Reja: Kirish 1

2. Harakatchan va qisqaruvchan jarayonlar
Harakat tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini ro’y berayotgan hodisalarni olamning beto’xtov yangilanib borishini aks ettiradi. Olamdagihar qanday jarayon. Harakat tufayli sodir bo’ladi. Har qanday o’zgarish harakatdir.O’zgarishlar faqat moddiy obyektlarga emas balki manaviy g’oyaviy obektlarga ham xosdir.
Harakat shakillari.
1. mexanik harakat jismlarning fazodagio’rni vaqt o’tishi bilan boshqa jismlarga nisbatan o’zgarishi.
2.fizik harakat bularga elemetlar zarralar, atomlar, yadrosi va atomning harakatdan tortib olamning fundamental kuchlari issiqlik, elekt va maydon harakatigacha yorug’likdan tortib koinotning gravitatsiya kuchigacha barchasi shu harakat shakliga mansubdir.
3. Kimyoviy harakat bunga molekulalarning assotsiatsiyasi va dissotsiatsiyasi,ionlar harakati, moddaning muzlashi vakristallanish jarayonlari ham kiradi. Muskul harakatlarining tezligi va chidamlilik xususiyatlari. Harakat tezligida muskullar qisqarishinipg yashi-rin davri katta ahamiyatga ega. 7-8 yashar bolalarda oddiy harakat refleksining yashirin davri 11-12 yashar bolalardagiga nisbatan yuqori. Bola jinsiy balogatga, ya’ni 14-15 yoshga yetganda muskullar chidamliligi kamaya-di, harakat aktivligi esa 35% ortadi. Qizlar bir kecha-kunduzda o‘g‘il bolalarga qaraganda kam harakat qiladi.Bahor, kuz oylariga qaraganda qishda aktivlik 30-45% kamayadi. Bola maktabga borganda harakat aktivligi ikki marta kamayadi. Shuning uchun ham tashkiliy ravishda bolalarni albatta jismoniy mashqlar bilan shug‘ullantirish zarur.
Jismoniy tarbiya darelari bir kunlik harakat aktivligini 11% qondiradi, xolos. Fizkultura minutlari 1-2 sinf o‘quvchilarida darsning 15-17 minutida, III-IX sinflarda 20 minu-tida o‘tkazilsa yaxshi bo‘ladi. Uyda dars tayyorlaganda har 30–40 minutda fizkultura qilish kerak. 1-2 sinfda uchinchi darsdan keyin harakatli o‘yinlar o‘ynagan ma’qul.Muskul quvvatining tyezlik ko'rsatkichi. Kuch qancha katta bo'lsa, xarakat shuncha tyez bo'ladi. Kisqa masofaga yugurish tyezligi ikkita omilga bog'liq bo'ladi: tyezlanish kattaligiga va maksimal tyezlikka. Tyezlanish kattaligi sportchining yugurish tyezligini qanchalik tyez ortishini ko'rsatadi. Bu omil masofaning qisqa kismini bosib o'tish, sport uyinlarida muxim axamiyatga ega. Masofaning uzoqroq qismlarini bosib o'tish uchun esa maksimal tyezlik tyezlanishga ko'ra axamiyatlirok xisoblanadi. Agar sportchida ikkala omil xam yaxshi rivojlangan bo'lsa, musobaqalarda yaxshi natijalarga erishadi. Tyezlikni ta'minlovchi muskul qisqarishlari xususiyatlari uning tarkibidagi tyez va syekin tolalarni o'zaro nisbatiga bog'liq bo'ladi. Tyezlik-kuch turiga kiruvchi sport bilan shug'ullanuvchilarda, shug'ullanmaydiganlarga qaraganda tyez tolalarning miqdori syezilarli darajada yuqori bo'ladi muskullararo va muskul ichidagi koordinaцiyalash jarayonlari xarakat tyezligini orttiradi. Tezlik-kuch mashqlarining enyergiya sarfini tavsiflash. Barcha tezlik-kuch mashqlari enyergiya bilan ta'minlanishiga ko'ra anaerob mashqlarga kiradi. Ularning enyergyetikasini tavsiflashda maksimal anaerob quvvat va maksimal anaerob sig'im ko'rsatkichlaridan foydalanamiz. Xar qanday odam maksimal anaerob quvvatli ishni bir nyecha syekund davomida bajara oladi. Bu ish muskuldagi fosfogyen moddalarni (AUF, KF) parchalanishi xisobiga bajarilanadi. Shu sababli, shu moddalarning zaxirasi va ularning enyergiya sifatida o'zlashtirish tyezligi ishning maksimal anaerob quvvatini byelgilaydi. Maksimal anaerob sig'imni baxolashda, maksimal kislorod qarzining kattaligidan foydalaniladi. Uni aniqlashda imkoniyat chyegarasida 1-3 min ish bajarilib, kislorodning maksimal qarzi o'lchanadi. Ish tugagandan kyeyin ortiqcha kislorod istye'moli AUF, KF va glikogyen zaxiralarini qayta tiklashga sarflanadi. Maksimal kislorod qarzi sportchilarda shug'unlanmaydiganlarga qaraganda ko'p bo'ladi. Sportchi erkaklarda 10,5 l, ayollarda 5,9 l, shug'ullanmagan erkaklarda o'rtacha 5 l, ayollarda 3,1 l ga tyeng bo'ladi. Yetuk sprintyerlarda 20 l ga yetishi mumkin. Kislorod qarzining tyez frakцiyasini fosfogyen frakцiyasi juda qisqa vaqtli tyezlik – kuch mashqlarni ta'minlaydi.