Reja: Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib

Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib
borishning nazariy asoslari

REJA:

1. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib
borishning nazariy asoslari
2. O‘yin – lug‘at ishining eng natijali vositasi
3. Ta’limiy (didaktik) o‘yinlarda lug‘at ishi
4. Bolalarni talaffuzga o‘rgatish
5. Lug‘at boyligini oshirish

Maktabgacha ta‘lim muassasasidagi lug‘at ishlarining mohiyati – bu til leksikasi sohasida bolalarning ularga tanish yoki notanish bo‘lgan, ammo ular uchun qiyin hisoblangan so‘zlarning o‘zlashtirishlariga, nutq madaniyatini oshirishga qaratilgan ta‘lim-tarbiya ishlarini bir tizimga keltirishdan iboratdir. Bolalarni ular o‘z amaliyotida qiyinchilik bilan o‘zlashtiradigan, to‘satdan yoki umuman tanimaydigan, buzilgan shaklda talaffuz qiladigan so‘zlar bilan qurollantirish ancha pedagogik sa‘y-harakatlarni talab qiladi. Psixologiya, ling-vistika, fiziologiyaga oid ma‘lumotlar turli yosh bosqichlaridagi bolalar uchun ana shunday so‘zlar doirasini aniqlashga yordam beradi. Bolalar lug‘atini boyitish bir vaqtning o‘zida ularni atrofdagi borliq olam bilan tanishtirish bilan birgalikda olib boriladi. Tarbiyachi bolaga bir so‘zni ma‘lum qilish va uning ma‘nosini ochib berish bilan bir vaqtda uni nomi aytilayotgan narsa yoki hodisaga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi.

Lug‘at ishlarini o‘tkazishda tarbiyachi bolaning umumiy nutq madaniyatiga ta‘sir qiladi, unga umumiy ravishda qabul qilingan adabiy so‘zlar va ifodalarni ma‘lum qiladi, ularni to‘g‘ri tovush va grammatik shaklda ifoda qiladi, bunda u bolalarda uchraydigan sheva leksikasini bartaraf qiladi (ta‘qiqlaydi), ularni adabiy me‘yorlar bilan almashtiradi.
«Lug‘atni egallash» atamasi – bu nafaqat so‘zni o‘zlashtirish, uni tushunish, balki uni albatta qo‘llash, nutqiy faoliyatda foydalanish demakdir. Insonning yuqori nutq madaniyati, lug‘atining boyligi haqida u «eshitilgan», insonning jonli nutqini bezab turgan taqdirdagina so‘z yuritish mumkin. Lug‘at ishidagi asosiy jihat – bu faqat bolalarga yangi so‘zni tanishtirish emas, balki ularni faol nutqqa kiritishdir.
Maktabgacha ta‘lim muassasasidagi lug‘at ishi – bu bolalarning faol lug‘atini notanish yoki ular uchun qiyin bo‘lgan so‘zlar bilan reja asosida boyitib borishdan iboratdir. O‘zbek tili lug‘ati to‘xtovsiz tarixiy rivojlanish jarayonida bo‘ladi. Undagi o‘zgarishlar eng avvalo insonning ishlab chiqarish faoliyati, jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liqdir. YAngi narsalar va hodisalarning paydo bo‘lishi bilan ularni nomlovchi yangi tushunchalar va so‘zlar ham paydo bo‘ladi. Bundan tashqari ilgaridan mavjud bo‘lgan ayrim so‘zlar yangilanadi, ularning ma‘nosi o‘zgaradi, ko‘p so‘zlar muomaladan chiqib ketadi. Bolalar bilan lug‘at ishlarini o‘tkazishda so‘zning rivojlanuvchi tusga egaligini hisobga olish zarur.
O‘zbek tilining lug‘at tarkibini umumiy qo‘llanishdagi leksika tashkil qiladi. Bu o‘zbek tilida so‘zlashayotgan odamlarga qo‘shimcha izoxlarsiz tushunarli bo‘lgan va muomala uchun zarur bo‘lgan so‘zlar guruhidir. U uzoq vaqt mobaynida yaratilgan. Bu leksikaga nutqning turli qismlari kiradi. Maktabgacha ta‘lim muassasasida lug‘at ishining mazmunini asosan umumiy qo‘llanishdagi leksika tashkil etishi tufayli tarbiyachi bolalar nutqini nafaqat otlar bilan, balki fe‘llar, sanoq so‘zlar, old ko‘makchilar, sifatlar va boshqa nutq qismlari bilan ham boyitishi zarur.
Bolalar lug‘atini folklor elementlari (qo‘zim, toychog‘im, ona qizim) bilan ham boyitish darkor, chunki ma‘lum xollarda (qayta hikoya qilish mashg‘ulotlari, ertak to‘qish, sahnalashtirish, o‘yinlar va boshq.) ular bolalar nutqiga kiritish uchun ataylab taklif qilinadi,...................
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib
borishning nazariy asoslari
Tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati, bolalar
tomonidan lug‘atni o‘zlashtirish xususiyatlari. Tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug‘at ustida ishlash maktabgacha ta’lim
muassasasi tarbiyachilarining oldiga qo‘yilgan eng muhim
vazifalardan biridir. Maktabgacha tarbiya yoshi bolalarning
voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga
kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so‘z boyliklari juda tez o‘sib boradi. Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo‘lga qo‘yar va boshqarar ekan, har bir bolaga uning to‘plagan tajribasini tartibga solishda yordamlashadi, unga yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini tarbiyalaydi, o‘zini qurshab turgan olamni bilishga bo‘lgan qiziqishini o‘stiradi. Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga, tevarak-atrofdagi narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga bog‘liq bo‘ladi. Yuqoridagi fikrlardan bizga ma’lumki (ilk yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari mavzusida bayon etilgan fikrlar), yangi tug‘ilgan chaqaloqlar yig‘lash orqali tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik, sovuq, biror joyning og‘rishi yoki issiqlash va hokazolarga) javob beradi. Bola 2-3 oylik bo‘lganda katta kishilarning gaplariga, tevarak-atrofdagi g‘ala-g‘ovurlarga diqqat bilan quloq soladi, rangli narsalarga qaraydi va ularga nisbatan tovush chiqara boshlaydi.
Bir yoshdan bir yarim yoshgacha bo‘lgan bola nutqining xarakterli belgisi shundaki, bola aytadigan so‘zlar miqdori juda
kam bo‘ladi, ya’ni uning faol lug‘ati juda tez o‘sib boradi. Bu
yoshda bola lug‘atining boyib borishi tevarak-atrofdagi kishilar
nutqini tushunish qobiliyatining o‘sishiga bog‘liq bo‘ladi. Bola
o‘ziga aytilgan so‘zlarni yaxshiroq tushunadigan bo‘ladi . Uning
sust lug‘ati o‘sib boradi, o‘zi yaxshi gapirmaydi, ammo
boshqalarning so‘zini ko‘proq eshitib, eshitgan so‘z va jumlalarni o‘ziga singdirib boradi va shuning zamirida keyinchalik o‘z nutqini yuzaga keltiradi va boyitib boradi. Mana shu xususiyatlarni hisobga olgan pedagog-tarbiyachi bolalar idrok qiladigan nutq, so‘z va gaplarning mumkin qadar boy, rangbarang va to‘g‘ri bo‘lishiga harakat qilishi kerakki, bu ularda og‘zaki-mantiqiy fikrlash qobiliyatining paydo bo‘lishiga ta’sir etishi lozim. Bolada og‘zaki-mantiqiy fikrning paydo bolishi esa ularning elementar tushunchalarni (balandlik, yaxshi, yomon va hokazolar) o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi.
Bola bir yoshga to‘lganda faol lug‘ati tez o‘sadi. Bola
aytadigan so‘zlarning miqdori birdaniga ortib ketadi. Bolaning
kattalar nutqiga taqlid qilishi yangi so‘zlarni bilib olishida katta
ahamiyat kasb etadi. Endi u kattalarning so‘zlariga ongli ravishda, uning ma’nosiga tushunib taqlid qila boshlaydi. Ikki yoshga kirganda uning nutqi ma’noli bo‘la boshlaydi. Narsalarni o‘z nomi bilan atay boshlaydi. Chunonchi, vov-vov-kuchuk, miyov-miyovmushuk, chiq-chiq- soat va hokazolar. Endi bola «Bu nima?,
Nomi nima?» degan savollar bera boshlaydi. Bu savollar uning
o‘ta sinchkovligi, miyasida narsa bilan uning nomi (ya’ni so‘z)
o‘rtasida yangi bog‘lanishlar paydo bo‘lganligidan dalolatdir.
Dastlabki paytda bola narsalarni bildiruvchi so‘zlarni
ko‘proq ishlatsa, keyinchalik ish-harakatning nomini bildiruvchi
so‘zlarni ham ishlata boshlaydi. Ikki yoshga to‘lgan bolaning so‘z boyligi 250-300 taga yetadi. Uch yoshga qadam qo‘yishi bilan uning lug‘atida fazoviy munosabatlarni bildiruvchi orqada, yuqorida, pastda, yonda kabi ba’zi so‘zlar paydo bo‘la boshlaydi. Uch yoshning oxiriga borganda bola tevarak-atrofidagi kishilarning nutqini tobora mukammalroq tushunadigan bo‘ladi, ularning aytib bergan hikoyalarini, kichik she’rlarni, ashula va ertaklarni diqqat bilan tinglaydi, yangi so‘zlarni o‘zlashtirib boradi. Kattalarga: Buning nomi nima? Nima uchun? Nega
shunday? Qayerda? Qayerga ketdi? Qayerdan kelgan? Nimadan
yasalgan? kabi savollarni beradi. Shular asosida uch yoshga
to‘lgan bolaning lug‘at boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, olti yashar bolaning so‘z miqdori 3-3, 5 mingtagacha yetadi. Demak,
bog‘cha yoshidagi davrda uning so‘z boyligi juda tez ortadi.
Bog‘cha yoshida bolaning nutqi miqdor jihatidangina yangi
so‘zlar hisobiga boyib qolmay, balki sifat jihatidan ham ancha
takomillashadi. Masalan, yasli yoshidagi bolalar juda kam so‘z
boyligiga ega bo‘lib, ayrim tovushlarni (r-l, sh-s, j-z kabi) yaxshifarqlay olmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar esa bunday
tovushlarning ko‘pchiligini aniq va ravshan talaffuz eta oladilar,
so‘zlarni gaplar tarkibida to‘g‘ri qo‘llab, to‘g‘ri jumlalar tuza
oladilar. Ammo bog‘cha yoshidagi bolalarning hammasida ham
so‘z boyliklari miqdor jihatidan bir xil bo‘lmaydi. So‘z
to‘plamining bir xil miqdorda bo‘lishi bola tarbiyalanayotgan oila sharoitiga, oila a’zolarining madaniy saviyasiga, tashqi muhit ta’siriga bog‘liqdir.
Ba’zi oilalarda bola nutqining o‘sishi bilan maxsus
shug‘ullanadilar, ya’ni ularga yangi-yangi buyumlarni
ko‘rsatadilar, ularning nomlarini aytadilar, u bilan turli ishharakatlarni bajarib ko‘rsatadilar, bolaning sanoqsiz
savollariga erinmay javob beradilar, o‘zlari bilan ko‘chaga
aylangani olib chiqadilar, tevarak-atrof, muhit bilan
tanishtiradilar. Kitobdagi illustratsiyalar yuzasidan
suhbatlashadilar, kichik-kichik she’rlar, hikoya va ertaklar
o‘qib beradilar va hokazo. Bunday sharoitda
tarbiyalanayotgan bolalar lug‘ati talab etilgan so‘z miqdoriga
ega bo‘ladi. Ular kelgusi faoliyatga (maktab va undan keyingi
faoliyatga) tayyor bo‘lishadi, ya’ni yetarli so‘z miqdoriga,
nutqning sifat jihatdan takomillashgan darajasiga ega
bo‘lishadi. Ba’zi oilalarda esa bola nutqining o‘sishiga e’tibor
berilmaydi. Ana shuning natijasida bog‘cha yoshidagi bolalar
so‘z boyligi o‘rtasida sezilarli farq ko‘zga yaqqol tashlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga, ayniqsa ushbu katta yoshdagi bolalarga xalq-so‘zlashuv frazeologiyasidan ularning imkoni yetadigan, mazmunan oddiy bo‘lgan ayrim so‘zlarni, shu jumladan o‘zbek folklorining barqaror oborotlari, maqollar va matallarni qabul qilish, tushunish, eslab qolish va kezi kelganda foydalanishni o‘rgatish zarur. Biroq ushbu ishni amalga oshirishda unutmaslik lozimki, bolalar so‘zning raqobatchi mazmuniga, uning tarkibiga bog‘liq bo‘lmagan butun so‘z birikmasining umumiy mazmunini o‘zlashtirishlari qiyin kechadi (masalan, og‘zi qulog‘ida, yettinchi osmonda va boshq.). SHuning uchun tarbiyachi o‘z nutqiga ma‘nosi bolalarga muayyan vaziyatlarda tushunarli bo‘ladigan, yoki tegishli tushuntirish natijasida tushuniladigan ifodalarni kiritishi lozim. Bunday ifodalar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: «o‘zim, shunchaki», «eng shimarib», «azamat paxlavon» va x.k.
Har bir so‘zda quyidagilarni ajratish mumkin: uning mazmuni yoki unga yashiringan ma‘nosi; so‘zning tovush tarkibi, uning morfologik tuzilmasi. Bolalar bilan lug‘at ishlarini amalga oshirishda so‘zning ushbu uchta xususiyatini hisobga olish zarur. Amaliyotda ko‘pincha bolalarning so‘z ma‘nosini bilmasliklari yoki uning ma‘nosini buzib talqin qilishlarini uchratish mumkin (masalan, langar – bir qo‘ng‘izcha. Bu suvga tashlanadigan narsa). SHuningdek, mazmuniga ko‘ra bolalarga yaxshi tanish bo‘lgan so‘zning tovush tarkibini buzish xollariga duch kelish mumkin (tramvay, kutubxona, kotlet, kompot va x.k.). Bu buzilishlarni sabr-toqat bilan tuzatish, shuningdek yangi so‘zlarning bolalar talaffuzida to‘g‘ri jaranglashini nazorat qilish lozim. Morfologik tizimga oid murakkab holatlarni bilgani holda tarbiyachi bolalarning diqqat-e‘tiborini ataylab ayrim so‘zlarning grammatik jihatiga, ularning so‘z bilan birikishiga qaratishi mumkin. Masalan: Paltoning yoqasi qunduzli ekan. Paltoning ilgichi ham bor ekan va x.k.
Alohida holatlarda tarbiyachi maxsus usullar bilan ba‘zan atrofdagilar nutqida buzib talaffuz qilinadigan so‘zlarda to‘g‘ri urg‘u qo‘yilishini mustahkamlashi lozim (masalan, sur‘at – surat).
Bolalarga ayrim otlarni tanishtirishda tarbiyachi ularning turini ta‘kidlashi, otni sifatlar bilan birgalikda qo‘llashi, bunda sifatning yakuniga e‘tiborni qaratishi zarur: palto-kichik, ko‘ylak-chiroyli, qizil, oq, sichqon – kulrang va x.k.
Leksikaning asosiy hajmini mustaqil ma‘noga ega bo‘lgan so‘zlar (otlar, sifatlar, ravishlar, fe‘llar) so‘zlar tashkil etadi. Bular eng to‘la xuquqli so‘zlar bo‘lib, ular nomlar sifatida xizmat qiladi. Tushunchani ifodalaydi va gapning asosi bo‘lib xizmat qiladi (ya‘ni, ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, xol vazifasida chiqadi). Pirovardida, bolalar nutqini boyitish eng avvalo mustaqil ma‘noga ega bo‘lgan so‘zlar sohasida olib borilishi lozim. Sanoq so‘zlarni o‘zlashtirish bolalarga ancha qiyin kechadi. Bolalar nutqini sanoq so‘zlar bilan boyitish asosan, ularda matematik tasavvurlarni shakllantirishga doir mashg‘ulotlarda ro‘y beradi, ushbu so‘zlarni faollashtirish va mustahkamlash ona tili mashg‘ulotlarida lug‘at ishining maxsus mavzusi bo‘lmog‘i lozim.
Maktabgacha yoshda bola shunday lug‘atga ega bo‘lishi lozimki, toki u bolaga tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilish, maktabda muvaffaqiyatli ta‘lim olish, adabiyotni, televizion va radio eshittirishlarini tushunish imkonini bersin.

2.2. O‘yin – lug‘at ishining eng natijali vositasi

Maktabgacha tarbiya pedagogikasida ishlab chiqilgan
nazariya asosida bolalar o‘yiniga rahbarlik qilish bolalar xulqini
tarbiyalashda muhim o‘rinni egallaydi. Ana shu o‘yinlarning
ko‘pchiligidan bolalar nutqini rivojlantirishda ham foydalanish
mumkin: jumladan, o‘zaro kelishib olish; rol va majburiyatlarini
taqsimlash; o‘zi nimani bilsa, o‘rtog‘ini ham shunga o‘rgatish va
hokazo. Tarbiyachi bolalar o‘yiniga rahbarlik qilar ekan, ularning bir-birlari bilan samimiy ohangda, muloyim so‘zlashishga o‘rgatadi. Shuning uchun ham tarbiyachi bolalar lug‘atini va bilimini o‘yin jarayonida kengaytirish yo‘llarini oldindan puxta o‘ylab qo‘yishi kerak: o‘yinni buyumlar bilan, milliy kiyimlardagi bolalarni tasvirlovchi qo‘g‘irchoqlar bilan tashkil etish, o‘yinga va bolalar nutqiga rahbarlik qilish (tarbiyachining bolalarga o‘qib yoki hikoya qilib berishi, o‘yin to‘g‘risida savollar va jamoa bo‘lib gapirib berish va hokazo). Bolalarning rolli o‘yinlariga, ular nutqiga rahbarlik qilishda qanday usullardan foydalanilsa, boshqa o‘yinlarda ham shu usullarda foydalaniladi.
Bolalar lug‘atini boyitish, ularning ijodiy faoliyatlarida
tasviriy san’at bilan tanishish tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari
jarayonida ham amalga oshiriladi. Masalan, tasviriy faoliyat
mashg‘ulotlarida bolalar ranglarning nomlaini, ularning farqlarini, materiallarning nomlarini (yelim, loy, plastilin, bo‘yoq va hokazo), tasviriy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan (bo‘yash, botirish, qirqish, yasash, rasm solish), materiallarning sifatiga doir (oq rangli qog‘oz, rangli qalamlar kabi) maxsus so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar. Teleko‘rsatuvlarni, kinofilmlarni tomosha qilish bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, ular uchun notanish, yangi bo‘lgan so‘zlarning tushunarla bo‘lishiga yordam beradi.
Ayniqsa, dramalashgan o‘yinlar, qo‘g‘irchoq va stol teatrlari,
ertaliklarda, turli bayramlarda, bolalar konsertlarida ishtirok
etishlari ularning lug‘atlarini faollashtirishga yordam beradi.
Ona tili mashg‘ulotlarida nutq ustida ishlash tarbiyachining
asosiy vazifasi bo‘lib, bu vazifalarni maqsadli amalga oshirishda u bir qancha usul va uslubiyotlardan foydalanadi. Shuningdek,
tarbiyachi bolalar bilan oddiy matematik tasavvurlarni tarkib
toptirish, jismoniy tarbiya, musiqa va boshqa mashg‘ulotlarni
tashkil etadi. Bu mashg‘ulotlarda bolalar sanashga o‘rganadilar,
vaqt va uning qismlarini, geometrik shakllarni, narsalarning
o‘lchamini, oddiy matematik tasavvurlarni bilib oladilar, loy va
plastilindan har xil buyumlar yasash, rasm chizish (tasviriy
faoliyat mashg‘uloti), ashulalar, raqslar (musiqa), gimnastika
mashqlari, umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarishga (jismoniy tarbiya) o‘rganadilar. Asosiy dastur vazifalari bilan bir qatorda, lug‘atni boyitish va faollashtirish vazifasi ham kiritiladi. Masalan, oddiy matematik tasavvurlarini o‘stirish mashg‘ulotlarida bolalar geometrik shakllarning nomlarini: uchburchak, kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchak, oval, doira va boshqalarni; vaqt tushunchalarini: ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasi, sahar, shom, xufton o‘lchamlarning nomlarini: katta, kichik, uzun, qisqa, baland, past va hokazo; fazoviy tushunchalarni: pastda, balandda, yonda, orqada, oldinda va son tushunchalarini bilib oladilar. Jismoniy
Bola ona tilidagi nutqni yaqin odamlardan, ota-onalardan, atrofdagi lingvistik muhitdan, tabiiy ravishda muloqotga bo'lgan ehtiyojdan kelib chiqqan holda qabul qiladi, keyin esa o'zini namoyon qilishi uchun. O'zingizning yaqinlaringiz bilan muloqot, va birozdan keyin - o'zi bilan nafaqat tashqi, balki ichki, ruhiy darajada ham bo'ladi. Inson nutqning eng murakkab mexanizmlaridan foydalanadi, ular haqida o'ylamasdan, ularni deyarli o'zlashtiradi, lekin ular o'sib ulg'aygan sayin, bu jarayonlar tobora ko'proq amalga oshiriladi, o'z-o'zini boshqarishga bo'ysunadi, maqsadga muvofiq, tartibga solinadigan harakatlarga aylanadi.
Bizning bebaho boyligimiz minglab avlodlar tomonidan yaratilgan va doimo takomillashib boradigan tildir. Til qobiliyati, til bizni inson qiladi: tirik mavjudotlar dunyosida aloqa uchun boshqa kod tizimlari ishlab chiqilgan, ammo ularni inson tili va undan foydalanish mexanizmlari bilan taqqoslash mumkin emas, ya'ni. nutq. Odamlarning ushbu boylikni mukammal darajada egallashga intilishini anglash qiyin emas: nafaqat so'zlarni va ularni birlashtirish qoidalarini bilish, balki nutqni ishlab chiqarishning eng murakkab tizimini, birovning nutqini idrok etish va uni tushunishni o'rganish. Bolaning tebranishidan tortib, erkin oqayotgan, payvandlangan mantiq va notiqning obrazli, ishonarli nutqigacha odam uzoq o'rganadi.
Inson o'z nutqini butun hayoti davomida rivojlantiradi. Bolalar bog'chasida bola turli xil uslublarda nutqni rivojlantiradi: matematika darslarida - mantiqiy masalalarni echish bilan, nutqni rivojlantirish darslarida - so'z ishi, nutqni qizdirish, matnni o'qish va qayta hikoya qilish, rasmlarni, narsalarni tasvirlash, ertaklarni tuzish va h.k.
O'quv jarayonida nutqning rivojlanishi bolalarning so'z boyligini boyitishga, rus adabiy tili me'yorlarini o'zlashtirishga olib keladi. Nutqni rivojlantirish jarayoni uzoq davom etadi va bolalar bog'chasida ta'lim va tarbiya yillarida amalga oshiriladi.
Qanday qilib bolalarni to'g'ri gapirishga, so'zlarni aniq talaffuz qilishga, ularni matnda osongina va erkin bog'lashga, o'z fikrlarini og'zaki va yozma ravishda to'g'ri, aniq va aniq ifodalashga qanday o'rgatish kerak? "Til tuyg'usi" ni qanday rivojlantirish kerak?
Hozirgi vaqtda ommaviy bolalar bog'chalarida nutqining rivojlanishi me'yordan orqada qolgan bolalar bor. Odatda, har qanday faoliyat bilan shug'ullanadigan bolalar, buni o'z tashabbusi bilan sharhlaydilar (ular nima qilayotganlarini aytadilar, qiyinchiliklarni qayd etadilar, muvaffaqiyatsizliklardan xafa bo'ladilar va hokazo). Pedagogik amaliyotda biz tobora ko'proq turli xil narsalarni kuzatmoqdamiz: katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar o'z tashabbusi bilan nutqqa tez-tez murojaat qilishmaydi.
Ushbu savollar bugungi kungacha "ochiq" bo'lib qolmoqda va bolalarni o'qitish bilan shug'ullanadigan barcha o'qituvchilarni qiziqtiradi. Ushbu muammoning dolzarbligidan kelib chiqib, biz mavzuni shakllantirdik: "Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirish xususiyatlari".
Tadqiqot ob'ekti - nutq aqliy jarayon sifatida.
O'qish mavzusi – katta maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirish jarayoni.
Tadqiqot maqsadi - katta maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirishning o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish.
Tadqiqot ob'ekti, muammosi, maqsadi, predmetiga muvofiq quyidagilar nazarda tutilgan tadqiqot maqsadlari:
1. Tadqiqot muammosi bo'yicha psixologik va pedagogik adabiyotlarni o'rganish.
2. Diagnostik tekshiruv usullarini tanlang.
3. Diagnostik tekshiruv o'tkazing.
Tadqiqotda quyidagilar ishlatilgan usullari : tadqiqot muammosi bo'yicha adabiyotlarni nazariy tahlil qilish; katta maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyati bo'yicha materiallarni o'rganish; katta maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini diagnostik tekshirish.
1-bob. Muammoning nazariy asoslari.
1.1. Nutqni psixik jarayon sifatida tavsiflash.
"Nutq" so'zi, ilmiy atamaga aylanishidan oldin, ko'p yillar davomida kundalik aloqada ishlatilgan. Shuning uchun nutqning zamonaviy nazariyasini taqdim etishni boshlab, ushbu so'z bilan belgilangan tushunchalarni ajratib ko'rsatish kerak.
Ushbu kontseptsiyaning ko'plab ta'riflari mavjud. Pedagogik entsiklopediyada nutq - bu odamlar o'rtasida til orqali muloqotning tarixiy ravishda shakllangan shakli sifatida belgilanadi. Til va nutq bir-birini to'ldiradi, ular orasidagi farqlar qarama-qarshi emas. Agar til aloqa vositalarining tizimi bo'lsa, nutq bu tizimning amalga oshirilishi hisoblanadi. Nutq til qoidalariga binoan yaratiladi.
V.A.ning so'zlariga ko'ra. Krutetskiy, nutq - bu "odamlar o'rtasida muloqot qilish uchun tildan foydalanish jarayoni".
Nutqni voqelikning ikkinchi signal tizimi sifatida aniqlagan I.P. Pavlovning ta'kidlashicha, faqat nutq insonning yuksak tafakkuri bo'lgan voqelik va aloqadan mavhumlikka imkon beradi.
S.I.Ojegovning fikriga ko'ra nutq bu "gapirish, gapirish qobiliyati" dir. Katta izohli psixologik lug'at mualliflari "nutq" tushunchasini "suhbat, so'zlash" deb izohlaydilar.
M.N. Dyachenko nutqni tillar vositachiligida odamlar faoliyati jarayonida tarixan shakllangan, ularning muloqotidagi nogironlik deb ta'riflaydi.
E.I. Goroxova nutq "odamlar orasida til orqali muloqotning tarixiy jihatdan shakllangan shakli" deb hisoblaydi.
"Nutq" so'zi uchta ma'noga ega:
a) nutq jarayon, faoliyat,
b) natijada nutq, nutq faoliyati mahsuli
v) nutq og'zaki, notiqlik taqdimoti janri sifatida.
Keling, har bir qiymatni batafsil ko'rib chiqaylik.
"Nutq" birinchisida protsessual, ma'no sinonimlarga ega: nutq
faoliyat, nutq harakati. Nutq mexanizmlari - ular harakat haqida shunday gapirishadi
talaffuz organlari. Bu so'zning ma'nosi.
psixologlar tomonidan berilgan nutq ta'riflari:
Nutq - bu aloqa, odamlar o'rtasidagi aloqa, fikrlar, hissiyotlar va
ma `lumot;
Nutq Bu lingvistik belgi yordamida og'zaki, lingvistik aloqa
birliklar: so'zlar, sintaktik konstruktsiyalar, matn, intonatsiya, imo-ishoralar,
mimika [ 27, p.].
· "Nutq" atamasining ikkinchi ma'nosi - "natijada nutq" "matn" bilan sinonimdir. Biz nutqning yozib olinishiga odatlanib qolganmiz. Matnni bunday tushunish kundalik xarakterga ega. Nutq nazariyasida matn nafaqat yozma, balki og'zaki va hatto aqliy (ichki nutqni nazarda tutganimizda) ham bo'lishi mumkin.
· "Nutq" atamasining uchinchi ma'nosi - bu notiqlik janri yoki badiiy asarda monolog sifatida nutq. Ushbu tushuncha ritorika va adabiy tanqid bilan bog'liq.
Nutq tafakkur bilan chambarchas bog'liq, chunki u fikrlarni ifoda etish vositasi, shuning uchun inson tafakkurining asosiy mexanizmi. Va mavhum yuqori fikrlash nutqsiz mumkin emas. K. D. Ushinskiyning aytishicha, agar siz bolalarda nutq sovg'asini rivojlantirsangiz, demak siz ularda mantiqiy fikrlashni rivojlantirasiz, ammo "nutqni fikrdan alohida rivojlantirish mumkin emas".
Nutq va tafakkur bir hodisaning ikki tomoni, deb tez-tez aytishadi. Nutq
o'zboshimchalik bilan - fikr beixtiyor bo'lishi mumkin.
Fikrlash, til vositalariga tayanib, boshqa imkoniyatlarga ega. Shu ma'noda fikrlashning ontogenetik rivojlanishi
inson nafaqat nutqga, balki faol sohaga ham, kuzatuvlarga, sezgilarga, hislarga tayanadi.
Tilshunoslik tafakkurga ham qiziqish bildiradi, u so'zlar va tushunchalar, jumlalar va hukmlar o'rtasidagi munosabatni, ma'no, fikr mazmunini etkazishda lingvistik vositalarning rolini o'rganadi.
Nutq faoliyati nazariyasi fikrlashni ham o'rganadi - uning ma'nolar, ma'no, fikrlar bilan ishlashga va bir jihatdan ikkinchisiga o'tishga qaratilgan tomonlari.
Agar so'zlar va ularning ma'nolari ma'ruzachi yoki tinglovchining ongida to'ldirilmagan bo'lsa, bu nutqni fikrlashdan (yoki fikrlashdan nutqdan) ajratishga, o'zaro tushunishning noaniqligiga, bo'sh gaplarga, tushunishni buzilishiga olib keladi, bu ko'pincha hayotda kuzatiladi. Buning ba'zi sabablarini aytib o'tamiz:
a) akustik aralashuv, noaniq ehtirom;
b) tilni yomon bilishi - ona bo'lmagan va hatto ona tilida;
c) ma'ruzachi (yozma) nutqining muvaffaqiyatsiz qurilishi;
d) nutqning chuqur, yashirin ma'nosini tushunish.
JANOB. Lvov va V.G. Goretskiyning ta'kidlashicha, nutq odamlarning birgalikdagi faoliyatida, ijtimoiy hayotda, ma'lumot almashishida, bilish, ta'lim jarayonida zarur bo'lgan aloqa turlaridan biri bo'lib, u insonni ma'naviy boyitadi, san'at ob'ekti bo'lib xizmat qiladi. Nutq til yordamida muloqot deb ataladi - asrlar davomida sayqallangan va eng murakkab fikrning har qanday soyasini etkazishga qodir bo'lgan ishora tizimi.
Nutq ham til bilan bog'liqdir. Nutqda tilning barcha boyliklari, uning barcha ifodali imkoniyatlari amalga oshiriladi. Til nutq orqali boyitiladi, unga yangi so'zlar, allaqachon ma'lum bo'lgan so'zlarning yangi soyalari, ularning ma'nolari, yangi birikmalari, yangi frazeologiyalar kiradi.
Nutq - bu muloqotning o'zi, fikrning ifodasidir. Nutq og'zaki, lingvistik, muloqot, o'zini namoyon qilishdir. Til mavhum tizim, ammo nutq moddiydir, u eshitish va ko'rish orqali idrok qilinadi. Nutq nutq oqimida uning birliklarini birlashtirishga intiladi. Nutq - bu tilni anglash, til faqat nutqda namoyon bo'ladi.
Nutq - bu so'zlar, jumlalar ketma-ketligi. Nutq nazariy jihatdan cheksizdir: matnlar sonini hatto nazariy jihatdan ham hisoblash mumkin emas.
Nutq dinamik, nutq o'zgaruvchan, hayot ehtiyojlaridan kelib chiqadigan, ma'lum til vositalarini tanlashni belgilaydigan kommunikativ maqsadga muvofiqlikka bog'liq.
Tilni amalga oshirish vositasi sifatida nutq quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
Aloqa funktsiyasi - aytilgan yoki yozilgan nutq jamoada birgalikdagi ishni tashkil etish vositasi, jamiyatda, mamlakatda aloqa vositasi, avlodlar o'rtasidagi aloqa vositasi bo'lib xizmat qiladi; bu holda nutq kommunikatorni nazarda tutadi, ya'ni. gapiradigan yoki yozadigan, idrok etuvchi - nutqni qabul qiladigan kishi;
Xabarning funktsiyasi bir tomonlama harakat bo'lib, qayta aloqa mavjud bo'lmaganda: odamlar o'zlarining ongli faoliyati jarayonida to'plagan barcha bilimlarini ro'yxatdan o'tkazish;
Axborotni saqlash funktsiyasi - to'plangan bilimlarni saqlash;
Fikrlarni ifodalash funktsiyasi - nutqda fikr nafaqat shakllantirilgan, balki
va shakllanadi: inson har doim chuqur o'ylamaydi, o'ylaydi
Kognitiv funktsiya - insonning barcha bilimlari tarkib topgan
nutq shakllari: kitoblar, ma'ruzalar, jurnallar, ma'ruzalar, eslatmalar;
Rejalashtirish yoki tartibga solish funktsiyasi - shaxs og'zaki ravishda, yozma ravishda yoki aqliy ravishda o'z harakatlarini rejalashtiradi, o'z va boshqa odamlarning harakatlarini tahlil qiladi va baholaydi;
Hissiy funktsiya - odam nutqidagi xatti-harakatlar: lirik she'riyat yoki vokal ijrochiligi durdonalariga beixtiyor undovni ifodalash.
Ba'zi olimlar nutqning ta'sir qilish yoki ixtiyoriy (odamga ta'sir qilish: so'rov, buyurtma, talab), aloqa o'rnatuvchi yoki fatik ("aloqa uchun aloqa"), metall tili (tilning o'zi tavsifi), estetik (nutq yordamida hissiyotlarga ta'sir qilish) kabi funktsiyalarini ajratadilar. shakllar).
Nutq tilning potentsial funktsiyalarini amalga oshirish usuli sifatida jamiyat va har bir inson hayotini ta'minlaydi. Nutq, aytilgan yoki yozilgan, birgalikdagi ishni tashkil etish, xalqning birligi va avlod o'rtasidagi aloqani ta'minlash vositasi bo'lib xizmat qiladi.
Nutq quyidagi xususiyatlarga ega:
Tushunarli;
Ekspresivlik;
Ta'sir .
Nutqni tushunish jumlalarni sintaktik to'g'ri tuzish, kerakli joylarda pauza qilish yoki so'zlarni mantiqiy stress yordamida ta'kidlash orqali amalga oshiriladi.
Nutqning ekspresivligi uning hissiy to'yinganligi bilan bog'liq; u yorqin, baquvvat yoki aksincha sust, rangpar bo'lishi mumkin.
Nutqning ta'siri boshqa odamlarning fikrlari, hissiyotlari va irodasiga, ularning e'tiqodlari va xulq-atvoriga ta'sirida.
Nutq ovozsiz yoki yozilmagan bo'lishi mumkin - bu ichki yoki aqliy (o'zi uchun nutq) va tashqi (ya'ni boshqalar uchun nutq). Tashqi va ichki nutq inson shaxsini shakllantirish vositasi bo'lib xizmat qiladi.
O'z navbatida, tashqi nutq, uning xususiyatlari va maqsadlariga ko'ra, og'zaki va yozma, monologik va dialogik bo'linadi. Mexanizmlarga ko'ra kodlash usullari, og'zaki nutq quyidagilarga bo'linadi.
Gapirish, ya'ni ma'lumotni tashiydigan nutq akustik signallarini yuborish;
Eshitish (tinglash), ya'ni. akustik nutq signallarini idrok etish va ularni tushunish.
Yozma nutq quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Maktub, ya'ni Komplekslardan foydalangan holda nutq signallarini "shifrlash"
grafik belgilar;
O'qish, ya'ni Grafik belgilarni "dekodlash", ularning komplekslari va
ularning ma'nosini tushunish.
Zamonaviy og'zaki nutq yozma nutqdan sezilarli ustunliklarga ega:
1. U vaziyatga, hayot oqimiga bemalol sig'ishi mumkin. Bu imo-ishoralar, mimika, atrofdagi hamma narsalar bilan bevosita bog'liqdir. Hatto telefonda gaplashayotganda ham odamlar tabassum qilishadi, jest qilishadi, ammo bularning barchasi behuda, suhbatdosh buni ko'rmaydi, faqat hissiy intonatsiyalarni ushlaydi. Intonatsiya yordamida inson o'z his-tuyg'ularini, hissiyotlarini ifoda etishi mumkin. Intonatsiya aloqada ushlanishi mumkin, ya'ni. og'zaki nutq.
Yozma nutqda etarli darajada ifoda vositalari mavjud emas, faqat bu kamchilikni shrift urg'usi, tinish belgilari, shuningdek, ma'lum bir muhitdagi belgilar tajribasini tavsiflash bilan qoplaydi.
2. Og'zaki nutqning afzalligi uning tezligi, tezkor reaktsiyalar, teskari aloqa qilish imkoniyati.
Ammo og'zaki nutqning kamchiliklari ham bor:
1) shovqin immuniteti: ma'ruzachilar orasidagi masofa xalaqit berishi mumkin: har qanday begona shovqin, notiqning individual talaffuzidagi nuqsonlar, nutqni qabul qiladigan odamda eshitish nuqsonlari;
2) bir lahzali oqim: og'zaki nutq o'z-o'zidan yo'qoladi va hatto ma'ruzachining o'zi ham odatda aytganlarini so'zma-so'z takrorlay olmaydi. Shu sababli nutq tarixiy funktsiyani - avlodlar o'rtasidagi aloqani yaxshi bajarmaydi.
Yozma nutqning afzalliklarini ta'kidlab o'tamiz: bu tayyorlangan, standartlashtirilgan nutq. Aynan shu nutq grammatika, grammatik nazariya va nutq madaniyatining asosi bo'lib xizmat qiladi. Yozma nutq kitoblar va turli hujjatlar shaklida yuzlab va hatto ming yillar davomida saqlanib kelmoqda, madaniy qadriyatlarni saqlashga xizmat qiladi.
Og'zaki nutq inson aqli paydo bo'lishida tabiiy ravishda uzoq ajdodlarimizning jonli, bevosita muloqotiga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun paydo bo'lgan deb hisoblashadi.
Yozma nutq ko'plab kodlarga ega: ideografik yozuv, iyeroglif, tovush-alfanumerik (fonemik). Fonemalarni harflar va ularning birikmalari bilan nomlash qoidalari tilshunoslik "Grafika" bo'limi tomonidan belgilanadi, ularning yozilish holatlari "Imlo" bilan tartibga solinadi, Tinish belgilari intonatsiya, pauzalarni ko'rsatishga yordam beradi.
Og'zaki nutqga yozma nutq ta'sir qiladi, shuning uchun u tobora ko'proq ovozli yozma nutq sifatida belgilanadi.
Tashqi, tovushli nutq dialogik va monologik.

Xulosa
Nutqni rivojlantirish uslubida o'z-o'zini rivojlantirish g'oyasi E.I.Tixeevaga tegishli. "Bola kognitiv rivojlanish asosida tilning grammatik tuzilishini ob'ektiv harakatlar rivojlanishi bilan chambarchas bog'liq holda o'rganadi". Ushbu tadqiqot bola nutqining tovush madaniyatini rivojlantirish, so'z boyligini boyitish va faollashtirish, turli xil o'yin vaziyatlarida izchil bayonot tuzish vositalari va usullarini shakllantirish jarayonida bola tilining barcha jihatlariga kompleks ta'sir ko'rsatishga asoslangan holda tilning grammatik tuzilishini shakllantirish muammosiga kommunikativ yondashuvni amalga oshiradi.


Adabiyotlar
https://www.google.com/search?q=maktabgacha+yoshdagi+bolalar+bilan+lug%27at+ishini+olib+borish&oq=maktabgacha+yoshdagi++bollar+bilan+lu&aqs=chrome.1.69i57j0i13i512l4.3373626j0j15&sourceid=chrome&ie=UTF-8
https://azkurs.org/mavzu-maktabgacha-yoshdagi-bolalar-bilan-lugat-ishini-olib-bor.html