliklarini qazib olib, juda ko'p miqdorda yoqilgʻi yoqilishi moddalar almashinuvini tezlashtirib, B. tarkibi va uning gomeostaz holatiga taʼsir koʻrsatadi. Shu tufayli B.ni bir butun, muayyan darajada tartibga solingan murakkab dinamik sistema deb qaralishi unda kechadigan jarayonlarni toʻgʻri tushunib olishga yordam beradi. Biosfera toʻgʻrisidagi taʼlimot ekologiya, biotsenologiya va boshqa fanlarning rivojlanishida, tabiat va jamiyatning rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlgan juda koʻp oʻta murakkab muammolarni xal etishda katta ahamiyatta ega.
3.Insonning biosferaga salbiy ta’siri. Turli tabiiy ofatlar, ocharchilik insonlar soni kamayishiga sabab bo’lmoqda. Masalan, 1975-yilda Xitoyda bo’lgan yer silkinishidan 600 mingdan ortiq odam o’lgan bo’lsa, 1985-yilgi Mexikodagi yer qimirlash 20 ming, Kolumbiyadagi vulqon 26 ming, Armanistondagi yer qimirlash 25 ming, Tojikistonda esa 100- mingdan ortiq odamlar o’limiga sabab bo’ldi, 2001-yil yanvar oyi oxirida Hindistondagi yer silkinishida 40000 ga yaqin kishi halok bo’lgan.
Ammo insonning tabiatga ko’rsatgan salbiy ta’siri xilma-xildir. Masalan, o’rmonlardagi yong’in sababli ming-minglab gektar yerdagi daraxtlar, ularning organik moddasi yonib ketadi. Atlantika okeani ustidan uchib o’tgan reaktiv samalyot 35 t. kislorod yutib, atmosferaga yutgan kisloroddan ortiq zaharli gazlar chiqaradi. Yerga haddan ziyod ko’p zaharli moddalar ishlatilishi biosfera turg’unligining buzilishiga sabab bo’ldi. 1960-90 yillar O’zbekiston paxta dalalarining har gektariga 45–51 kg dan zaharli gerbitsidlar qo’llanilishi qancha-qancha insonlarning og’ir dardga chalinishiga sabab bo’ldi, qanchasi hayotdan ko’z yumdi. Zaharli moddalar ta’siri ham ko’p yilar davom etadi. Turli mamalakatlar tomonidan dunyo okeani 6-7 mlrd.t qattiq chiqindilar tashlanadi, gidrosfera 90-100 mln. t. neft, neft mahsulotlari shundan 19-20 mln. tonna yer usti ekosistemasiga, 60-70 mln. tonna atmosferaga tushadi. Shunday texnogen sabablarga ko’ra, keyingi 130 yil ichida atmosferada CO2 miqdori 0,3% dan 0,5% ga yetib qoldi. Ovropa mamlakatlaridagi sanoat va transportdan ajratilgan zaharli gazlar yerga (yomg’ir) kislotasi shaklida tushmoqda, havoda zaharli gazlar miqdori ortgan, masalan, 1 odamga 47 kg zaharli gazlar to’g’ri keladi. Atmosferadagi 70% gazlar Shvetsiya va 80% esa Norvegiya sifatida shamol bilan boshqa qo’shni hududlarga tarqaladi. Ovropa hosil bo’ladigan kislotali yomg’irlarning 20% i Shimoliy Amerikadan keladi. Keyingi 4-5 yil ichida Osiyo osmonida sariq tuman hosil bo’lib, kislotali yomg’ir 2005-yil 10, 14-iyul kunlari Toshkentga yog’di. Yomg’ir sariq zang pH=4,5 bo’lib, yomg’ir tufayli sabzavot o’simliklari qurib qoldi. Bundan 150-170 yillar avval Ovropa yerlariga atmosferadan yog’in bilan kadmiy elementi tushgan emas, lekin keyingi vaqtda gektariga 5,4 - 5,5 gr kadmiy tushmoqda. Uning odamning ayrim bezlaridagi miqdori 1900-yilga qaraganda 75-80 barobar ortgan. Yirtqich qushlarda esa 132 barobar ko’paygan. Hattoki keyingi 100 yil ichida Pomir-Oloy muzliklarida kadmiy miqdori 5-6-marta oshgan. Inson ijod qilgan moddalarning, tiriklik genetik sistemasiga salbiy ta’siri juda katta. Hozirgi kunda dunyo bo’yicha ko’p miqdorda turli kimyoviy moddalar to’plangan bo’lib, ularning ayrimlari mutagenlik ta’sir ko’rsatadi, ular tirik organizm tanasida oksidlanish, tiklanish, parchalanish va qo’shilish jarayonlarida hujayra organik moddalarini ifloslaydi, organizim genetik belgisi o’zgaradi, ya’ni ayollar homiladorligi buzilishi, bolaning chala tug’lishi, bolalar o’limi ortishi, yurak-qon tomir, oshqozon, jigar, buyrak, rak kasalliklari, uyqusizlik kabi holatlar ko’payadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda pestitsidlarni qo’llash natijasida har yili 375 ming odam zaharlanadi. Ulardan yuz mingdan ortig’i o’lgan. Zaharli gerbidsid va pestitsidlar qushlar, suv hayvonlariga salbiy ta’sir qiladi. Masalan, AQSh ning suv havzalarida uchraydigan biologik organizmlarning 80% i teri va jigar raki bilan zaralangan. Kanada sudan balig’i jigarida shish bo’lgan, 5% li xom neftdan suv o’tlar, umurtqasizlar, baliqlar, tyulen va kidsimonlar o’ladi. Suvda ayrim og’ir metallardan juda oz miqdorda ham tirik organizmlarga ziyon yetadi. Ya’ni ularga simob, (0,05 mg l) mis (0,05), kadmiy (0,02), fenol (0,5), ammoniy (1 ml.g l), sianit (0,05) mg. Kabilar organizmlar harakatini buzadi ko’p baliqlar o’ladi va insonga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Qishloq xo'jaligi va sanoat ishlab chiqarishi natijasida asl tabiiy biotsenozlarning o'zgarishi. Oqibatlari: a) odam oʻzi uchun yetishtiradigan hayvonlar va oʻsimliklar hisobiga yashovchi mavjudlar sonining mahalliy koʻpayishi va yangi organizmlarning paydo boʻlishi; b) tabiiy trofik zanjirlarning buzilishi natijasida ekotizimdagi moddalar aylanishining buzilishi, unumdorlikning pasayishi va uni qayta ishlash bilan bog'liq tuproq eroziyasi; v) landshaftning o'zgarishi - ekstraktiv va oddiy ishlab chiqarish va tabiatdagi moddalar aylanishining buzilishi natijasida tuproqning fizik-kimyoviy tarkibi, ham undan ayrim tarkibiy qismlarni olib tashlash, ham unga yangilarini kiritish natijasida. Alohida ekotizimlarda to'plangan energiya resurslaridan qaytarib bo'lmaydigan darajada foydalanish va ularning tugashi. Atrof-muhitning inson chiqindilari, qishloq xo'jaligi, hayvonlar va o'simliklar tomonidan yangi kimyoviy birikmalar bilan misli ko'rilmagan ifloslanishi. Asosiy iqlim omillarining ta'sirining xususiyatlari: harorat, namlik, bosim, havo harakatining ekstremal sharoitlari kombinatsiyasi; turli tabiatdagi nurlanishning fiziologik va genetik apparatga ta'siri; shovqin ta'siri; an'anaviy va yangi ksenobiotiklar bilan atrof-muhitning ifloslanishi. Boshqa organizmlar bilan aloqa va munosabatlarning xususiyatlari. Odamlarning turmush tarzi o'zgardi. Insonning boshqa turlar bilan biotik munosabatlarining asosiy shakllari ham o'zgargan. Trofik munosabatlarning tabiatidagi sifat o'zgarishlar, birinchi navbatda, ularning energiya intensivligining oshishida (oziq-ovqat olish uchun energiya xarajatlarining oshishi) namoyon bo'ldi. Ikki tomonlama oziq-ovqat munosabatlari va ko'plab turlar bilan raqobat munosabatlari odamlar uchun o'z ahamiyatini yo'qotdi. Oziq-ovqat manbalaridan uylanmagan hayvonlar va o'simliklarning aksariyati o'yin-kulgi vositasi yoki madaniyatning tarkibiy qismiga aylandi. Shu bilan birga, aholining yuqori zichligi patogenlarning ahamiyatini oshirdi. Shu bilan birga, agar gigiena, tibbiyot, dori-darmon ishlab chiqarish, immunizatsiya rivojlanishining natijalari ko'plab yuqumli kasalliklar xavfini kamaytirgan va hatto yo'q qilgan bo'lsa, insonning yangi tabiiy ekotizimlarga kirishi insonning yangi tabiiy ekotizimlarga aylanishiga olib keldi. ko'plab yangi yuqumli kasalliklarning tasodifiy "ustasi". Ajablanarlisi shundaki, tibbiyotdagi xuddi shunday yutuqlar qo'llaniladigan dori-darmonlar va dezinfektsiyalash vositalariga chidamli mikroorganizmlarni tanlash natijasida paydo bo'lishiga olib keldi, bu esa mag'lub bo'lgan bir qator infektsiyalarga qarshi kurashni yana dolzarb muammoga aylantirdi. Atrof muhit- sof tabiat va inson tomonidan yaratilgan muhit uyg'unligi. Tabiatning asosiy tarkibiy qismlari: havo, suv, iqlim va akustik muhit, o'simlik va hayvonot dunyosi, tuproq. Insoniyat mavjud bo'lishi uchun tabiat bilan muayyan munosabatlarga kirishga majbur bo'ladi, ya'ni. atrof-muhitni boshqarish bilan shug'ullanish. Buning natijasida tabiiy komplekslardagi o'zgarishlar inson faoliyati ta'sirida sodir bo'ladi, ya'ni. texnogenez amalga oshiriladi: ekin maydonlari, aholi punktlari, shaharlar, fabrikalar, dam olish markazlari, transport, yangi materiallar, yadro qurollar.
Afsuski, inson tabiatdan foydalanish bo'yicha faoliyatida o'zi farzandi bo'lgan biosferaning rivojlanish qonuniyatlarini buzadi. Odamlarning ishlab chiqarish faoliyati har yili biosferaga juda ko'p miqdordagi chiqindilarni tashlab ketishiga olib keldi:
– 200 million tonnagacha chang va uglerod oksidi
– 150 million tonna oltingugurt dioksidi
– 50 million tonna azot oksidi
– 20 million tonna karbonat angidrid
– 700 mlrd kub metr ifloslangan sanoat va maishiy suv juda katta miqdordagi turli xil qattiq chiqindilar.

Xulosa
Inson qadimgi o’z faoliyati bilan atrof-muhitga ta’sir qilib kelmoqda. U ovchilik qilib turlar yo’qolib ketishiga sabab bo’lgan, o’t qo’ygan, o’rmonlarni kuydirgan, dehqonchilik uchun o’rmonlarni kesib, o’tloqzorlarni buzib, tabiat turg’unligini, tirik jonzotlar barqarorligini yo’qotdi, turlar sonini kamaytirdi.

Agar o’tgan asrda yiliga tabiatdan bittadan tur yo’qolgan bo’lsa, keyingi 50-60 yil ichida 76 dan ortiq turlar yo’qolib ketgan, 600 ga yaqin turlar esa yo’qolish arafasida. Bunga asosiy sabab – turlarning yashash joyi buzilishi, qisqarish, ovlash, zaharlanish va boshqalar.
Cho’l va dasht zonalari ekosistemalari ham inson faoliyatidan chetda qolmadi. Masalan, Qizilqumda olib borilgan qidiruv ishlarida o’simliklar payhon qilinishi natijasida Orolning qurigan qismidan ko’tarilayotgan tuzli qumlar atrof-muhit va 1,5-2 mln. gektardan ortiq o’tloqzorlarni sho’rlanishiga sabab bo’lmoqda.
Tog’, tog’ yonbag’irlari o’rmonzorlarning ayovsiz kesilishi, iqlim o’zgarishiga, o’simliklar qoplami siyraklashishiga, ularga moslashgan hayvonlar va qushlarning bu yerlardan ketib qolishiga sabab bo’ladi. Insonning asosiy vazifasi – tabiatni kelajak avlodga saqlab qolish uchun tabiiy sistemalarni buzmaslik, ifloslamaslik, zaharlamaslik, tabiat bilan ongli munosabatda bo’lib, uning qonunlarini inobatga olishdan iborat.

Foydalanilgan adabiyot

1.Vernadskiy V. I., Biosfera, M., 1967; Otaboyev Sh. T., Nabiyev Ch. N., Inson va biosfera, T., 1983; Biosfera. Evolyutsiya, prostranstvo, vremya, M., 1988.

2.INSON EKOLOGIYASI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI BIOSFERA
3.Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»
 4.Inson va biosfera Nabiyev B 1995 
5. https://uz.wikipedia.org/wiki/Biosfera