Reje: fizikalíq ximiyaníŃ rawajlaníw tariyxí

Termoximiya. Gess nızamı. Jıllılıq jútılıwı yamasa jıllılıq ajralıwı menen baratuǵın reaksiyalar termoximiyalıq reaksiyalar turine kiredi.Jıllılıq effektin kalorimetr járdeminde ólshew múmkin.Baslanǵısh zatlardıń hám ónimlerdiń ishki energiyası bir-birinen parıq etedi. Teń salmaqlılıq processinde, eger ónimlerdiń ishki energiyası baslanǵısh zatlar ishki energiyasınan kishi bolsa, ishki energiya mánislerı ortasındaǵı parq jıllılıq sipatında ajralıp shıǵadı. Bunday ximiyalıq process ekzotermik boladı.Eger ónimler ishki energiyası dáslepki zatlar ishki energiyasınan úlken bolsa, reaksiya jıllılıq jútılıwı menen baradı. Bul endotermik esaplanadı. Reaksiya waqtında ajralǵan yamasa jútılǵan jıllılıq muǵdarına reaksiyanıń jıllılıq nátiyjesi dep ataladı.
Termodinamikada sistemaǵa berilgen jıllılıq oń, sistemadan ajralıp shıqqan jıllılıq teris belgi menen belgilenedi. Termoximiyada bolsa jútılǵan jıllılıq oń, ajralǵan jıllılıq teris belgi menen belgilenedi. Termoximiyaǵa tiyisli eki nızam ashılǵan bolıp, birinshisi Lavuaze-Laplas hám ekinshisi Gess nızamları bolıp tabıladı. Lavuaze-Laplas nızamına muwapıq, málim bir quramalı zattıń ápiwayı zatlarǵa ajıralıw jıllılıǵı muǵdar tárepinen sol zattıń ápiwayı zatlardan payda bolıw jıllılıǵına teń, belgisi tárepinen qarama-qarsı bolıp tabıladı.
Gess nızamı. Reaksiya jıllılıǵınıń process ámelge asırılǵan usılǵa baylanıslı emesligin 1836 jılda rus alımı G. I. Gess anıqlaǵan. Gess nızamı tómendegishe táriyplenedi: Reaksiyanıń jıllılıq effekti processtıń qanday usılda alıp barılıwına baylanıslı emes, bálki reaksiyada qatnasıp atırǵan zatlardıń dáslepki hám aqırǵı jaǵdaylarına baylanıslı.
Yaǵnıy, reaksiyanıń jıllılıq nátiyjesi (entalpiyasi) dáslepki zat hám ónimleriniń tábiyatı hám jaǵdayına baylanıslı bolıp, reaksiya basıp ótetuǵın jolına baylanıslı emes:
Q=Q₁+Q₂=Q₃+Q₄+Q₅
Gess nızamınan júwmaqlar
1.ΔHp = - ΔHh (10) bul jerde ΔHp-zattıń tarqaliw entalpiyasinıń ózgeriwi
ΔHh-zatttıń payda bolıw entalpiyasınıń ózgeriwi.
2. ΔHr= Δn ΔHf (ónim)- Δn ΔHf(dásl) (11)
bul jerde:Δn ΔHf (ónim) -ónimler payda boliw entalpiyaları ózgerisinıń jıyındısı.
ΔnΔHf(dásl) - dáslepki zatlar payda boliw entalpiyaları ózgerisinıń jiyindısı.
1-juwmaq. Standart sharayatta quramalı zattıń tarqalıw jıllılıǵı ∆Hp onıń payda bolıw jıllılıǵına ∆Hh absalyut ma`nisi boyınsha teń bolıp, belgisi menen parıq etedi. Yaǵnıy: ΔHp=- ΔHh
2-juwmaq. Standart sharayatta reaksiyanıń jıllılıq nátiyjesi (∆Hr) ónimlerdiń payda bolıw jıllılıqları jıyındısınan dáslepki zattlar payda bolıw jıllılıqları jıyındısı ayirmasına teń, bunda qatnasıwshı zatlardı stexiometrik koefficiyentleri n kóbeytiriwshi sıpatinda esapqa alınadı: ΔHr0= Δn ΔHf0(ónim)- Δn ΔHf0(dásl)
3-juwmaq. Standart sharayatta reaksiyanıń jıllılıq nátiyjesi dáslepki zatlardıń janıw jıllılıqları jıyındısınan ónimlerdiń janıw jıllılıqları jıyındısın ayırmasına teń:
ΔHr= Δn ΔHjanıw(dáslepki)- Δn ΔHjanıw(ónim)
Entropiya sistemada bóleksheler tártipsizligi (tarqalǵanlıǵı ) dárejesiniń funkciyası bolıp, qattıdan suyıq hám gaz jaǵdaylarǵa ótiwde artıp baradı. Entropiya sózi grekshe energiya “en” hám ózgeris “trope” sózlerinen quralǵan bolıp, 1850-jılda Klauzius tárepinen kiritilgen.
Termodinamikanıń ekinshi nızamı.
Klauziustıń táriypi:
«Jıllılıq óz-ózinen suwıq deneden ıssı denege óte almaydı».
Termodinamikalıq itimallıqtıń logarifmlanǵan mánisi entropiya delinedi:
S = k lgW
bul jerde: S - entropiya – sistemanıń tartibsizligi funkciyası
k – Bolsman túraqlısı
W - termodinamikalıq itimallıq.
Termodinamikanıń ekinshi nızamı:
Ózgermes temperatura-izotermik processte:
ΔS = Q/T J/(K.mol) yamasa Q = TΔS
Q = ΔU + PΔV ǵa qoysaq
- TΔS = ΔU + PΔV (P = const) bolsa júmıs orınlanbaydı:
PΔV = 0
G=H-Ubayl =H-TS bul jerde: Ubayl - baylanısqan (júmıs sarıplamay tarqalatúǵın) energiya bólegi.
G - erkin yamasa Gibbs energiyasi (paydalı júmıs úshın sarıplanatúǵın energiya bólegi).
Reaksiyanıń jónelisin aldınnan biliw úshın esaplanatúǵın ólshem birlikler:
ΔG = ΔH – TΔS (20)
ΔH0 = Δ nΔH0(ónim) - Δ nΔH0 (dásl)
ΔS0 = Δ nΔS0 (ónim) - Δ nΔS0 (dásl)
ΔG0 = Δ nΔG0 (ónim) - Δ nΔG0 (dásl)
ΔG < 0 – process óz-ózinen baradı.
ΔG = 0 - sistema teńsalmaqlılıq jaǵdayında.
ΔG > 0 - process termodinamikalıq jaqtan ámelge asıwı múmkin emes.
Termodinamikanıń ushinshi nızamı.
V.Nernst denelerdıń jıllılıq sıyımlılıǵı tómen temperaturalarda tekseriw nátiyjesinde (1906-jılda) termodinamikanıń ushinshi nızamına tiykarınan tómendegishe táriyp beredi:temperatura absalyut nolge shekem páseytirilgende ximiyalıq tárepten bir jinslı hár qanday kondensatlanǵan zattıń entropiyası nolge jaqınlasadı.

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR:

• 
  Akbarov.H.I. “Fizikaviy kimyo kursidan uslubiy qo`llanma”.Toshkent. ÓzMU,2006.
  
• 
  Rustamov.H.R. “Fizikaviy kimyo”. Toshkent. Ózbekiston.2000.
  
• 
  Akbarov.H.I, Tillaev.R.S “ Fizik kimyodan amaliy mashǵulotlar ”. Toshkent. “Ózbekiston”,1999.
  
• 
  https://uz.m.wikipedia.org
  
• 
  www.ziyo.net