Reja: O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish ona tili o’qituvchisining asosiy vazifasi

Nutq o’stirish metodikasi


Reja:
1. O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish ona tili o’qituvchisining asosiy vazifasi.
2. O’quvchilar nutqiga qo’yilgan asosiy talablar.
3. O’quvchilar nutqini o’stirishda qo’llanadigan amaliy tadbirlar
4. Maktabda yagona orfografiya va nutq rejimi

Tayanch tushunchalar
1.Og’zaki nutq odatdagi tovushli so’zlashuv nutqi bo’lib, bu nutq ko’proq ohang va turli imo – ishoralar bilan ifodalanadi.
2.Yozma nutq harf va so’zlarning ma’lum qonuniyat asosida o’zaro birikuvi, tinish belgilari, har xil ajratishlari: abzaslar, paragraflar orqali voqelanadi.
3.Ichki nutq odamning o’z ichida gapiradigan passiv nutqi bo’lib, u ikkinchi kishining ishtirokini talab etmaydi.
4.Tashqi nutq boshqalarga qaratilgan va nazorat qilish mumkin bo’lgan faol nutqdir.

Inson nutq yordamida o’zining fikrlari, his-tuyg’ulari, istaklaririni bayon etadi va boshqalarning fikrlari, his-tuyg’ulari, istaklarini anglab yetadi. Nutq og’zaki va yozma bo’ladi. Og’zaki nutq odatdagi so’zlashuv nutqi bo’lib, bu nutq ko’proq ohang va turli imlo-ishoralarga aloqadordir. Unda murakkab grammatik qurilmalar, qo’shma gaplar deyarli qo’llanmaydi.

Yozma nutq tuzish esa murakkabroq jarajon bo’lib, u o’quvchidan grammatik va mazmun jihatidan to’g’ri jumla qurishni, har bir so’zni o’z o’rinida to’g’ri qo’llashni, imlo va tinish belgilariga rioya qilishni talab etadi.
Avvalo shuni qayd qilish lozimki, maktabda o’qitiladigan barcha o’quv fanlari o’quvchi nutqi ustida ishlashga qaratilgan bo’ladi. Ona tili fani esa bular orasida eng asosiy va muhim sanaladi.
O’quvchining bilimi, dunyoqarashi rivojlana borgan sari, uning nutqi va tafakkuri ham muttasil o’sib boradi. Ravon, ixcham, ta’sirli nutq tinglovchiga huzur bag’ishlaydi. Maktabning asosiy vazifalaridan biri o’z o’quvchilarini ana shunday so’zlashga o’rgatishdir.
Maktab o’qituvchilarining, birinchi navbatda, ona tili o’qituvchisining vazifasi o’quvchilar nutqidagi nuqsonlarning oldini olib, nutqini sheva ta’siridan, har xil vulgar so’zlar ta’siridan tozalash va adabiy til meyorlariga amal qilgan holda so’zlashga o’rgatishdir.
O’quvchilar nutqiga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
1.Nutqning nutq sharoitiga mosligi.
Nutq sharoiti deganda nutq yaratilayotgan paytda so’zlovchi va tinglovchining sharoiti tushuniladi. Masalan, so’zlovchi bitta, tinglovchi ko’p bo’lsa, so’zlovchining baland ovozda to’xtam (pauza)larga rioya qilib, fikrni izchil va bir-biriga bog’liq ravishda bayon qilishi talab etiladi. Bunday nutqning o’ziga xos ko’rinishi o’quvchining nazariy masalalarni yoritish yoki uy topshiriqlarini bajarish jarayonidagi javoblarida, ma’lum bir mavzuni sinfda, biror yig’inda ochib berishdagi nutqida o’z aksini topadi.
Nutq sharoitining muhim tarkibiy qismlaridan biri so’zlovchining tinglovchilar saviyasini hisobga olishi hamdir.
2.Nutqning mazmundorligi
O’quvchi nutqi nutq sharoitiga mos tushsa hamda uning o’zi bilgan va xabordor bo’lgan voqea-hodisalarni og’zaki va yozma shakllarda bayon qilsagina mazmunli bo’ladi.
Aniq dalillar, o’quvchining shaxsiy kuzatish yoki taassurotlari, his-tuyg’ulari asosida yuritgan fikrlari o’zgalar diqqatini o’ziga tortadi.
3.Nutqning mantiqan tog’ri, aniq va izchil bo’lishi.
Nutqda har bir fikr mantiqan asoslangan bo’lsagina, uning ta’sirchanligi ortadi. Bu har bir o’quvchidan narsa, voqea-hodisaga sinchkovlik bilan qarash, ularning har biriga tog’ri baho bera olish, shu yo’l bilan nutqni muntazam va izchil qurish, uni isbotlay bilishni talab etadi. O’quvchi fikrni bayon etayotganda bir fikrni ikkinchisi bilan mantiqan to’g’ri bog’lay olishi, mavzuga aloqador bo’lgan asosiy fikrlarni ikkinchi darajali fikrlardan farqlay bilishi, qaytariq fikrlarga yo’l qo’ymasligi kerak.
4.Nutqning boy va rang-barang bo’lishi
Nutqning boy va rang-barangligi, avvalo, fikrni bayon qilishda o’zbek tilining leksik imkoniyatlari: ma’nodosh, uyadosh va qarama-qarshi ma’noli so’zlardan, tasviriy ifoda va iboralardan, maqol va matallardan, ko’chma ma’noli so’zlardan, o’xshatish, sifatlash kabi badiiy til vositalaridan keng va o’rinli foydalanishda namoyon bo’ladi.
5.Nutqning grammatik jihatdan to’g’ri qurilgan bo’lishi.
O’quvchi so’z, so’z birikmasi va gaplarni bir-biriga bog’lash, kelishik va egalik qo’shimchalarini o’rinli qo’llash, gapning ega va kesimini moslashtira bilish kabi malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishi shart.
6.Nutqning ohangdor bo’lishi.
Ohang o’quvchi nutqining ta’sirchanligini oshirish vositasi sanaladi. O’quvchi har bir she’riy yoki nasriy asarni ohangdorlikka amal qilgan holda, sintagmalarga rioya qilib, mantiqiy urg’uni to’g’ri qo’llab o’qishi zarur.
O’quvchilar nutqini o’stirishda quyidagi amaliy tadbirlar qo’llanadi:
1.Adabiiy talaffuzni har bir darsda o’rganiladigan qoidalarga bog’lab o’rgatish.
2.Boshqa fanlarni o’qitishda ham nutq o’stirishga e’tibor berish.
3.O’quvchi nutqidagi adabiiy tilga xos bo’lmagan dalillarni tushuntira bilish.
4.Fonetika o’qitishda aytilishi bilan yozilishi farq qiladigan tovushlar talaffuziga e’tibor berish.
5.Orfografik malakalarni mustahkamlashga oid darslar.
6.O’quvchilarni turli tadbirlarda va yig’inlarda chiqib so’zlashga odatlantirish.
7.She’riy va nasriy asarlardan parchalar yod oldirib borish.
Maktabda yagona orfografiya va nutq rejimi maktab ma’muriyati va o’qituvchilar jamoasi oldiga o’quvchilarning savodxonligini oshirish, ularning og’zaki va yozma nutqini o’stirish ishida faol ishtirok etish vazifasini qo’yadi. Bunda savodxonlik va nutq madaniyatini o’stirishda yagona talab amalga oshiriladi.
Yagona orfografiya va nutq rejimi quyidagilarga alohida e’tibor berishni talab qiladi:
1) o’qituvchining adabiiy talaffuz meyorlariga to’la rioya qilishi, darsda orfografik va punktuatsion talablarga hamda chiroyli yozuv qoidalariga to’la amal qilgan holda yozish;
2) buni o’quvchilardan ham talab qilish: og’zaki javoblarida bo’ladigan orfoepik, shevaga xos va gap qurilishiga oid xatolarni tuzatib borish;
3) barcha fanlar bo’yicha tutgan daftarlarida xatoning bo’lmasligi, kalligrafiya qoidalariga rioya qilish;
4) maktabda mavjud turli jadval, e’lon va ro’yxatlar, shiorlarni orfografik-punktuatsion va stilistik jihatdan savodli yozish;
5) “Imlo lug’ati”dan muntazam foydalanishni barcha fan o’qituvchilaridan talab qilish;
6) maktabda “Lug’at doskasi”, o’quvchilarda “Notanish so’zlar lug’ati” mavjud bo’lishi lozim.
Yagona orfografiya va nutq rejimini amalga oshirishda ona tili va adabiyot o’qituvchilari tashabbuskor bo’ladilar.