Reja: Temperament haqida tushuncha

2. Oliy nerv faoliyati tiplari va temperament

I.P.Pavlov ta`limotiga ko`ra, shartli reflekslar hosil bo`lishining xususiyatlari asab tizimining xususiyatlariga bog`liqdir. I.P.Pavlov ana shunday xususiyatlardan uchtasini ajratgan:
1) qo`zg`alish va tormozlanish jarayoni kuchi;
2) qo`zg`alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o`rtasidagi muvozanatlilik darajasi;
3) qo`zg`alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi yoki nerv jarayonlarining harakatchanligi.
Bu xususiyatlar doimo qo`shilib kelgan, uni I.P.Pavlov asab tizimining tipi deb atagan va
to`rtta asosiy tipga ajratgan:
1) kuchli, muvozanatli, epchil. 2) kuchli, muvozanatsiz, epchil. 3) kuchli, muvozanatli, sust. 4) kuchsiz, muvozanatsiz, sust.
Hozirgi paytda temperamentning yaxlit tavsifi bilan uning alohida xususiyatlari bo`lgan asab tizimining o`z davrida hayvonlarda I.P.Pavlov tomonidan ajratilgan 4 ta tipi o`rtasida aloqa borligi aniqlangan. Temperament bog`liq bo`lgan asab tizimining ochilgan tiplari inson va hayvonlar uchun umumiy bo`lib, ular umumiy tiplar deb ataladi. SHunday qilib, temperamentning fiziologik asosini asab tizimining umumiy tiplari tashkil qiladi. Ayrim chet el olimlari - nemis psixologi Krechmer, amerika psixologi SHeldon fikriga ko`ra, temperament asab tizimining umumiy tipiga emas, balki tana, gavda tuzilishining nisbatiga bog`liq deb hisoblaydilar, ya`ni vistserotonik - semiz, qorin bo`shlig`i kuchli rivojlangan odam uchun shodlik, dilxushlik, yaxshi ovqatlanishga mo-
yillik xosdir. Skelet muskullari yaxshi rivojlangan odamlar uchun g`ayratlilik, faollik, somatotoniklarga xosdir. Asab tizimi va xususan bosh miyasi kuchli taraqqiy etgan odamlar uchun yuksak sezgirlik, tashvishlanish, o`z xayollari bilan band bo`lish - tserebrotonikka xosdir. Bunday nazariya noto`g`ridir. Temperamentning psixologik xususiyatlari asab tizimining umumiy tipining fiziologik xususiyatlariga ko`p tomoni tobedir. SHuning uchun asab tizimi umumiy tipi xususiyatlarini fiziologik tadqiqotlar garchi zarur bo`lsa ham, temperament hosil bo`lishi qonuniyatlarini o`rganish uchun etarli emas. Asab tizimi umumiy tipi xususiyatlarini fiziologik tadqiqot qilish bilan birga psixologik jihatdan ham tadqiq qilish kerak.