Reja ishlab chiqarish jarayonining turlanishi

REJA

1. 
   Ishlab chiqarish jarayonining turlanishi
   
2. 
   Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish tamoyillari va usullari
   

1) Ishlab chiqarish jarayoni - moddiy boyliklar va ishlab chiqarish munosabatlari yaratiladigan jarayondir. Moddiy boyliklami yaratish singari ishlab chiqarish jarayoni ham, aniq bir mahsulot turini tayyorlash uchun zarur bo’lgan mehnat va tabiiy jarayonlar yig’indisidan iborat. Aniq maqsadli faoliyat (mehnat), mehnat predmetlari va mehnat vositalari mehnat jarayonini ham aniqlovchi asosiy elementlar hisoblanadi. Korxonaning murakkab negizi bo’lib ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadiki, bunda xom-ashyo tayyor mahsulotga aylanadi. Demak, ishlab chiqarish jarayoni xom ashyoni tayyor mahsulotga aylanishiga bevosita aloqador b o ’lgan jarayonlarni o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayoni insonning mehnat predmetiga mehnat vositalari ta ’siri orqali amalga oshiriladi. Mahsulot ishlab chiqarish jarayoni yoki ishlab chiqarish jarayoni mehnat predmetlari, mehnat vositalari va jonli mehnatning о zaro ta ’sirining natijasi bo’lib hisoblanadi. Bu elementlaming birlashuvi ishlab chiqarishni tashkil etishni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish jarayoni mahsulot ishlab chxqarishda vazifasi bir xil bo ’lmagan turli jarayonlardan tashkil topadi. Ishlab chiqarish jarayonida mehnat predm etlarini sifatiy o'zgarishlariga olib keladigan jarayonlar asosiy jarayonlar deyiladi (sifatiy o'zgarishlar mehnat predmetlarining ichki xususiyatlari, tashqi ko'rinishi, shakli, hajmi va boshqalar). Yordamchi jarayonlar esa asosiy jarayonlami amalga oshirishda kerakli shart sharoitlar yaratadi. Bularga quyidagilar misol bo‘la oladi: turli xildagi energiya ishlab chiqarish, jihozlar remontini tashkil qilish va boshqalar. Tabiiy jarayonlar - mehnat predmetlarining jism oniy xolatining tabiat kuchlari ta ’sirida o'zgaradigan jarayonlar. Xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlar-asosiy va yordamchi ishlab chiqarishga moddiy xizmat ko'rsatuvchi jarayonlar, ya’ni xom ashyo, materiallar tayyor mahsulotning fazodagi o'rnini almashtirish, resurslami keyingi ishlov berish uchun ularni saqlash, moddiy-texnik va energetik resurslar bilan ta’minlash. Boshqaruv jarayon lari - bu jarayonlarda qarorlar ishlab chiqilib qabul qilinadi,ishlab chiqarish jarayoni nazorat qilinib tartibga solinadi, ishlab chiqarish dasturi bajarilishining nazorati, qilingan ishlar tahlili va hisobi olib boriladi. Ishlab chiqarish jarayonlari tarkibiy bo’limlarga, ya’ni operatsiyalarga bo’linadi. Ishlab chiqarish operatsiyasi deb bir yoki bir nechta ishchilar tomonidan bir ish joyida bir xil mehnat predmetlari ustida va bir xil mehnat qurollari bilan bajarilgan ishlab chiqarish jarayonining qismiga tushuniladi. Ish kuchi, mehnat vositasi va mehnat predm etining o’zaro birlashuvi bir operatsiyani bajarishni bildiradi. Bu elementlardan birining o’zgarishi esa boshqa operatsiyaning boshlanishidan darak beradi. M ehnat predmetining bir sifatiy holatdan ikkinchi sifatiy holatga o’tishida qatnashadigan bir yoki bir nechta operatsiyalarning birlashmasi ishlab chiqarish bosqichi deb aytiladi. Bosqichlar bir necha operatsiyalardan tashkil topgan bo’lib, operatsiyalar o’zgarmas ishlab chiqarish mehnat predmetlari va ish joyida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish jarayoni turli xildagi operatsiyalardan tuzilgan bo ’lib, bu operatsiyalar 2 ta belgisi orqali ya’ni, vazifasi va bajarilish usuli bo’yicha guruhlanishi mumkin. Operatsiyalarning bajarilishiga ko’ra 3 ga bo’linadi: 1. Mashinada bajariladigan operatsiyalar - bu operatsiyalar mashina va mexanizmlar orqali bajariladi, ishchilar esa mashinalaming ishlashini nazorat qiladi; 2. Mashina - qo’lda bajariladigan operatsiyalar - bu guruhga mashinalar orqali ishchilar bevosita qatnashishi bilan bajariladigan operatsiyalar kiradi; 3. Qo’lda bajariladigan operatsiyalar - bu operatsiyalarni ishchilar mashinasiz faqat qo ’lda bajaradilar. Qo’l bilan bajariladigan operatsiyalar ish usullari va mehnat harakatlariga bo’linadi. Usul - bu operatsiyaning bir bo’lagi bo lib bir-biri bilan bog’liq bo’lgan ishchi harakatlaridan tashkil topgan. Ishlab chiqarish jarayonida operatsiyalar vazifasi bo ’yicha asosiy (texnologik) va yordam chi operatsiyalarga bo’linadi. Asosiy operatsiyalarga texnologik operatsiyalar deb aytiladi. Yordamchi operatsiyalar o’z navbatida uch guruhga bo’linadi:
Ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilish uchun har bir guruh operatsiyalarining umumiy miqdoridagi nisbiy vazni hisoblaniladi. Bizga ma’lumki, ishlab chiqarish jarayonida asosiy ishni texnologik operatsiyalar bajaradi. Shuning uchun ularning asosiy soni qanchalik ko’p bo’lsa, ishlab chiqarish jarayoni shuncha takomillashgan hisoblanadi. Ish joyi haqida tushuncha va uni tasniflash. Mehnatni taqsimlash va kooperasiyalashning turli shakllarida ishni samarali va yuqori unumli olib borish uchun ish joylami to’g’ri tashkil etish va xizmat ko’rsatish kerak. Ish joyi -bu ishlab chiqarish maydonini chegaralangan uchastkasi bo ’lib, ishchi yoki ishchilar brigadasiga biriktirib, tegishli mehnat vositalari bilan ta’minlangan va muayyan ishni bajariladigan ishlab chiqarish maydonini bir qismi hisoblanadi Ish joyi har qanday ishlab chiqarish va mehnat jarayonining birinchi bo’g ’ini bo ’lib, ish joyida ishlab chiqarish jarayoni uch elementining barchasi - mehnat buyumlari, mehnat vositalari va ishchi kuchini birlashtirish natijasida mehnat mahsulotlari ishlab chiqariladi. Shuning uchun ish joyini to ’g ’ri tashkil etishga katta e ’tibor beriladi. Ish joyini tasniflashni quyidagi turlari mavjud:
1. Mehnat sharoiti bo ’yicha - normal va og’ir.
2. Kasb bo’yicha-bir xil va bir necha xil.
3. Bajaruvchilar soni bo’yicha - yakka (indvidual,jamoa.) 4. Uskunalar soni bo ’yicha - bir stanokli, ko’p stanoqli. Ish o’rinlari qanchalik xilma-xil b o ’lmasin, ular qanday turkum va guruhlarga bo’linmasin, ish o ’rinlarini tashkil etish uchun umumiy, m a’muriy talablar ham mavjud. Bu talablar ish joyini tashkil etish, attestasiyalash, reJalashtirish va rasionallashtirish hisoblanadi. Ish joyini tashkil etish deganda mehnat buyumlari va mehnat vositalari bilan jihozlash, ularni joylashishi, ish joyiga xizmat ko’rsatish va attestasiyalash va rejalashtirish bo’yicha tadbirlami o’tkazish tushuniladi. Ish joyini tashkil etish quyidagi elementlardan iborat: -Ish joyini maqsadga muvofiq texnik jihozlash. - Mehnat vositalari bilan ta ’minlash. - Ish joyiga o ’z vaqtida va yuqori sifatli xizmat ko’rsatish. - Mehnat sharoitini ta’minlash. Ish joyini planirovka qilishda esa mehnat harakatlarini kamayishi, ishlab chiqarish jarayonini soddalashtirishi, ishchilar toliqishini kamaytirishga erishiladi. Ko’p agregatli xizmat ko ’rsatishda ish joyidagi agregatlar bir-biriga yaqin bo’lishi, ular ko ’zga tashlanishi maqsadga muvofiq bo’ladi Ish joyiga xizmat ko’rsatish va uni ta ’minlash to ’g ’ri tashkil etishni asosi hisoblanadi. Ish joyini normal sharoiti umum iy tozalik va tartibli bo’lishidan kelib chiqadi. Ish joyi zonasidagi asosiy va yordamchi uskunalami joylashtirish tizimi ish joyini planirovkasi hisoblanadi. Ish joyini to ’g ’ri planirovkasi mehnat samaradorligini oshirishga va ish vaqtidagi yo’qotishlami oldini olish uchun xizmat qiladi. Qolipli va tagdonli non ishlab chiqaruvchi m axsuslashtirilgan kom pleks m exanizatsiyalash tirilgan va avtom atlashtirilgan jih ozlar qatorlari. Zamonaviy kompleks mexanizatsiyalashtirilgan nonvoylik korxonasining jihoz-texnologik chizmasi 8-chizmada keltirilgan. Chizma xom ashyoni qabul qilishdan boshlab tayyor mahsulotni savdo tarmoqlariga uzatishgacha bo’lgan bosqichlar va operatsiyalami qamrab olgan.Un non zavodiga avtountashigich 1 bilan, qo ’shimcha xom ashyolar esa avtom ashinalar 2 bilan keltiriladi. Quvur 3 orqali un diskli qo’shgichlar yordamida siloslarga 4 ga saqlashga keltiriladi. Filtrlar 6, 10, 14 tashuvchi havoni un changidan tozalab beradi. Keyin rotorli ta ’minlagich orqali un siloslardan elaklar 9 yuqorisidagi idishlar 8 ga keltiriladi, va u erdan oraliq sig’imlar 11 ga keladi. Un tarozilar 12 da o ’lchangach bunker 13 ga to ’kiladi, keyin esa quvur orqali ishlab chiqarish bunkerlari 15 ga keladi. Suv o ’lchagich baklar 16 da tayyorlanadi, qo’shimcha xom ashyolar esa yig’gichlar 17...20 da eritma holida tayyorlanadi. Xamir qorish uchun xamir tayyorlash agregati 29 ning xamir qorish mashinasi 26 ga dozator 25 orqali un, doimiy sathli baklar 21...24 dan dozator 27 orqali qo’shimcha xom ashyolar eritmalari keltiriladi. B ijg’igan xamir ta’minlagich 28 yordami bilan b o ’laklagich 30 ga keltiriladi, bu yerda ma’lum og’irlikdagi bo’laklarga bo ’lingach transportyorlar 31, 32 xamirni dumaloqlagich 33 ga, keyin esa toblash mashinasi 34 ga olib keladi. Korxona mustaqil xo‘jalik subyekti bo‘lib, u iste’molchilar talabini qondirish va foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish uchun amaldagi qonunlar asosida tashkil topadi. Korxona o‘zi mustaqil faoliyat yuritadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hamda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan so‘ng olingan foydani o‘zi boshqaradi. Bir so‘z bilan aytganda korxona o‘zi mustaqil tovar ishlab chiqaruvchidir. Korxonaga xos bo‘lgan xarakterli xususiyatlar - birinchidan, ishlab chiqarish jarayonlarining umumiyligida aks etuvchi ishlab chiqarish-texnika birligi, ikkinchidan, rahbariyat, reja, hisob-kitobni o‘zida mujassamlashtirgan tashkiliy birlik, uchinchidan, moddiy, moliyaviy texnik resurslar hamda iqtisodiy natijalarni umumlashtiruvchi iqtisodiy birlikdan iborat. Korxona bir turdagi sex yoki uchastkadan, texnologik jihatdan bir xil bo‘lmagan sexlardan tashkil topadi hamda ularning birgalikda olib borgan faoliyati natijasida mahsulot ishlab chiqariladi, ishlar bajariladi, xizmatlar ko‘rsatiladi. Korxonani yaxlit qilib birlashtiradigan muhim belgilar bu yordamchi xo‘jaliklar va umumiylashtiruvchi maydondir. Har bir korxonaning asosiy faoliyati - mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni baja-rish, xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlarning yig‘indisidan iborat. Asosiy jarayon, odatda, tayyorlash, ishlov berish, yig‘ish bosqichlarini o‘z ichiga oladi.
2) Ishlab chiqarish tizimi ishlab chiqarish jarayoni, uni bajarish uchun talab etiladigan xizmat k o ’rsatish, muomala, iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy munosabatlardan iborat. Shuning uchun tashkilotda mahsulot ishlab chiqarilganda uning element, operatsiya va jarayonlari rejalashtiriladi, tashkil etiladi. Bordi-yu ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi o’zgarsa, ishlab chiqarish tizimidagi ish hajmi ham o ’zgaradi. Ishlab chiqarish tizimining barcha texnologik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqaruv unsurlari, operatsiyalari, jarayonlari oqilona yoki rastional tashkil etilishi lozim. Bundan buyon erkin iqtisodiy raqobatga asoslangan kurash ketadi, bir qancha tashkilotlar ham shunday turda faoliyatlar bilan erkin shug’ullanib, xo ’jalik yuritish mexanizmlari taraqqiy etadi. Korxonada ishlab chiqarishni oqilona tashkil qilish, ya’ni ixcham, arzonlashtirilgan, shu bilan bir vaqtda mukammallashtirilgan mahsulot ko'p hollarda ishlab chiqarish tizimidagi mutaxassislar, ijrochilaming samarali munosabatlariga bog’liq. Har bir ijrochi bajargan ishining natijalariga, shuningdek, ishlab chiqarish bo’limi va bo’linmalari faoliyatiga to ’g ’ri baho berishi uchun topshirilgan topshiriqlar, vazifalamrni bajarishga qancha resurs sarf qilinishini bilishi kerak.
Har qanday ishlab chiqarish resurslar sarfiga bog’liq. Shu sababdan mahsulot ishlab chiqarishning har tomonlama asoslangan resurs sarfi me’yorlari yordamidagina to’g’ri hal qilinishi mumkin. Asoslangan resurslar sarfi me’yori, belgilangan me’yorlarsiz ishlab chiqarishni rastional tashkil qilib bo’lmaydigina emas, shu bilan birga biznes-rejali xo’jalik yuritish, tashkilotning bir tekisda ishlashini yo’lga qo ’yish, tashkilotda ishlab chiqarish faoliyatining ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin bo ’lmaydi. Ishlab chiqarishni tashkil etish doimiy ravishda o'zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga moslashishi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va mahsulot sifatini yaxshilashga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Ushbu maqsadga erishish quyi bosqich maqsadlarini amalga oshirish orqali ta'minlanadi, ular quyidagilardan iborat: ishlab chiqarishni tashkil etish darajasini oshirish; korxonaning ishlab chiqarish-texnik bazasini takomillashtirish; ishlab chiqarish tsiklining davomiyligini qisqartirish; asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni yaxshilash; reklama Korxonani tashkil etish va ularning faoliyati bilan bog‘liq munosabatlar «Korxonalar to‘g‘risida»gi qonun va uning asosida chiqariladigan boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Korxonani tashkil etishning umumiy shartlari shulardan iboratki, mol-mulk egasi yoki u vakil qilgan idora, korxona, tashkilot qaroriga yoki mehnat jamoasining qaroriga muvofiq, shuningdek ta’sis etuvchilar guruhi va ayrim ta’sis etuvchi shaxslar qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan tartibda barpo etiladi.
Korxonani tashkil etish va uning faoliyatini olib borish uchun yer uchastkalari, tabiiy resurslardan foydalanish ko‘zda tutilgan hollarda tegishli davlat hokimiyat idoralari (shahar, tuman, tuman arxitektura bo‘limlari)dan, tabiatdan foydalanuvchi tegishli tashkilot tomonidan ekologiya ekspertizasi xulosasi asosida foydalanishga ruxsatnoma olinadi. Shuningdek, korxona ishlab turgan korxonalar, tashkilotlar tarkibidan mehnat jamoasi tashabbusi bilan bir necha tarkibiy bo‘linmalarga ajratish yo‘li bilan ham tashkil qilinishi mumkin. Korxona O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda korxona joylashgan joydagi mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi. Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan hujjatlardan eng asosiysi korxona nizomidir. Qonunda taqiqlanmagan faoliyat turi bilan shug‘ullanuvchi har qanday korxona nizom asosida ish olib boradi. Nizom korxonaning ta’sis etuvchilari tomonidan ta’sis yig‘ilishida muhokama qilinadi va tasdiqlanadi. Korxona nizomida korxonaning nomi, uning qayerda joylashganligi, faoliyati, uning boshqaruv va nazorat organlari, ularning vakolati, korxona mol-mulkini tashkil etish va foydani taqsimlash tartibi, korxonani qaytadan tashkil qilish va uning faoliyatini to‘xtatish shartlari belgilab qo‘yiladi. Mahsulotni tayyorlash jarayoni asosiy ishlab chiqarish sexlarida amalga oshiriladi, shuning uchun bu sexlar nafaqat o‘zining korxona faoliyatidagi o‘rni bilan, balki unda ishlayotgan ishchilar soni va ishlab chiqarish maydoni bilan ustun turadi. Shu bilan birga yirik korxonalarda yordamchi ishchilar soni asosiy ishchilar sonidan ko‘proq bo‘ladi. Bunday nisbat shu korxonaning yuqori darajada mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilganligidan dalolat beradi. Bu esa, o‘z navbatida asosiy sexlarda og‘ir ishlarni kamayishiga, ishchilar sonini qisqarishiga olib keladi va shu bilan birga dastgohlarga xizmat ko‘rsatish va ularni ta’mirlash ishlarini ko‘paytiradi. Bu vaziyatni yordamchi ishlarni mexanizatsiyalash orqali bartaraf qilish mumkin.