Reja: Ko’makchi haqida umumiy ma’lumot

Umumiy xulosalar
Ma’lumki, tilning rivojlanishidagi birinchi va asosiy omil uning ichki qonuniyati bo‘lsa, ikkinchi omil tashqi muhitning ta’siridir. Chindan ham, mustaqil so‘zlarning ko‘makchi so‘zlar turkumiga o‘tishi undagi leksik va grammatik xususiyatlarning o‘zgarishiga olib keladi. Ko‘makchilar grammatik kategoriya bo‘lgani uchun ham o‘zbek tilida ko‘makchilarning paydo bo‘lishi o‘zbek tili grammatikasining bir elementi hisoblanadi. 1. Umuman, ko‘makchilar turkumiga taalluqli qator nazariy masalalar borki, ularni aniq tasavvur qilish uchun ko‘makchilarning hozirgi nutqimizdagi xususiyatiga qarabgina emas, balki uning tarixiy taraqqiyoti va dialektal xususiyatiga ko‘ra aniqlash lozim bo‘ladi. 3. Ko‘makchilarni tasnif qilganlarida ko‘makchi yuklamalar, yordamchi otlar, sifat-ko‘makchilar, ravish-ko‘makchilar, fe’l-ko‘makchilar deb ataydilar va ular qanday atalmasin, ko‘makchilik xususiyati mavjud ekanini tan oladilar. Lekin ko‘makchilarning so‘z ekaniga shubha qiladilar. Vaholanki, ot-ko‘makchilar, sifatko‘makchilar, ravish-ko‘makchilar, fe’l-ko‘makchilar deyilgan termin har qanday ko‘makchini qaysi so‘z turkumlariga taalluqli ekanini qayd etishdir. Shuning uchun ham, ko‘makchilar keyingi paytlarda, asosan, ikkita katta guruhga — sof ko‘makchilar va funksional ko‘makchilarga bo‘linadi. 4. Sof ko‘makchilar qanday so‘z turkumidan o‘tib kelishidan qat’i nazar, relyativ munosabatni hosil qilib, undagi leksik ma’no ham ma’lum darajada o‘zgaradi. Ya’ni u ko‘chma ma’no ifodalaydi yoki o‘sha ko‘makchi bajarayotgan relyativ munosabatning yaratilishida xizmat qiladi. Sof ko‘makchilar tarkibidagi morfologik ko‘shimchalar o‘zlarining grammatik xususiyatini batamom yoki qisman yo‘kotib, o‘zi birikib kelgan so‘zning ko‘makchi funksiyasini bajarishi uchun xizmat qiladi. 5. Funksional ko‘makchilar. Hozirgi nutqimizda ham ko‘makchi, ham mustaqil so‘z sifatida qo‘llanayotgan ko‘makchilar funksional ko‘makchilar termini bilan ataladi. Funksional ko‘makchilar ot-ko‘makchilar, sifat-ko‘makchilar, ravish-ko‘makchilar va fe’l-ko‘makchilarga bo‘linadilar: 6. Ko‘makchilarning leksik, grammatik ma’nolari masalasi nazariy masala bo‘lib, ko‘makchilarning mustakil ma’noli so‘zlardan kelib chiqishini aniqlashda yordam beradi. 7. Har qaysi so‘zning leksik ma’nosi bo‘lib, u leksik ma’no bitta so‘z turkumiga taalluqli bo‘lgan so‘zlarning bir-biridan farqini ta’minlaydi. Masalan, ot.qalam, daftar; sifat: oq, qora; son: uch, besh, yigirma; fe’l: , kel, yoz, ayt; ravish: erta, kech, tez va b. 8. Ko‘makchilarda ham kategorial ma’no va o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan leksik ma’no mavjuddir. Ko‘makchilarning kategorial ma’nosi ularning boshqa bir mustaqil so‘zga birikib kelishidir. Ko‘makchilar ikki tomonlama sintaktik munosabatni yaratadilar, ya’ni tobe bo‘lakka birikib, o‘sha tobe bo‘lakning hokim bo‘lakka tobelanish munosabatini ta’minlaydi. Ko‘makchilar shu xususiyati bilan mustaqil ma’noli so‘zlardan farqlanadi. 9. Ko‘makchilarning mustaqil ma’noli so‘zlardan farqi ko‘makchilarda mustaqil leksik ma’no yo‘q ekanligidagina emas, balki ko‘makchilardagi leksik ma’no qandaydir o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ular mustaqil ma’noli so‘zlarga birikkandagina paydo bo‘lishidadir. 10. Ko‘makchilar tarixan mustaqil so‘zlar bo‘lgan bo‘lsa ham, ular hozirgi zamon o‘zbek tili va uning shevalarida ham o‘zining leksik (material) ma’nolarini yo‘qotgan, grammatik ma’nosigina saqlanib qolgan so‘zlardir. Shuning uchun ular hozirgi zamon o‘zbek tili hamda dialektlarida faqat boshqa so‘zlar bilan birga ishlatiladi. 11. Ko‘makchilar o‘zgarmaydi (turlanmaydi, tuslanmaydi va yasalmaydi), kelishiklarni boshqaradi. Masalan, menchun:men uchыn; senchun:sen uchыn (bosh kelishik); senchun:seniң uchыn (qaratqich kelishik) , үygə tərəp (jo‘nalish kelnshigi). 12. Sintaktik tomondan ko‘makchilar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1) bosh kelishikdagi ot va qaratqich kelishigidagi so‘zlarni boshqaradigan ko‘makchilar; 2) jo‘nalish kelishigidagi so‘zlarni boshqaradigan ko‘makchilar; 3) chiqish kelishigidagi so‘zlarni boshqaradigan ko‘makchilar; 4) vosita, sabab, maqsad, qiyos-o‘xshatish muiosabatlarini ifodalash uchun qo‘llaniladigan bilan, uchun, kabi, chog‘li, qadar, sayin, bo‘yicha, orqali, sababli ko‘makchilari bosh kelishikdagi so‘zni yoki qaratqich kelishigidagi olmoshlarni talab qiladi; 5) yo‘nalish, sabab, maqsad munosabatlarini ifodalash uchun qo‘llanadigan ko‘ra, qarshi, qarab, qaramasdan, qaramay ko‘makchilari jo‘nalish kelishigidagi so‘zni talab qiladi; 6) chog‘ishtirish, qiyos, ajralish munosabatlarini ifodalash uchun qo‘llanadigan so‘ng, boshqa, keyin, tashqari, beri, bo‘lak ko‘makchilari chiqish kelishigidagi so‘zni talab qiladi. O‘z leksik ma’nosidan uzoqlashib, ko‘makchiga aylangan fe’llar vazifadoshlik jihatdan boshqa so‘z bo‘lishiga qaramasdan, fe’lning semantik turkumi doirasidan tashqariga chiqmaydi. Ko‘p jihatdan ot so‘z turkumiga yaqin harakat nomi grammatik ma’nosidan qat’iy nazar fe’l turkumiga oidligicha qolaveradi, chunki fe’l vazifadosh shakllarining lug‘aviy ma’nosi birmuncha turg‘un, kategorial jihat boshqa semantik turkumga o‘tishga imkon bermaydi.