Reja: O‘rta Osiyo respublikalarida sovetlarning 25-41 yillarda yuritgan mustamlakachilik siyosati va uning oqibatlari

Reja:
1. O‘rta Osiyo respublikalarida sovetlarning 25-41 yillarda yuritgan mustamlakachilik siyosati va uning oqibatlari.
2. O‘zbekistonda sanoatlashtirish va jamolalashtirish siyosati va uning oqibatlari.
3. Sovet hokimiyatining o‘lkamiz da yuritgan qatag‘onlik siyosati va uning oqibatlari. Qonun va inson huquqlarining poymol etilishi.
Sovet hokimyatining O'zbekiston SSRdagi sanoatlashtirish
siyosati (1925-1941 yillar).
O‘rta Osiyo respublikalarida sovetlarning 25-41 yillarda yuritgan mustamlakachilik siyosati va uning oqibatlari.
Sovetlar hukumati va kompartiya amalga oshmaydigan va shirin xayoldan iborat «sotsializim va kommunizm» haqidagi dastur, shior va chaqiriqlar asosida amalda Rossiyaga nisbatan ham ayanchliroq va dahshatliroq mustamlakachilik siyosatini olib bordi. Bu siyosat «Kommunistik firqaning lenincha milliy siyosati» deb atalmish balandparvoz, havoyi va g‘irt yolg‘on, faqat targ‘ibot va tashviqotdan iborat g‘oya va qarashlarda ko‘klarga ko‘tarib maqtaldi.
Sovet hukumati va kompartiya o‘zining bu strategik bosh dasturiy maqsadini juda ustalik, ehtiyotkorlik va ayyorlik bilan rejali suratda, ammo og‘ishmay amalga oshirdi. U o‘z faoliyatida mustamlaka asoratida yashayotgan millatlarda shubha uyg‘otmaslik maqsadida milliy masalada ikkita asosiy xavf bor: biri buyuk davlatchilik shovinizmi va ikkinchisi mahalliy millatchilik degan aqidaga amal qildi9. Kompartiya millatchilikning qaysi biri xavfli: buyuk davlatchilik shovinizmimi yoki mahalliy millatchilikmi? degan savolga millatchilikning qaysi biriga qarshi kurash susaytirilgan bo‘lsa, o‘shanisi xavfli deb e'lon qildi.
1921-yil, 8-16-martda Moskvada RKP(b)ning X qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Milliy masala bo‘yicha qilgan qarorida qurultoy kompartiyaga qarshi ikkita og‘machilik borligini ko‘rsatdi:
Buyuk davlatchilik shovinizmi va mahalliy millatchilik. Holbuki bu paytda Turkistonda milliy istiqlol, erk va ozodlik deb ming-minglab tub yerli aholi qizil askarlarning shafqatsizlarcha bosqini tufayli qurbon bo‘layotgan edi.
Sovetlar hukumati va kompartiya mustaqillik, erk va ozodlik uchun kelgindi bosqinchi Qizil askarlarga qarshi adolatli kurashga otlangan mahalliy tub yerli vatanparvarlarni «bosmachi» deb atadi, qizil askarlarni esa «xaloskor armiya» sifatida ko‘klarga ko‘tardi. Albatta bu adolatsizlikni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan xalqning sovet hukumati va Kompartiyadan hafsalasi pir bo‘ldi.
Sovetlar hukumati va kompartiyaning Turkistonda yuritgan milliy-mustamlakachilik siyosatiga baho berib Mustafo Cho‘qay quyidagicha yozgan edi: «Kimki milliy masala sohasidagi sovetlar siyosatidan O‘ziga zarur saboqlar chiqarib olishni istasa, u Lenin programmasi Turkistonda amalda qanday qo‘llanayotganini yaxshilab o‘rganib chiqishi va shundan so‘nggina biron xulosaga kelishi shart». Darhaqiqat, Turkistonda Sovetlar olib borgan shovinistik mustamlakachilik siyosati lenincha milliy siyosatning naqadar mudhish va dahshatli ekanligini fosh etishda yorqin namunadir.
Sovetlar hukumati va kompartiyaning yagona va bo‘linmas bir butun bo‘lgan O‘rta Osiyoni sun'iy suratda milliy belgilarga qarab, parchalab tashlashga qaratilgan yo‘li tub yerli musulmon aholining milliy manfaatlariga mutlaqo qarama-qarshi edi.
Chunki bu yo‘l azal-azaldan, asrlar osha o‘lkada yagona millat sifatida yashab kelayotgan tili, dini, urf-odati, madaniyati va kelib chiqishi tarixi bir bo‘lgan xalqlarni bo‘lib yuborish, begonalashtirishga xizmat qilar edi.
Rossiya mustamlakachiligi poydevorini mustahkamlar, o‘lka xalqlarining o‘z milliy o‘choqlari atrofida o‘ralashib qolishlari sababidan, ularning dushman bo‘lgan sovetlar Rossiyasiga qarshi birgalashib, yagona jabhada kurash olib borishlarini qiyinlashtirar edi.
Shu boisdan uzoq istiqbolga ziyraklik bilan nazar tashlagan Turkiston o‘lkasining ilg‘or vakillari RKP(b) tashabbusi bilan o‘tkazilajak milliy davlat chegaralanishiga qarshi chiqdilar.
O‘sha 1920-yilidayoq T.Risqulov boshchiligidagi bir guruh milliy istiqlol fidoyilari Y.Rudzutak tezislarini qoralab, unga qo‘shilmasliklarini ilgari surdilar. Ular turkiy xalqlar tarixiy ildizi jihatidan yagona va bo‘linmasdir, ularning tili, dini, urf-odati, va madaniyati bir ekan yagona Turkiston ularning mushtarak uyi ekanligi g'oyasini kO‘tarib chiqdilar. Ammo bu fikrni markaziy sovet hukumati va kompartiya MQ si «panturkizm», «panislomizm» va «burjua millatchiligi»da aybladi va uning ilhomchilarini tegishli suratda jazoladi. O‘sha 1920-yilidayoq T.Risqulov boshchiligidagi bir guruh milliy istiqlol fidoyilari Y.Rudzutak tezislarini qoralab, unga qo‘shilmasliklarini ilgari surdilar. Ular turkiy xalqlar tarixiy ildizi jihatidan yagona va bo‘linmasdir, ularning tili, dini, urf-odati, va madaniyati bir ekan yagona Turkiston ularning mushtarak uyi ekanligi g'oyasini kO‘tarib chiqdilar. Ammo bu fikrni markaziy sovet hukumati va kompartiya MQ si «panturkizm», «panislomizm» va «burjua millatchiligi»da aybladi va uning ilhomchilarini tegishli suratda jazoladi.
I.Xonsuvorov o‘z maqolasida V.I.Leninning «Savodsiz odam siyosatdan tashqarida. Oldin unga alifboni o‘rgatish zarur, busiz bu yerda hyech qanday siyosat bo‘lmaydi, bu siz safsatabozlik, uydirma-bozlik, ertakbozlik, aljirash bo‘lishi mumkin, xolos, biroq siyosat bo‘lmaydi» degan gaplarini keltiradi.
U o‘z xulosasini davom ettirib yozadi: «Mana shunday siyosatga tushunmaydigan» odamlarni sovetlar hukumati O‘zbekistonda «davlat organlari rahbarlari» qilib qo‘yibdi. Mamlakat hayotida, umuman davlatni boshqarishda
«safsatabozlik, uydirma, aljirash»lardan ustalik bilan foydalanishmoqda, shu bilan birga bu odamlar butun mamlakatni «partiyaviy ertaklar va aljirashlar bilan to‘ldirib bo‘lishdi».
Qoraqalpog‘iston Muxtor viloyati Turkistonning Amudaryo viloyatidan va Xorazmning 3 ta sovet(tuman)idan tashkil topdi. U ma'muriy jihatdan to‘rt okrugga: To‘rtko‘l, Chimboy, Xo‘jayli va Qo‘ng‘irot okruglariga bo‘lingan.
O‘zbekiston SSR hududi respublika tashkil etilgan dastlabki yillarda 312.394 kv. km dan iborat bo‘lgan. Shu jumladan O‘zbekiston tarkibidagi Tojikiston ASSRning hududi (Xo‘jand okrugidan tashqari) 135-620 kv.km edi. O‘sha paytda O‘zbekistonning aholisi (Tojikistondan tashqari) 3 million 963 ming 285 kishi O‘rta Osiyo jumhuriyatlari aholisining yarmini tashkil etardi.
1962-yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxat ma'lumotlariga qaraganda O‘zbekistonda (Tojikistondan tashqari) 4 million 447 ming 555 kishi yashagan. Ularning 47,2 foizi o‘zbek, 7,8 foizi tojiklar, 5,6 foizi ruslar, 2,4 foizi qozoqlar, 2,04 foizi qirg‘izlardan iborat edi.
O‘zbekistonga 1195 ming desyatina sug‘oriladigan yerlar, 185 ta sanoat korxonasi, 2,590 ming bosh chorva mollari tegdi. 1924-1925-yillarda respublika jami aholisining 85 foizi qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish tarmog‘ida band edi
O‘zbekiston hududidagi sanoat korxonalari asosan yengil sanoat korxonalari bo‘lib, 39 tasi paxta tozalash zavodlari, 35 tasi oziq-ovqat korxonalaridan iborat bO‘lgan. Ularda jami bo‘lib, 87 ming ishchi ishlagan. Ishchilarning asosiy qismi yevropa millatlari vakillaridan iborat bo‘lgan. Jumladan, Toshkentdagi «Birinchi may» ustaxonasida mahalliy ishchilar 2,1 foizni, mutaxassis ishchilar orasida esa 0,6 foizni tashkil etgan.
O‘zbekiston SSRning tashkil etilishi munosabati bilan kommunistik firqa tashkilotlari ham hududiy jihatdan qayta shakllantirildilar. 1925-yil, 8-fevralda Buxoroda O‘zbekiston kompartiyasining II qurultoyi o‘z ishini boshladi. Unda sovetlar ittifoqi kommunistik (bolsheviklar) firqasi tashkil etildi. Firqa markaziy qo‘mitasi saylandi. V.I.Ivanov va A.Ikromovlar markaziy qo‘mitaning mas'ul kotiblari etib saylandilar. O‘zbekiston SSR tashkil etilishi munosabati bilan respublika jamoat tashkilotlari ham shakllantirildilar.
Toshkentning «Krasno Vostochnыy» tumanida joylashgan 5 ta korxonadagi 2438 ishchidan mahalliy ishchilar 5 foizni tashkil qilar edi va hokazo. Maorif shoxobchalari, madaniyat va sa'nat muassasalari ham taqsimlandi.