Reja: Nuklein kislotalar tuzilishi va vazifalari

DNK strukturasi.

Dezoksiribonuklein kislota barcha tirik organizmlarda va bir kancha viruslarda mavjud. U genetik (nasli) informatsiyani saklaydi va avloddan-avlodga uzatadi. Nuklein kislotalarning tuzilishi eng sodda tirik organizmlar- prokariotlarda tularok urganilgan. Prokariotlar katoriga bakteriyalar, kuk-yashil usimliklar, mikroplazmalar kiradi. Ularda membrana bilan chegaralangan yadro bulmaydi, bir donagina xromosomasi yagona DNK molekulasidir.

DNK molekulasining birlamchi strukturasi birin-ketin joylashgan dezoksiribozonukleotidlar katoridan iborat. Yukorida aytilgani kabi azot asoslaridan DNK tarkibiga A,G,Ts va T kiradi. DNK molekulasida nukleotidlar nisbati Chargaff koidasiga buysunadi. Lekin azot asoslari mikdoridagi farklar AT va GTs juftlari nisbatining uzgarishida yaxshi kuzatiladi.
Nuklein kislotalar, polinukleotidlar — nukleotidlar qoldigʻidan hosil boʻlgan yuqori molekulali organik birikmalar. Nuklein kislotalar tarkibiga qanday uglevod — dezoksiri-boza yoki riboza kirishiga qarab dezoksiribonuklein kislota (DNK) va ribonuklein kislota (RNK)larga boʻlinadi. Nukleotidlarning Nuklein kislotalardagi ket-ma-ketligi ularning birlamchi strukturasini belgilaydi. Nuklein kislotalar barcha tirik organizmlarning hujayralarida mav-jud boʻlib, irsiy (genetik) informa-siyani saklash va nasldannaslga oʻtka-zishdek eng muhim funksiyani baja-radi, hujayra oqsillarining bu in-formatsiyani voqe qiluvchi sintezi jarayoniga taʼsir koʻrsatadi. Organizmda erkin holda boʻladi, oqsillar bilan bir kompleks (nukleproteidlar)ni tashkil etadi.

Nuklein kislotalar organizmlarning genetik ma'lumotlarini bir avloddan keyingi davraga o'tkazishga imkon beradigan molekulalardir. Nuklein kislotalarning ikkita turi mavjud: deoksiribonuklein kislotasi ( DNK deb ataladigan yaxshi) va ribonuklein kislotasi ( RNK deb ham tanilgan).

Nuklein kislotalar bir-biriga bog'langan nukleotid monomerlaridan iborat. Nukleotidlar uch qismdan iborat:
Nitrogen asos

Beshta karbonli shakar

Fosfat guruhi
Nukleotidlar polinukleotid zanjirlarini hosil qilish uchun bir-biriga bog'langan. Nukleotidlar bir-birining fosfat va boshqa shakar o'rtasidagi kovalent aloqalar orqali bir-biriga birlashtirilgan. Ushbu bog'lanishlarga fosfodiester aloqasi deyiladi. Fosfodiester bog'lari DNK va RNKning shakar-fosfat omurgasını hosil qiladi.
DNK - barcha hujayra funktsiyalarini bajarish bo'yicha ko'rsatmalarni o'z ichiga olgan hujayrali molekuladir. Bir hujayra bo'linib bo'lgach, DNK ko'chiriladi va bir

ad

hujayra avlodidan keyingi avlodga o'tadi.

DNK xromosomalarga aylanadi va hujayralarimiz yadrosida topiladi. U uyali aloqa uchun "dasturiy ko'rsatmalar" ni o'z ichiga oladi. Organizmlar nasl tug'dirganda, bu ko'rsatmalar DNK orqali o'tadi.
RNK oqsillarni sintez qilish uchun juda muhimdir. Genetik kodda joylashgan ma'lumotlar, odatda, DNKdan RNKga olingan oqsillarga o'tib ketadi . RNKning bir necha turlari mavjud . Messenger RNK (mRNA) , DNK transkripsiyonu paytida ishlab chiqarilgan DNK xabarining RNA transkripti yoki RNA nusxasi. Messenger RNK formulalar oqsillariga tarjima qilingan. Transfer RNK (tRNA) uch o'lchovli shakliga ega va mRNA ning oqsil sintezi uchun tarjimasi uchun zarur. Ribozomal RNK (rRNA ) ribosomalarning tarkibiy qismidir va protein sintezida ham ishtirok etadi.
DNK va RNK tarkibi o'rtasidagi farq
Nuklein kislotalar DNK va RNK tarkibida farq qiladi. Farqi quyidagicha:
DNK
Azotli asoslar: Adenin, guanin, sitosin va timin

Besh karbonli shakar: deoksiriboz

RNK
Azotli asoslar: Adenin, Guanin, Sitosin va Urakil

Beshta karbonli shakar: Riboza

Nuklein kislotalar yangi biologik modda sifatida 1869 – yili shveytsariyalik
biolog olim Fridrix Misher tomonidan kashf etilgan. U yiringni tashkil qiladigan qon elementlari – leykotsitlar yadrosidan fosforga boy noma’lum birikmani ajratib olib, unga “nuklein” nomini beradi. Keyinroq bu modda kislota xossasiga ega bo‘lgani uchun “nuklein kislota” deb ataldi. 1891 – yilda nemis olimi Kossel bu moddalarni gidroliz qilib, ular 3 xil komponentdan: purin va pirimidinlar qatoriga kiradigan geterostiklik azotli asoslar, uglevod va fosfat kislotadan tashkil topganligini aniqladi. Shuningdek, u kislotalarning 2 turi mavjudligini ko‘rsatdi.

Ular keyinroq tarkibiga kiradigan uglevod komponenti – pentozaning riboza yoki dezoksiriboza bo‘lishiga qarab ribonuklein kislota (RNK) va dezoksiribonuklein kislota (DNK) nomini oldi.

Nuklein asoslari deb nuklein kislotalar tarkibiga kiruvchi

purin va pirimidin qatoriga mansub geterotsiklik asoslarga aytiladi. Geterotsiklik halqada ular okso- (uratsil, timin); amino- (adenin) yoki har ikkalasini bir vaqtda (sitozin, guanin) saqlaydi.

Ular uchun uch harfdan iborat qisqartmalar qabul qilingan. Quyida

pirimidin va purin asoslarining (laktam shakllari) tuzilish formulalari keltirilgan.

4. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. A. G`OFUROV, A.ABDUKARIMOV, J.TOLIPOVA- “BIOLOGIYA-10” DARSLIGI. “SHARQ” NASHRIYOT-MATBAA AKSIYADORLIK KOMPANIYASI BOSH TAHRIRIYATI TOSHKENT – 2017
2. M.N. VALIXONOV - “BIOKIMYO”. TOSHKENT “UNIVERSITET” 2010.

3. R.A. SOBIROVA, O.A. ABROROV, - “BIOLOGIK KIMYO”. TOSHKENT-”YANGIASR AVLODI”. 2006