Reja: Jahon taraqqiyoti tarixida O’rta Osiyo sivilizatsiyasining o’rni

Joytun madaniyati. Janubiy Turkmaniston hududidagi mil.avv. VI-V ming yilliklarga oid madaniyat. Bu yerdan O’rta Osiyodaga birinchi paxsa uylar qoldiqlari, sopol idishlar namunalari aniqlangan. Aholisi asosan dexkonchilik, chorvachilik va qisman ovchilik bilan shug’ullangan.

Kaltaminor madaniyati. Qadimgi Xorazm hududidan topilgan bo’lib, mil.avv.V-IV ming yilliklarga oiddir.Topilmalar Kaltaminor qabilalarining baliqchilik, ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan shug’ullanganligidan dalolat beradi.

Hisor madaniyati. Asosan, Hisor-Pomir tog’laridan topilgan. Miloddan avvalgi V-IV ming yilliklarga oid. Hisorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman termachilik bilan shug’ullanganlar.
Eneolit davri makonlari Xitoydan Dunaygacha bo’lgan katta hududda tarqalgan bo’lib, xamma joyda ijtimoiy tarakqiyotning bir xil boskichi kuzatiladi. O’rta Osiyoda quyidagi yangi tarixiy-madaniy jarayonlar eneolit davri bilan bog’liq
1. Xo’jalikning boshqa hamma turlariga qaraganda haydama dehqonchilikning ustunlik qilishi;
2. Toshdan ishlangan qurollar ko’p bo’lgan holda mis qurollarning paydo bo’lishi;
3. Katta-katta ibtidoiy jamoalarning paxsadan va xom g’ishtdan tiklangan katta-katta uylari;
4. Kulolchiliqda muhim texnika yutug’i-xumdonlarning ishlatilishi.
5. Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona urug’i (matriarxat) ga xos haykalchalari;
6. Rangdor, turli tasvirlar bilan bezatilgan sopol buyumlar mavjudligi.
Eneolit-mis-tosh davrida odamlar dastlabki metall bilak tanishdilar. Bu davrga kelib mis qurollar ancha takomillashgan bo’lsa-da, undan og’ir mehnat qurollari yasashning imkoni yo’q edi. Misdan asosan uy-ro’zg’or buyumlari, taqinchoqlar va harbiy qurollar yasalgan. Eneolit davri yodgorliklari Buxoro viloyatining Lavlakon, Beshbuloq, Uchtut (mis koni) mavzelaridan, Panjikent atroflaridan (Sarazm madaniyati) topib tekshirilgan. Bu davrga kelib, dehqonchilik O’rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga ham yoyiladi.
Hozirga kunda ibtidoiy jamoa tuzumining turli bahslarga sabab bo’layotgan muammolaridan biri antropogenez-odamning paydo bo’lishi va rivojlanishidir. Turli hududlarda qadim zamonlarda yashagan ilg’or mutafakkirlar odamning paydo bo’lishi haqida ilmiy ta’rifga yaqin fikrlarni bayon etganlar. Ular asosan insoniyat hayvonot olamidan ajralib chiqqan degan fikrni bildiradilar. Insonning paydo bo’lishi millionlab yillar davom etgan rivojlangan jarayonining natijasidir. Eng qadimgi qazilma odam qoldiqlari Sharqiy Afrikadan (Olduvay, zinjantrop), Indoneziyadan (Yava, pitakantrop), Xitoydan (sinantrop), Germaniyadan (Geydelьberg) topib tekshirilgan. Keyingi topilmalar, ya’ni, zamonaviy odamga ancha yaqin bo’lgan odam qoldiqlari dastlab Neandertalь (Germaniya) vodiysidan topilgan (O’zbekistondagi Teshiktosh).
O’rta tosh davrida, birinchi navbatda mehnat jarayonida inson tafakkurining rivojlanishi natijasida neandertal’ qiyofasidagi odamlar hozirgi qiyofadagi odamlarga aylana boshladilar. Ular jismoniy jihatdan kamol topib, hozirgi qiyofadagi kishilar vujudga keldi va shu bilan antropogenez jarayoni tugadi (kromanьon ko’rinishidagi odamlar). Bu jarayonning tugashi insoniyat tarixidagi muhim voqea bo’lib, inson dastlab toshdan oddiy to’qmoq yasagan bo’lsa, uzluksiz mehnat, intilish hamda ongining rivojlanishi natijasida yuksak madaniyat yaratish darajasiga yetib keldi.
Janubiy Qozog’istonning tog’ va tog’oldi tumanlaridan, Qirg’izistonning tog’ vodiylaridan, Janubiy Turkmanistonda, Qizilqum va Qoraqum ichkarisidagi qadimgi ko’llar atrofida, O’zbekistondagi Ohangaron, Chirchiq daryolari vodiylarida, Zarafshon, Surxondaryo, Kashqadaryo vohalari, Farg’ona vodiysi va uning tog’li hududlaridan ibtidoiy jamoa tuzumining barcha davrlariga oid yodgorliklar topilgan. Bu topilmalar O’rta Osiyoni antropogenez jarayoni sodir bo’lgan hududlar sarasiga qo’shish imkonini beradi.
Hozirgi davrda olimlarning katta guruhi odamzodniig dastlabki vatani Afrika degan fikrni ilgari sursa, yana bir guruh olimlar Yevropa deydilar. Boshqa bir guruh olimlar esa odam ilk marta Osiyoning janubida paydo bo’lgan degan g’oyani ilgari suradilar. Umuman olganda, odamzodning dastlabki vatani haqida olimlar orasida yagona fikr hozircha yo’q.
Ibtidoiy tasviriy san’at. Dunyo tarixida ibtidoiy tasviriy san’at, xususan, g’orlarning devorlariga turli tasvirlar chizish so’nggi paleolit davriga oiddir (Ispaniya, Altamir g’ori). O’rta Osiyoda ungurlar va qoyatoshlarga ishlangan rasmlar mezolit davrida paydo bo’ladi. Neolit davriga kelib esa rivojlangan bosqichga ko’tariladi. Kaltaminor, Hisor, ayniqsa Joytun madaniyatiga mansub yodgorliklardan ibtidoiy san’atning turli namunalari topilgan. O’rta Osiyoning tog’lik hududlarida keng tarqalgan qoyatosh rasmlari ishlanish usuliga ko’ra ikki xil. Bir xillari bo’yoq (oxra) bilan, ikkinchi xillari esa urib-o’yib ishqalash, chizish usuli bilan ishlangan (petrogliflar) rasmlardir.
O’zbekistondagi qoyatosh rasmlarning eng nodir namunalari Zarautsoy, Sarmishsoy, Bironsoy, Ko’ksaroy, Takatosh, Teraklisoy kabilar bo’lib, ular yuzdan ziyoddir. Bu yerdagi qoyatoshlarda O’zbekistonning qadimgi va hozirgi xayvonot olami vakillarining rasmlarini kuzatish mumkin. Ular ibtidoiy buqalar, sherlar va yo’lbarslar, qoplon, tulki va bo’rilar, bug’u va jayron kabilardir. Rasmlar orasida o’q-yoy, uzun qilich, xanjar, dubulg’a, qopqon kabi narsalar ham ko’pchilikni tashkil etadi.
Eng qadimga rasmlar Zarautsoy (Surxondaryo) bo’lib, bu rasmlar mezolit-neolit, ya’ni mill. avv. VIII-IV ming yilliklarga oiddir. Qoyatosh rasmlari orkali o’sha davr odamlarining ov, mehnat va jangovar kurollarini bilib olishimiz mumkin. Shuningdek, qoyatosh rasmlar kadimga avlodlarimizning g’oyaviy qarashlari va diniy e’tiqodlarini o’rganishda muxim ahamiyatga ega.

Shuni ta’kidlash joizki, ibtidoiy san’atning eng rivojlangan bosqichi neolit davriga oiddir. Bu davr Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatlariga mansub yodgorliklardan ibtidoiy sanьatning juda ko’plab namunalari topilgan. Neolit davri odamlari idishlarga har xil rangdagi bo’yoq bilan turli nakshlar, odam va hayvon tasvirlarini ifoda etganlar. Shu bilan birga loydan yasalib, pishirilgan ayol haykalchalari neolit davri san’atining nodir namunalari hisoblanadi.

Fetishizm (fransuzcha “fetiche” but, sanam; tumor)-tabiatdagi jonsiz predmetlarga sig’inish. Unga ko’ra alohida buyumlar kishilarning o’z maqsadiga erishtirish, ma’lum voqea-hodisalarni o’zgartirish kuchiga ega deb hisoblangan. Fetish ham ijobiy ham salbiy ta’sir kuchiga ega.

Fetishizm yog’och, loy va boshqa materiallardan yasalgan buyumlar paydo bo’lishi bilan bir paytda ibtidoiy jamoa tuzumining urug’chilik bosqichida paydo bo’lgan. Ibtidoiy odamlar bu butlar va tumorlarda urug’ jamoalar g’ayritabiiy dunyodan keladigan ilohiy qudratining timsolini ko’rganlar.
Fetishizm belgilari ba’zi bir hozirgi zamonaviy xalqlarning diniy rasm-rusmlari va e’tiqod-an’analarida ham saqlanib qolgan.