Rivojlanishning kritik davrlari Odam hayotining davrlarga bo’linishi

1.3. Hozirgi zamon bolalari va o’smirlari rivojlanishining xususiyatlari
Hozirgi zamon bolalari va o’smirlari rivojlanishining xususiyatlari nimadan iborat? Ular o’sishi chidamiyligi, intellektual rivojlanishi bilan o’zlarining 50-yillardagi tengdoshlaridan farqlanadim? Ha farqlanadi farqlanganida ham juda ancha. Bu tafovutlarni tushinish uchun hozir ommaviy bo’lgan "akselerasiya" (lotincha «akselerasiyu» - "tezlatish") termini bilan belgilanadigan hodisasini qarab chiqi kerak.
Akselerasiya tushunchasi hozirgi zamon bolalari va o’smirlari rivojlanishining asosiy xususiyatlari bo’lgan jismoniy rivojlanish va jinsiy yetilishni ifodalaydi.
Hozirgi vaqtda bolalar rivojlanishi embrional davodayoq tezlanishi va uni hayotining tez o’sish davrida ya’ni organizmning o’sish rivojlanish jarayonlari tugashigacha davom etishi haqida dalillar bor.
Akselerasiya o’smirlik davrida (11-16 yoshlar) eng shiddatli bo’ladi. Bu hodisaning butun to’plami shu asr boshlanishidan sekin asta qator mamlakatlarni va kontinentlarni egallab "asr intilishi" nomini oladi.
Bolaning embrional davridayoq rivojlanishining o’zgarishlari shundan ma’lumki, tug’ilgan bolaning og’irligi hozirgi vaqtda 100 yil oldingiga nisbatan 100-300 gr. ko’p. Shuningdek bola o’rni bola yo’ldoshi ham kattalashgan. Hozirgi vaqtda tug’ilgan chaqaloq 4 oylik bo’lganida vazni ikki marta ortadi, ilgari esa 6 oylikda ikki mar­ta ortgan. Gavdaning uzunligi ya’ni bir yoshli bolalarning bo’yi 75-100 yil oldingi bolalarga nisbatan 5 sm.ga, vazni esa 1,5-2 kg.ga ortiq.
Maktab yoshigacha bo’lgan bolalarning bo’yi keyingi 100 yil davomida o’rtacha hisobda 10-12 sm.ga ortgan. Rivojlanish akselerasiyasini yaxshisi maktab bolalarida o’rganish ma’qul hozirgi 9 yoshli bola og’irligi va bo’yi bilan 1940 yillargacha bo’lgan 10 yoshli bolalarga teng ke­ladi. 14-16 yoshli o’cmirlar esa o’tgan asrning 70-yillardagi tengdoshlariga nisbatan 15-20 sm.ga baland, balog’atga yetilishda 2 yil oldin (qizlar 12-13 yoshida, bolalar 14-15 yoshida) turadi.
Shaxsning haqiqiy biologik yoshi "ma’lum suyaklardagi tog’ayning suyaklanishi" bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda suyaklanish muddatlari o’zgargan. U hozir yaqin 1960-yillardagiga qaraganda 1-2 yil oldin boshlanib 1-2 yil oldin tugaydi. Gavdaning o’sishi ham tez tugaydi: agar oldingi asrda erkaklar 26 yoshgacha o’sgan bo’lsalar. 1940-yilgacha 21 yoshgacha, hozir esa 18-19 yoshgacha, qizlar esa 16-17 yoshgacha o’sadilar. O’sish, rivojlanish va jinsiy yetilishning tez tugashi tegishli funksiyalarning erta so’nishini yuzaga keltirmay, balki aksinchadir. Ovrupa ayollarida hayz ko’rish 19 asr boshlaridagi 16,5 yoshdan 12,5-13 yoshgacha (yirik shaharlarda) o’zgargan. Kattalarda keyingi 100-150 yil ichida gavda hajmi kattalashgan, lekin bolalar va o’smirlarga nisbatan ham. Ayollarda menopauza (hayz ko’rishning to’xtashi) 6-8 yilgacha kechikkan. Kattalardagi bu somatik va fiziologik rivojlanishining o’zgarishlari yig’indisi ko’pincha "sekulyar trend" (asr yo’nalishi) termini bilan yuritiladi, bu o’sayotgan avlod rivojlanishining akselerasiyasini ham o’z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda kishilarning umri uzaygan. Shunday qilib akselerasiyasi kishi hayotining hamma bosqichida – tug’ilganidan to umrining oxirigacha o’tadi va erta qarish yoki umrining qisqarishiga olib bormaydi.
Hozirgi zamon bolalari ba’zida faqat o’sish yoki balog’atga yetish bo’yicha tezlashadi; ko’pincha akselerasiya hamma ko’rsatkichlarga (o’sish, og’irlik, ko’krak qafasining aylanasi) tegishli bo’lib, tezlashgan va er­ta tugaydigan jinsiy rivojlanish bilan kuzatiladi. Akselerasiyaning oldinga ikkita turi o’smirning konstitusiya va nasliy xususiyatlarini aks ettiradi. Akselerasiya sabablariga organizmning individual hayoti davomida ta’sir etadigan tashqi muhit omillari va irsiy o’zgarishi bilan bog’liq ichki-endogen omillar kiritiladi.
Akselerasiya hodisalari to’liq qiymatli ovqat (yetarli miqdorda oqsilga ega) istyemol qilish, asab sistemasining shiddatli yukdash bilan gipofizik faoliyatini kuchaytiradigan ancha uzoq muddatli yorug’lik ta’siri, genetik polimorfiz (millatlarning aralashishi) nurlanish darajasining ortishi va kimyoviy omillar tasiri bilan tushuntiriladi.
Akselerasiya sababli organizmning jismoniy imkoniyatlari ortadi, skelet mushaklari erta yetiladi. Yosh rekordsmen - sportchilar, hatto og’ir atletikachilar 14-13 yoshida dunyo bo’yicha birinchilikni oladi, ayollar sport gimnastikasi "bolalar sportiga" aylanmoqda, chunki katta yoshli o’smir-qiz bajargan mashqlarni bajaraolmaydi.
Rivojlanishi sekin boradigan bolalar "orqada qoluvchilar" deyiladi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bunday bolalar ko’pincha maktabga borish oldidan yoki boshlang’ich sinflarda o’qish vaqtida aniqlanadi. Biologik jihatdan rivojlanishi sekin bolalar jismoniy tarbiya darslarida faollik ko’rsatmaydi. Bunday bolalar jismoniy qobiliyatining rivojlaniji ancha past darajada bo’lib, ko’pincha jismoniy ish bajarishda ish qobiliyati yaxshi bo’lmaydi, harakat analizatori va vegatativ funsiyalar ancha zo’riqib ishlashi ko’riladi.
Jismoniy tarbiya o’qituvchilari va trenerlar akselerasiyalangan "orqada qoluvchi" va o’smirlarni bilishi, unga muvofiq holda o’qitish va o’rgatib ishlarini ilmiy asosda uyushtirish zarur.