Reja: Ximiyaviy reaksiyalarning tezligi

Reaksiyaning molekulyarligi bir vaqtda to‘qnashib, ximiyaviy reaksiyaga kirishgan molekulalar turini soni bilan belgilanadi.
Reaksiyalar reaksiyaga kirishgan molekular turini soniga ko‘ra: bir molekulyar (bimolekulyar) uch molekulyar kabi sinflarga bo‘linadi.
Odatda 3 molekulyardan yuqori molekulyar reaksiyalar uchramaydi. Uchdan ortiq molekulaning bir vaqtda to‘qnashuvi ehtimoldan juda uzoq. Uch molekulyar reaksiyalar ham juda kam uchraydi.
Ko‘pchilik reaksiyalar biomolekulyar bo‘ladi. Reaksiya tenlamasi be reaksiyada bir qancha molekula ishtirok etishini ko‘rsatadi. Reaksiya tenglamasiga ko‘ra reaksiya ko‘p molekulyar bo‘lishi kerak edi, lekin tenglamada ko‘rsatilgan molekulalarning hammasi bir vaqtida to‘qnashib reaksiyaga kirishmaydi. Reaksiya birin-ketin yoki parallel boradigan bir qancha oddiy reaksiyalarning majmuidan iborat bo‘ladi. Reaksiyaning bunday murakkab yo‘llar bilan borishi reaksiyani birdaniga borgandagiga harakatlanganda ortiq bo‘ladi.
1.Monomolekulyar reaksiyalar-
Quyidagi sxema bilan ifodalanishi mumkin
Bunday reaksiyalarga – ba‘zi ajralish reaksiyalari, molekulalar ichida atomlarning qayta gruppalanishi, izomerlanish reaksiyalari radioakviv parchalanishlar misol bo‘ladi.
4AsH₂=4As+6H₂
Monomolekulyar reaksiyalarning tezligi:
v=kc
С-modda konsentratsiyasi gazlarda parsial bosim olinadi.
Gaz muhitida boradigan reaksiya:

monomolekulyar reaksiyaga misolbo‘ladi. Bunda, dastlabki modda konsentratsiyasi C bo‘lsa, monomolekulyar reaksiyaning tezligi massalar ta‘siri qonuniga ko‘ra:
bo‘ladi.
k- reaksiyaning tezlik konstantasi bo‘lib, vaqtning teskari o‘lchami bilan ifodalanadi. (sek-1yoki minut-1)
2. Biomolekulyar reaksiyalar-
Bir tur moddaning bir molekulasi bir vaqtning o‘zida ikkinchi tur moddaning bir molekulasi bilan to‘qnashuvi yoki bir tur moddaning ikki molekulasi o‘zaro to‘qnashishi natijasida sodir bo‘ladigan reaksiyalarga aytiladi.
Biomolekulyar reaksiya sxemasi:
yoki
shaklida yoziladi.
Misol uchun, vodorod yodidning ajratilishi:

yoki eterifikatsiya reaksiyasi:

Misol bo‘ladi.
Agar dastlabki moddalarning konsentratsiyalarini C₁ va C₂ bilan belgilasak, biomolekulyar reaksiya tezligi:
bo‘ladi.
Agar bo‘lsa V=kC² bo‘ladi. Bimolekulyar reaksiyalarda k ning o‘lchami l³ m^-1t^-1 bo‘lib, bilan ifodalanadi.
l -uzunlik o‘lchami, t-vaqt o‘lchami, m-modda miqdori o‘lchami