Reja: Uch komponentli sistemala

REJA:
1.Uch komponentli
sistemalarning
grafik tasviri.
2.Uch komponentli
suyuq sistemalar.

Uch komponentli sistemalar grafik tasviri.
Uch komponentli sistemalarda o’zgaruvchan parametr bo’lib bosim, harorat va ikki konstentrastiya bo’lishi mumkin. Odatda uch komponentli kondensirlangan sistemalarni o’rganish o’zgarmas bosimda olib boriladi. Sistemalar holatini uch o’zgaruvchan parametrga bog’likligini fazaviy diagramma ko’rinishida tasvirlash mumkin. Bu diagramma asosi tengtomonli uchburchak bo’lgan to’g’ri burchakli prizma ko’rinishda bo’ladi. Prizma asosi uchlama sistema tarkibini, balandligi esa haroratni belgilaydi. Sistema tarkibini teng tomonli uchburchak yuzasida tasvirlash geometriyaning quyidagi qoidasiga asoslangan: teng tomonli uchburchakning istalgan nuqtasidan uch tomonga tushirilgan tik chiziqlar (perpendikulyarlar) yig’indisi uchburchak balandligiga teng. Agar balandligi 100% deb qabul qilinsa, tik chiziqlarning yig’indisi ham 100% ga teng bo’ladi. Uchburchak ichidagi nuqtalar uch komponentli sistema tarkibini bildiradi. Tabiiyki, uchburchak uchlariga yaqin nuqta bilan belgilayotgan sistemaga shu komponent miqdori ko’p bo’ladi. Yuqoridagi prizmatik diagramma asosida tarkibini tasvirlash uchun ikki-
Gibbs va Rozembum usullarini qo’llash mumkin.

Gibbs usuli yuqoridagi geometriya qoidasiga asoslangan. Masalan, R nuqtadagi sistemada A-50%, V-20% va S-30% ni tashqil etadi.





Rozebum usuli bo’yicha, bu uchburchak ichidagi uchlama sistema tarkibini ifodalovchi nuqtani topish teng tomonli uchburchakning quyidagi xossasiga asoslangan: teng tomonli uchburchak ichidagi har qanday nuqtadan uchburchak tomonlariga chizilgan parallel chiziqlar uzunliklarining yig’indisi uchburchak tomonining uzunligiga teng. Agar ma’lum tarkibni aks ettiradigan figurativ nuqtani topish kerak bo’lsa, uchburchakning qanday bo’lsin bir tomonidan, masalan AV tomonida A va V miqdorini ko’rsatgan nuqtalaridan uchburchakning kolgan ikki tomoniga parallel chiziqlar tortiladi, bu chiziqlar uchrashgan nuqtasi izlanayotgan figurativ nuqtani beradi. Agar R figurativ nuqta bilan harakterlangan sistema S va T tarkibli ikki fazaga ajralsa, bu uchchala sistemaning figurativ nuqtalari bir to’=ri chiziqda yotadi. Bu qoidani birlashtiruvchi to’g’ri chiziqlar qoidasi deyiladi. Bu sistemalarga richag qoidasini qo’llash mumukin.

Binobarin,

m₁+m₂=m₀ bo’ladi;
bu erda: m₁ va m₂ - S va T nuqtalardagi yondosh
fazalar miqdori; m₀-R nuqtadagi dastlabki sistema miqdori.
Prizma asosidagi uchburchak tomonlaridagi yotgan nuqtalar ikki komponentli sistemalarni tarkibini ifodalaydi. Tushunish oson bo’lgani (ko’rgazmali bo’lganidan) bilan fazaviy diagrammalarni amaliy maqsadlarida qo’llash ancha noqulay. Shuning uchun fazaviy diagrammani prizma asosiga izotermik proekstiyalaridan ko’prok foydalaniladi.

Uch komponentli suyuq sistemalar.
Biror A, V va S suyuq moddalardan iborat sistemani quraylik. Faraz qilaylik A va S hamda V va S komponentlar o’zaro bir-biridan cheksiz eriydigan bo’lsin; A va V moddalar o’zaro chekli (malum miqdordagina) erishi kuzatilsin. Agar A va V komponentlarni o’zaro aralashtirsak, malum tarkibdan boshlab sistema ikki qavatga ajraladi. Bu qavatlarning tarkiblarini izotermik (biror T₁ ҳaroratdagi) proekstiyalarni AV tomonidan a va b nuqtalar bilan belgilasak; bu sistemaga uchinchi S moddadan qo’shsak, u ikki qavat bo’ylab taqsimlanadi va natijada ikki yondosh uch
komponentli sistemalarhosil bo’ladi.

S moddadan har xil miqdorlarda qo’shib bir necha yondosh uchlama sistemalar hosil qilish mumkin. Bu sistemalarni tarkibini ifodalovchi nuqtalarni egri chiziqlar bilan birlashtirib a¹b binodal egrisini olish mumkin. Bu egri chiziq uchburchakni geterogen va gomogen sohalarga bo’ladi. Geterogen soҳa ichidagi biror X figurativ nuqta bilan belgilangan A,V va S lardan iborat uch komponentli sistema ikki qavatga ajraladi va bu qavatlar tarkiblari a¹ va b¹ lar bilan ifodalanadi. Shuni takidlash kerakki, - S komponent qo’shilgan sari A va V komponentlarning o’zaro eruvchanligi ortib boradi. Buning natijasida yondosh uchlama sistemalarning tarkiblari bir-biridan yanada kamrok farq qila boradi va bora-bora k¹ nuqtaga etib kelinganda ikkala yondosh sistema tarkiblari bir xil bo’lib qoladi. k¹ – nuqta kritik nuqta deyiladi. X nuqta bilan belgilangan sistemalarga yondosh nuqtalarni tarkiblarini aniqlash uchun Tarasenkov qoidasidan foydalanish mumkin. Bu qoidaga binoan hamma konnodalar bir nuqtada kesishadi (D nuqta). Bu qoidadan foydalanib grafik usulda fazalar tarkibini aniqlash mumkin. D, nuqtadan binodal egriga (aa¹ k¹b¹b ga) urunma utkazib kritik nuqtani topish mumkin.

Ikki ma’lum chegaragacha bir-birida eriydigan moddalar aralashmasiga uchinchi moddani qo’shilishi o’zaro eruvchanlikni ortishiga olib keladi. Harorat oshishi bilan komponentlarning o’zaro eruvchanligi o’zgaradi va temperatura (T_k) kritik haroratga borgach, sistema qanday tarkibli bo’lishidan qat’iy nazar, gomogen bo’ladi. Buni fazaviy diagrammadan qurish mumkin:





T T_k
K^” T₁ K^’ C
A
K

To’liq (prizma ko’rinishidagi) holat diagrammasida gomogen va geterogen sohalar binodan yuza (qoshiqsimon) bilan ajralib turadi. kk¹k¹¹ egrisi har xil haroratlardagi izotermalarning kritik nuqtalarini belgilaydi

Uch komponentli suyuq sistemalarda chekli erish ikki qo’sh komponentlar orasida ham sodir bo’lishi mumkin. Masalan, o’zaro chekli eriydigan ikki juft komponentlardan (A va S, S va V) tashkil topgan sistema uchun diagrammaning izotermik proekstiyasini ko’raylik. Bunda A va V komponentlar o’zaro cheksiz eriydigan deb olingan.

Proekstiyalardan ko’rinib turibdiki, ikki binodal egrilari ak₁s va a₁k₂b hosil bo’ladi. Bulardan kritik nuqtalar mos ravishda k₁ va k₂ lardir. Ma’lumki, binodal egrilar (shtrixlangan) bilan belgilangan sohalar geterogen sohalardir. Quyidagi o’zaro uchchala komponentlar chekli eriydigan sistemaning izotermik proekstiyalari keltirilgan. Uchchala komponent bir- biridan oldin yaxshi erib, lekin ma’lum tarkibdan boshlab bu sistema qavatlanishi sodir bo’lishi ham mumkin. Bunda izotermik proekstiya quyidagicha bo’lishi mumkin

Mavzu bo’yicha nazorat savollari.
1.Uch komponentli sistemalarni grafik usulida qanday qilib tasvirlash mumkin?
2.Teng tomonli uchburchakda 3 komponentli sistemani tasvirlashning Gibbs usulini moxiyatini tushuntiring.
3.Tarkibnianiqlash Rozebum usuli nimalargaasoslangan?
4.Chekli eriydigan ikki komponentli sistemaga uchinchi konmonent qo’shilganda eruvchanlikni o’zgarishinidiagrammadaizoxlang.
5.Kritik nuqtani topish uchun Tarasenkov qoidasini qo’llash mumkinliginiko’rsating (diagrammada).
6.Harorat ortishi bilan komponentlarning o’zaro eruvchanligi o’zgarishini fazaviy diagrammadaizoxlang.
7.Uch komponentli suyuq sistemalarda ikki qo’sh komponentlari chekli eriydigan bo’lgan sistemaizotermik proekstiyasini izoxlang.
8.Chekli eriydigan uch qo’sh komponentli sistema izotermik proekstiyasini keltiringva izoxlang.
9.Diagrammadagikritiknuqtalar nimalarniifodalaydi?
10.Birlashtiruvchichiziqlarqoidasini keltiringva izoxlang.