Rejasi 4-Mavzu

Abstraksiyalash (mavhumlashtirish) narsa va hodisalarning belgilarini, xususiyat yoki sifatlarini fikran ajratib olishdan iborat.
Umumlashtirish - fikr ob’ekti hisoblangan narsa va hodisalarning o‘xshash hamda muhim belgilarini, bog‘lanishlarini fikran bir tushunchaga birlashtirishdan iborat aqliy operasiyadir. Masalan, avtomat, to‘pponcha, pulemyot kabilarga xos belgilar “qurol” tushunchasi bilan umumlashtiriladi.
Konkretlashtirish (muayyanlashtirish) umumiy, mavhum belgi yoki xususiyatlarni yakka ob’ektlarga tatbiq qilishganda chiqadigan tovush yoqimsiz bo‘ladi. Bunday emosiyalar shartsiz reflekslarga asoslanadi, ya’ni u insonning ijtimoiy xususiyatlariga bog‘liq emas.
Ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonida insoniy kechinmalarning yangi, o‘ziga xos shakli hissiyot paydo bo‘lgan bo‘lib, u insonning shaxs sifatidagi ehtiyojlarining qanchalik qondirilganligini aks ettiradi (muloqotga va bilishga bo‘lgan, estetik va hokazo ehtiyojlar). Hissiyotlar, masalan, jamoatchilik va o‘rtoqlik, uyat va vijdon, burchni va javobgarlikni his qilish kabilar ijtimoiy mavjudod bo‘lgan insongagina xos.
Emosiya va hissiyotlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, ular insonga ta’sir etayotgan narsa va hodisalarning ushbu inson uchun qanchalik ahamiyatliligiga bog‘liq bo‘ladi. Bitta buyum yoki holat turli vaqtlarda turlicha emosiya va hissiyotlar uyg‘otishi mumkin.
Shaxs xususiyatlari emosiya va hissiyotlarda bilish jarayonlaridagiga qaraganda aniqroq namoyon bo‘ladi.
Hissiyotlar va emosiyalar fiziologik jarayonlar bilan bog‘langan bo‘lib, ichki organik jarayonlar (ochlik, og‘riq, charchoq va hokazo) emosiya va hissiyotlarni keltirib chiqaradi.
Hissiyotlarning bilish jarayonlaridan farqli jihatlaridan yana biri, ularning inson tashqi xulq-atvori (yuzning ifodali harakatlari) da, tana harakatlari (pantomimika) da, imo-ishoralarda, tovushning talaffuzi va ohangida ko‘proq namoyon bo‘lishidan iborat.
Emosiya va hissiyotlarga o‘zaro qutblilik (egizaklilik) hamda egiluvchanlik xos. Har bir hissiyotga nisbatan unga qarama- qarshi turuvchi hissiyot mavjud bo‘lib, ular bir-birlariga o‘tib turadilar. Masalan, quvonch hissiga xafachilik, sevgiga nafrat, jamoatchilikka xudbinlik qarama-qarshi turuvchi hissiyotlar hisoblanadi. Shu bilan birga, birgina hissiyotning o‘zi inson tomonidan har xil chuqurlikda his etilishi mumkin. Bunga insonning hissiyotni keltirib chiqargan sababga qanchalik bog‘liqligi va u amalga oshirayotgan faoliyat xususiyatlari sabab bo‘lishi mumkin.
Emosiya va hissiyotlarga xos bo‘lgan xususiyatlardan yana biri shuki, ma’lum sharoitlarda inson kechirayotgan hissiyotlarning shaxsiy va ijtimoiy mazmuni mos kelmasligi mumkin.
Butun organizmda, jumladan, miyada kechadigan jarayonlarning murakkab o‘zaro ta’sirlashuvlari emosiya va hissiyotlarning fiziologik asosi bo‘lib hisoblanadi.
Emosiya va hissiyotlarni boshqarishda hamda ularning tashqi namoyon bo‘lishida ikkinchi signallar tizimi, ya’ni so‘z ta’sirida bosh miya qobig‘ida qaror topadigan asab bog‘lanishlari muhim o‘rin tutadi. Inson so‘z vositasida boshqa insonlardagi emosional tajribalarni, ularning mazmuni va shaklini o‘zlashtirib oladi. U so‘z yordamida o‘z hissiyotlarini tushunib etishi, boshqarishi, ularni burch (harbiy, ijtimoiy va hokazo) talablariga bo‘ysundirishi, boshqalardagi emosiya va hissiyotlarga ta’sir o‘tkazishi mumkin.
Insonning o‘zidagi emosiya va hissiyotlarni u yoki bu darajada boshqara olish hamda ularni tashqi tomondan namoyon qilishdan tiyilib turish layoqati ancha rivojlangan bo‘lib, ammo ko‘p hollarda buni uddalash qiyin kechadi. Har bir ofiserning o‘z pedagogik ishida ushbu qonuniyatni e’tiborga olishi maqsadga muvofiq. Chunki, emosiya va hissiyotlarning tashqi namoyon bo‘lishi sergak ofiserga qo‘lostidagi harbiy xizmatchilarining ma’naviy olamini yaxshiroq tushunib olishiga imkon beradi. Shaxsiy tarkib bilan uzoq vaqt muloqotda bo‘lgan ofiser har bir askardagi kechinmalarning mohiyatini bittagina so‘z, imo-ishora yoki ohangidan bilib olishi mumkin.
Emosiya va hissiyotlarda yana bir o‘ziga xoslik mavjud: bir odamdagi hissiyotlar boshqalarga ham ta’sir etadi. Ularga istaklar, ichki holat, hayotiy vazifalarga munosabat kabilar ta’sir o‘tkazadi. Bularning hammasi ofiserga har bir so‘zi va hatti-harakati bilan harbiy xizmatchilarda ayni vaziyat uchun zarur hissiyotlarni hosil qilish hamda ma’naviy-axloqiy jihatdan salbiy holatlarga barham berish mas’uliyatini yuklaydi. Bunday madadga yosh askarlar, qiyin jangovar vaziyatlarda esa istisnosiz hamma harbiy xizmatchilar muhtoj bo‘ladilar. Shuning uchun ham tajribali komandirlar o‘z bo‘ysunuvchilarini ayg‘oqchilik (razvedka) ka yoki boshqa xavfli ishlarga jo‘natishi oldidan, ularga iliq, tetiklashtiruvchi so‘zlar aytadilar.
Emosiya va hissiyotlar o‘zlarining murakkabliklari, mazmuni va yo‘nalishiga ko‘ra quyi (oddiy) va yuqori (murakkab) darajalarga bo‘linadi. Quyi darajadagi emosiyalar birinchi signallar tizimi faoliyati bilan bog‘langan bo‘lib, shartsiz reflekslarga asoslanadi.
Yuqori darajadagi emosiyalar shartli reflekslar negizida paydo bo‘ladi va inson emosional tajribasining oshib borishi bilan shartsiz reflekslar ustiga qurila boradi. Bundan tashqari bunday emosiyalar quyi darajadagi emosiyalar bilan shaxs hissiyotlari o‘rtasida bog‘lovchilik vazifasini o‘taydi. Shuning uchun ham ba’zan ma’nolari har xil bo‘lsa ham emosiya va hissiyotni bitta tushuncha bilan ifodalaydilar. Masalan, hayot uchun xavf tug‘ilgandagi qo‘rquv, shartsiz refleksga asoslangan yoki o‘z-o‘zini saqlash instinkti bilan bog‘liq bo‘lgan shartli refleksga ham asoslangan bo‘lishi mumkin. Qo‘rquvning bu turlari emosiyalar hisoblanadi. Jamoa oldidagi hurmatini yo‘qotishdan qo‘rqish esa, hissiyot bo‘lib, u ikkinchi signallar tizimi asosiga quriladi.
Harbiy xizmatchilardagi hissiyotlar ulardagi ma’naviy ehtiyojlarning qondirilishi, harbiy nizomlar, qasamyod talablari va boshliqlarning buyruqlarini bajarish bilan chambarchas bog‘langan. Ularga harbiy faoliyat va uning natijalari kuchli ta’sir etadi. Harbiy xizmatchilardagi hissiyotlar ichida ayniqsa, axloqiy-siyosiy, huquqiy, estetik va intellektual kechinmalar muhim o‘rin tutadi.
Axloqiy-siyosiy hissiyotlarga vatanga muhabbat, dushmanlarga nafrat, harbiy burch, baynalminallik, jamoaviylik mehnatga nisbatan ijobiy-emosional munosabat, or-nomus g‘urur, uyat va vijdoniylik kabilar kiradi. Ushbu hissiyotlar askardagi dunyoqarash, siyosiy va axloqiy qadriyatlar, e’tiqod oilan bog‘liq bo‘ladi. Axloqiy-siyosiy hissiyotlar jang sharoitida harbiy xizmatchilarning xulq-atvorlarini belgilovchi muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Harbiy xizmatchilarning urush holatidagi jangovar harakatlarga nisbatan axloqiy - ruhiy taiyorgarligi, ularning rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari turli xil huquqiy me’yorlar bilan tartibga solinadigan va hatti-harakatlar hamda ishlarga nisbatan shaxsning kechinmalarida namoyon bo‘ladigan huquqiy hissiyotlar ham inson hayotida muhim o‘rin tutadi. Yuksak darajada rivojlangan huquqiy hissiyotlar harbiy xizmatchilarni tartibbuzarlik va jinoiy harakatlardan saqlovchi asosiy mezonlar bo‘lib xizmat qiladi. Huquqiy hissiyotlarga quyidagilar kiradi: qonunlarni, harbiy nizomlarni bajarishga nisbatan mas’uliyat hissi, jamoat tartibiga hurmat va hokazo. Shuning uchun ham huquqiy tarbiya tadbirlarini o‘tkazishda harbiy xizmatchilarga nafaqat huquqiy bilimlarni berishga, balki, ularda huquqiy hissiyotlarni rivojlantirishga ham harakat qilish lozim.
Intellektual hissiyotlar bilish faoliyati jarayonida paydo bo‘ladi va boshqarib turiladi. Ularda insonning turli xil fikr va tushunchalarga nisbatan munosabatlari ifodalanadi. Ularga qiziquvchanlik, hayrat, tushunmaslik, fikrlarning aniq va qat’iyligi, shubha, yangilikni his qilish kabilar kiradi. Odatda, ular insonning fikrlash jarayonini jadallashtiradi, uni buyum va hodisalarning mohiyatiga chuqurroq kirishiga majbur qiladi.
Intellektual hissiyotlar bilimlarni o‘zlashtirishda, harbiy xizmatchilarni o‘qitish ishida muhim ahamiyatga ega. Vaqt tig‘iz, axborotlar kam yoki to‘g‘ri bo‘lmagan, hayot uchun xavfli murakkab jangovar sharoitlarda intellektual hissiyotlar komandirlarga to‘g‘ri qarorlar qabul qilishda yordam beradi.
Shaxsning estetik ehtiyojlari qondirilganda yoki qondirilmaganda unda estetik hissiyotlar paydo bo‘ladi. Go‘zallik – xunuklikni his qilish, ko‘tarinkilik yoki tushkunlik, fojealilik yoki kulgililik kabilar estetik hissiyotlar hisoblanadi. Estetik hissiyotlar harbiy xizmatni go‘zallik qonunlari bo‘yicha tashkil qilishda, harbiycha kiyimni toza va ozoda saqlashda, harbiy burchni sharaf bilan bajarishda asqotadi.
Emosiya va hissiyotlar o‘zlarining mazmuni, yo‘nalishi, kuchi, davomiyligi, chuqurligi, paydo bo‘lishi, tezligi va ta’sir o‘tkazishiga ko‘ra farqlanadilar. Shundan kelib chiqib, ular ancha nobarqaror yoki nisbatan barqaror jarayonlar shaklida namoyon bo‘lishlari mumkin. Unisi ham, bunisi ham inson xulq-atvorini boshqaradi, ular doim harakatda bo‘lib, boshi, davomiyligi va yakuniga ega. Shaxs nafaqat kuchayib - kamayib yoki paydo bo‘lib-yo‘qolib turadigan kechinmalarini his qiladi, balki dunyoga nisbatan barqaror emosional munosabatga, emosional xususiyatlarga ham ega.
Emosional holatlar uch xil shaklda namoyon bo‘ladi: kayfiyat, affekt va ishtiyoq.
Kayfiyat. Inson kayfiyatini belgilovchi asosiy omillar quyidagilar: ijtimoiy tuzum, hayot tarzi, insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, ularning dunyoqarashlari, temperament va xarakterlari. Qandaydir bir muayyan voqea, yoqimli yoki yoqimsiz xabar kabilar kayfiyatning sabablari bo‘lishlari mumkin. Bir kayfiyat inson va jamoa faoliyatiga ijobiy ta’sir etsa, boshqasi aksincha, salbiy ta’sir etishi mumkin.