Reja: XVII-XVIII asrlar va XIX asrning birinchi

---

XVII-XVIII ( 17 – 18 ) asrlar va XIX ( 
19 ) asrning birinchi yarmida tarbiya, maktab 
va pedagogik fikrlar 
Reja: 
1.XVII-XVIII asrlar va XIX asrning birinchi 
yarmida Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarida
ilm-fan va ta’lim-tarbiya. 
2.Jaxon Otin Uvaysiy va uning ta’lim-tarbiyaga 
qo‘shgan xissasi. 
3.Qizlar maktabida ta’lim-tarbiya mazmuni, 
metod va usullari. 
4.Muxammad Qoshg‘ariy va uning «Odob as-
solihin» («Yaxshi kishilar odobi») asari, asarda 
ilgari surilgan xulq-odob meyorlari. 

---

1. XVII-XVIII asrlar va XIX asrining birinchi 
yarmida Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarida 
ilm-fan va ta’lim-tarbiya. 
Movarounnaxrda bir yuz ellik yil asrnit 
birinchi yarmida xukumronlik qilgan 
temuriylar sulolasi inkirozga yuz tutib, uning 
xonxikxarida ilm-fan va o‘rniga 
Shayboniylar xukumronligi o‘rnatildi. Lekin 
Shayboniyxon xam (1451-1510) kuchli 
markazlashgan davlat barpo kilishga qay 
darajada xarakat qilgan bo‘lsa xam, uning 
o‘limidan so‘ng o‘zaro urushlar avj olib ketib, 
bu xududda uch xonlik, avvalo Buxoro va 
Xorazm, XVIII asr oxiriga kelib, Qo‘qon xonligi 
paydo bo‘ldi. 
Xonliklar davrida boshqa davlatlar bilan 

---

aloqalar o‘rnatildi. Jumladan, Hindiston Shox 
Akbar, Sharqiy Ovrupodan Ivan Grozniylar 
bilan do‘stona aloqa o‘rnatildi. 
Buxoro xoni Abdullaxon 1001 ta rabot va 
sardobalar qurdirdi, madrasa, masjidlar, 
xonaqox va ko‘priklar, suv omborlar va 
boshqa inshootlar qurildi- Bu davrda 
«Abdullanoma» nomli tarixiy kitob yozildi. 
Tibbiyot soxasida Sultonali Samarqandiyning 
«Dastur al-iloj», Muqammad Yusuf 
Mahxolning «Taxqiq al xumayyot», «Zubdat 
ul-qaxxolin» asarlari, Shayboniyxonning 
«Tavorixi guzidayi nusratnoma», Boburning 
«Boburnoma», Vosifiyning «Badoye’ ul-vaqoye», 
fazliddin Ibn Ro‘zbekxonning «Mexmonnomayi 
Buxoro» kabi asarlarida o‘sha davrning 

---

ijtimoiy, siyosiy, tarixiy, adabiy, ma’rifiy xayoti 
o‘z aksini topgan. 
XVII-XVIII asrlarda me’morchilik soxasida 
ham katta inshootlar qurildi. Masalan, 
Buxoroda Imomqulixonning nufuzli 
amaldoridan Nodir devonbegi masjid, xovuz, 
madrasalardan iborat katta me’moriy 
ansambl qurdirdi. Shuningdek, Samarqanddan 
4 chaqirim Janubda Xo‘ja Axror qabri oldiga 
madrasa va Nomozgox barpo etdi. 
Bu davrda Muxammad Balxiyning 5000 
baytdan iborat «Subxonqulixonnoma», 
Mirmuxammad amir Buxoriyning 
«Ubaydullanoma», Muxammad Vali 
Samarqandiyning 200 nafar adabiyot 
arboblarining tarjimai xoliga oid ma’lumotlar 

---

berilgan «Muzakkirul asxob» nomli asari, 
shuningdek, Sayido Nasafi, So‘fi Olloyor, 
Boboraxim Mashrablarning asarlari yuzaga 
keldi. Bu davrda ijtimoiy xayotning barcha 
jabxalarida; turmushda xam, oilada xam 
xar bir kishi aloxida diniy talablarga rioya 
etar edi. Madrasalarda deyarlik iloxiy 
bilimlar berilishiga qaramay, madrasani 
bitirganlardan mudarris, mufti, qozi, imomlar 
bilan bir qatorda mashxur shoir, olimlar xam 
yetishib chiqdi. Boboraxim Mashrab, Muxammad 
Amin Kosoniy-Namangoniy, Fazliy Namangoniy, 
Sayido Nasafiy, So‘fi Olloyor, Muxammad Mir 
Olim Buxoriy, Abdulg‘oziy Baxodirxon ana 
shunday ilm soxiblaridandir. Bu davrda 
ko‘proq adabiyot tarix, me’morchilik, tasviriy 

---

san’at rivojlandi. Lekin tabiiy fanlarga xam oid 
ajratilgan «Xisoblash usullari xaqida risola» 
nomli matematikaga doir muxim asar xam 
yuzaga keldi. 
Abdulg‘oziyning «Shajarai turk» asari xam 
Sharq, xam Ovrupo olimlarning diqqatini o‘ziga 
tortdi. Bundan tashqari qator tarixiy asarlar 
xam maydonga keldi. 
XVII asrda yashagan ma’rifatparvar olim So‘fi 
Olloyorning «Sabot ul-ojizin» asari «So‘fi Olloyor» 
nomi bilan mashxur bo‘lib, maktablarda savod 
chiqarilishi bilan o‘kitilar edi. Unda islom dinining 
asosiy qoidalari, aqidalari bayon etilgan. 
Qo‘qonda xam ko‘plab ilmiy, ma’rifiy 
maskanlar paydo bo‘lib, yirik adabiy muxit 
yaratilgan. fazliy va Mushrif tomonidan 

---

tuzilgan «Majmuat ush-shuaro» to‘plami 
buning misolidir. Buxoro, Samarqand, Qo‘qon, 
Xivada bino bo‘lgan Shayx Jalol madrasasi, 
Samarqandda Registon maydoni, Sherdor va 
Tillaqori, Devonbegi, Xivada Arabmuxammad 
madrasalari ilm-ma’rifatning rivojlanishga 
katta xissa qo‘shdi. 
Bu davrda maktab va madrasalarda 
grammatika, xandasa, mantiq, qiroat, tafsir, 
shariat, xikmat, islom tarixi va aqidalarga oid 
ilmiy-nazariy bilimlar, ish yuritish, 
xuquqshunoslik, savdo-sotiq ishlariga
oid, meros va boylik taqsimoti kabi 
dunyoviy xamda ilmiy bilimlar o‘rgatilar edi. 
Shuningdek, barcha madrasalarda albatta fan 
sifatida «Qur’on», «Tafsir», «Odob-os-solixin», 

---

«Maslik ul-Mutakkin», «Sabod ul-ojizin», 
«Kimyoi saodat», «Xadislar» o‘qitilar edi. 
Uqish muddati 15-20 yilni tashkil etib, masjid 
yonidagi maktabda esa bolalar 7 yil alifbo, 
abjad, Qur’on, farzi ayn, Chor kitob, Xoja Xofiz, 
«Maslik ul-Mutakkin», Mirzo Bedildan savod 
o‘rgatilar edi. uzbek bolalari o‘qiydigan 
maktablarda «Kitobi Fuzuliy», «Lison ut-tayr», 
«Devoni Alisher Navoiy», «Qissai devona 
Mashrab», So‘fi Olloyorning «Sabot ul-ojizin» 
kitobi o‘qitilgan. 
2.Jahon Otin Uvaysiy va uning ta’lim-tarbiyaga 
qo‘shgan hissasi. 
Ta’lim-tarbiya jarayonida ayollar ta’limi 
xam rivojlana boshladi. 
Cho‘iian hissasi. Uqimishli, ma’rifatli, ziyoli 

---

ayollar tomonidan maktablar tashkil etiladi va 
bu maktablar otinlar maktabi deb nomlandi. 
o‘zbek diyorida otinlar maktabining yirik 
namoyondalaridan biri — Jaxon otin Uvaysiy 
edi. Jaxon otin Uvaysiy (1789-90 Marg‘ilon — 
1850 y. Marg‘ilon)-XIX asr Qo‘qon madaniy 
muxitning ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri 
yetuk shoira va maktabdor 
muallimalardandir. Jaxon otin Uvaysiyning 
she’rlar va maktabdorlik xizmatlari xalq 
ommasi orasida keng yoyilgan. 
U Marg‘ilonning Childuxtaron maxallasida 
she’riyatga ixlosmand Siddiq bobo (Qaynar 
devona xam deb atashadi) va Chinni bibilar 
oilasida dunyoga keladi. Otasi kosibchilik qilgan, 
onasi esa savodli ayol bo‘lib, maktabdorlik 

---

qilgan va maxalla axli qizlarini o‘qitgan. 
Jaxon otin yasuda yoshligidan boshlab onasidan 
savod o‘rgangan, kichikligidayoq akasi ikkalasi 
Oxunjon xofizdan dutor, tanbur chalish, musiqa 
ilmining amaliy tomonlarini xam egallaydi. 
Otasidan esa arab, fors tillari va adabiyot 
sirlarini o‘rganishga xarakat qiladi. 
Otasi tez orada vafot etib, onasi bilan qolgan 
Jaxon otin o‘zi mustakil ravishda Xofiz, Jomiy, 
Navoiy, Fuzuliy, Bedil kabi sharq she’riyatining 
buyuk namoyondalari ijodini o‘rganadi. Onasi 
va akasi Oxunjon Jaxon otinni 17 yoshida 
Marg‘ilonga Xojixon ismli kishiga uzatadilar. 
Xojixon savodli, adabiyotga do‘st va ma’rifatli 
inson edi. Jaxon otin undan ikki farzand 
ko‘radi. 

---

Jaxon otin Uvaysiy endi mustaqil ravishda
Marg‘ilon va uning atrofidagi qizlarni o‘qita 
boshladi. Qizlarga xat-savod o‘rgatadi. Ilmiy 
musiqadan dars beradi. Uvaysiy qizlarga she’r 
yozishning uslublarini ham o‘rgatadi. 
Muallimlik kasbiga Uvaysiy ixlos bilan 
qaraydi. Ilmga tashna qizlarga sidqidil bilan 
dars beradi. Bu xol uning g‘azallarida xam 
o‘z ifodasini topgandir: 
Uchradi kaydin menga, chun Oy ila Kun ikkisi, 
Ko‘rdam ahvolini alar Farhodu Majun 
ikkisi.Zexni gavvosimni soldim fazal bahrin 
ka’riga, Chun sadaf batnida onlar duru 
maknun ikkisi. 
Shaxri dilda akl shoxsn lashkardur beshmor, 
Yuz tuman lashkarga keltirdi shabixun ikkisi. 

---

Keldikim ikki pari gul talab aylab kanot, 
Ilm koni ichra Vaysiy, bo‘ldi mamnun ikkisi. 
Shunisi diqqatga sazovorki, shoira o‘z 
toliblari va shogirdlarining yutuqlaridan quvonib, 
ularga muvashshaxlar xam bag‘ishlagan.
Masalan: Jahon gulzorida xoki kudumingdan 
yetar ziynat, o‘iromingdan topar jon gulshanu 
oroyshu nazhot.Bu Jaxon bibi ismi shogirdiga 
yozilgan muvashshax bo‘lib, Jaxonbibi, Hayot,
Baqo, Dilorom ismli qizlar
vaysiydan ilmo‘rganganlar. Ular ham 
Jaxon otin yordamida fors-tojik, turkiytillarda
yuksak saviyadagi she’rlar yozishga
qodir shoiralarbo‘lganlar. 3. Kizlar 
maktabida ta’lim-tarbiya mazmuni, metod va 
usullari.