Romanning ijodiy tarixi, ijtimoiy pafosiga oid mulohazalar

“O‘tkan kunlar” saboqlari:
romanning ijodiy tarixi, ijtimoiy pafosiga oid mulohazalar
Jahon adabiyotidagi shoh asarlarning dunyoga kelish tarixi shundan dalolat beradiki, ularning har biri, avvalo, davr, ijtimoiy vaziyat taqozosi, qolaversa, mualliflar tarjimai holi, oilaviy va ijodiy muhiti, hayotiy tajribalari, bilim darajasi, tafakkur tarzi, miqyosi, ma’naviy bisoti, maslak, aqida-e’tiqodi, orzu-intilishlari, eng muhimi, ijtimoiy ideallari hosilasidir.
Zamonaviy jahon adabiyotshunosligida bu muam­moni o‘rganish bobida boy tajriba to‘plangan. Bizda, xususan, yangi o‘zbek adabiyoti yetuk namunalarini shu jihatdan tadqiq etish borasida ba’zi ishlar qilingan bo‘lsa-da, ular ko‘ngildagidek emas. Hatto “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon”dek beqiyos romanlarimizning ijodiy tarixi, sir-sinoati hali to‘laligicha ilmiy kashf etilgani yo‘q. Aziz kitobxon, ana shu “ochilmagan qo‘riq”qa qurbimiz yetgunga qadar bir nigoh tashlab ko‘raylik-chi, bu jabhada qanday jumboqlar, hikmatlar bor ekan…
Boshdayoq dadil shuni aytish mumkin: Abdulla Qodiriy o‘tgan asrning 20-yillari sharoitida tarixiy mavzuda o‘zgacha emas, ayni “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon”dek romanlar yozishga har jihatdan tayyor edi.
Bilasiz, Abdulla Qodiriy dastlab eski usuldagi, so‘ng rus-tuzem maktabida, ma’lum muddat madrasada, keyinroq Moskvadagi adabiy-badiiy ins­titutda ta’lim olgan, turkiy tillardan tashqari arab, fors, rus tillarini yaxshi bilgan bo‘lg‘usi adib diniy, tarixiy, adabiy asarlarni mustaqil o‘rgandi, vaqtli matbuotni muntazam kuzatib bordi.
U oq-qorani tanib, ijtimoiy va ijodiy faoliyat doiralariga qadam qo‘yar ekan, davrning eng qaynoq, o‘ta murakkab, ziddiyatli jabhalari ichida turdi, asosan, matbuot maydonida qalam tebratdi. Dastlab o‘lkada kechayotgan milliy uyg‘onish, ja­didchilik harakati ruhidagi asarlar ta’sirida yozilgan she’rlar, hikoyalardan boshlangan ijod ko‘lami to­bora kengayib, uch asosiy yo‘nalish – davrning o‘tkir, dolzarb muammolariga aks-sado tarzida bitilgan publitsistik chiqishlar, “Kalvak maxzum”, “Toshpo‘lat tajang” singari hajviy asarlar va nihoyat, tarixiy mavzudagi romanlar ustida ish olib bordi. Adibning har uch yo‘nalishdagi ijodiy merosi shu paytga qadar qanchalar o‘rganilgan bo‘lmasin, hali bu buyuk bisotning ochilmagan qirralari, yechilmagan jumboqlari behisob.
Birgina adib tarixiy romanlarining mavzu-mun­darijasini belgilash masalasini olaylik. “O‘tkan kunlar”ga kirish tarzida bitilgan izohda shunday so‘zlar bor: “Moziyga qaytib ish ko‘rish xayrlik, deydilar”. Xo‘sh, shu xayrli ishga qo‘l urgan adib nega millat tarixining son-sanoqsiz shonli sahifalari turib, asar uchun mavzuni “yaqin o‘tgan kunlardan”, keyingi “xon zamonlari”dan belgilaydi, nega bu davrni “ta­riximizning eng kirlik, qora kunlari” deb ataydi?
Ma’lumki, “O‘tkan kunlar”ni yozish adib ko‘ng­lida Oktyabr to‘ntarishidan keyin tug‘ilgan, Okt­yabrdan oldingi kayfiyati xususida u tarjimai holida shunday yozadi: “Nekalayning taxtdan yiqilib, hurriyat bo‘lg‘anig‘a xursandligim, albatta, dunyoga sig‘mas edi va sig‘masligi tabiiy edi. Ayniqsa, 1916-yil rabochiy olish masalasidan keyin umuman Turkiston ishchila­rida uyg‘ong‘an istibdodga nafrat menda ham kuchlik edi”. Ko‘p safdoshlari qatori boshda uning Oktyabr to‘ntarishidan umidi katta edi, ammo umidlar birin-ketin sarob bo‘lib chiqa boshladi, ayniqsa, Qo‘qon muxtoriyatining ayanchli qismati mash’um istibdodning yangicha ko‘rinishidan ayon dalolat edi. O‘sha kezlarda chorizm istilosi istibdodiga olib kelgan omillar, ayni o‘sha bosqin arafasidagi “qora kunlar” saboqlari haqidagi tarixiy asarning ko‘ngilda tug‘ilishiga turtki bo‘lgani, yozuvchining qo‘liga qalam olishga undagani – bular ham hayotiy haqiqat, ham hayotiy ehtiyoj, ijtimoiy muhit, vijdon, imon taqozosidir.
Ayni shu “O‘tkan kunlar”­dek asarning dunyoga kelishida ijtimoiy faktorlar bilan barobar oilaviy muhit omili ham katta bo‘lgan. Shu paytga qadar ijtimoiy faktor xususida ozmi-ko‘pmi gapirilgan, yozilgan, ammo oilaviy omil negadir nazardan chetda qolib keladi.
Sinchiklab razm tashlansa, “O‘tkan kunlar”da qalamga olingan makon, zamon, o‘sha makon va zamonda sodir bo‘lgan tarixiy voqealar, alohida ta­rixiy shaxslar ayni hayotdagidek aniq-ravshan, bor holicha berilgan, hatto “ijodiy fantaziya” mahsuli bo‘lgan “to‘qima” obraz – qahramonlarning ham hayotiy prototiplari mavjud. Shunisi ham borki, asar mutolaasi chog‘ida hayotda bor tarixiy shaxslar bilan “to‘qima” obraz­lar orasidagi tafovutlarni sezmaysiz; ularning har ikkisiga ham yozuvchi birdek jon ato etgan, ular xuddi tirik, tanish insonlardek ko‘z oldingizda gavdalanadi.
Shu o‘rinda “O‘tkan kunlar” yozib tugatilgan, ammo roman hali e’lon etilmagan kezlari “Inqilob” jurnali­ning 1922-yil 7–8-qo‘shma sonida bosilgan muallif qalamiga mansub “Otam ham bolshevik” sarlavhali kulgulik (yumoristik) xotira-hikoyasi ustida to‘xtalib o‘tsam. Bir qarashda hazil-mutoyiba tarzida bitilgan ixchamgina bu g‘aroyib asar aslida g‘oyat jiddiy – buyuk adibning ijodiy taqdiri, tafakkur olami sir-sinoati, asl maslagi, aqidasini aniqlash, anglatishda, tarixiy romanlarining ijodiy tarixini o‘rganishda muhim ochqich – kalit vazifasini o‘taydi. Kulgulikning avvalida adib “Otam 1242-hij­riy, 1823-milodiy yillari Toshkandda tug‘ulub, alhol, 99-100 yoshlaridadir” degan ma’lumotni beradi. Shundan so‘ng bu tabarruk zotning millat tarixi oldidagi buyuk missiyasi ustida so‘z ochib: “Ruslar istilosi vaqtida 42 yoshida bo‘lub, Toshkandni ruslardan mudofaa qilg‘an qahramonlarning biridir” deya izoh beradi. Ota haqidagi aslida g‘oyat jiddiy, nihoyatda qimmatli ma’lumotlarni bergan asarni “kulgulik” – hazil-mutoyiba tarzida yozilishi tasodifiy emas. Qarangki, sho‘ro yillarida asarda keltirilgan Qodiriyning otasi “Toshkandni ruslardan mudofaa qilg‘an qahramonlarning biridir” iborasi o‘quvchilar uchun shunchaki hazil-kinoya bo‘lib tuyilgan, o‘z vaqtida bunga jiddiy e’tibor bermaganlar. Yozuvchi bu bilan cheklanmaydi. Kulgulik muallifi otaxon yuz yillik umrining qirq yili musulmon xonlari zamonida, ellik yili Rusiya chor istibdodi, keyingi besh yili mehnatkashlar hokimiyati davrida o‘tayotganligini aytib: “Otam Rusiya chor hukumatini sira ham tilamaydir. Chunki uning elli yillik istibdodini o‘zi istiqbol etkan, Chorning achchig‘-chuchugini ko‘p tatig‘an” deb yozadi. So‘ng “Bu kungi mehnatkashlar hokimiyatiga ham uncha do‘st emas” deya dilidagi gapini dangal aytadi va “Buning ham sababi ma’lum”, deydi-yu, sabablari o‘quv­chiga ma’lum bo‘lgani uchun u yog‘iga o‘tmaydi.
Ammo xon zamonlarini o‘ylagan chog‘larida otaxon yayrab ketadi: “Ey, xo‘b zamonalar bor edi, tilla jobduqliq otlar-u va basavlat beklar-u o‘rdalarda har kun qarsa bazim-u… O‘tub ketdi endi bir zamonlar”, deb afsus yeb qo‘yadir.
So‘ng yozuvchi g‘oyat nazokat bilan chol ko‘nglida kechgan istiqlolni qo‘msash kechinmalari izhoriga o‘tadi:
“Xudoning xohlagani-da, kofirning qo‘lida qolub ketdik… O‘zimizda g‘ayrat yo‘q. Agar yurt bir og‘izg‘a tupurub (ta’kid bizniki – U.N.), yarog‘ topolmag‘anda ham qora kaltak bo‘lub chiqsa, isni-biska qo‘ymas edi. Qadimgi zamonning yigitlaridan shu kunda ham bo‘lg‘anda-chi, ey-ha, o‘rusingga yo‘l bo‘lsun”.
So‘ng yana bir “qaltis” masala – hozirgi zamonda yurt rahbari ustida so‘z ketganda bolshavoyning kattasi o‘zimizning musulmonlardan ekani aytilganida, qariya bundan taskin topganday bo‘ladi, yana o‘g‘lini savolga tutadi:
“– Tuzuk, tuzuk, ko‘b yaxshi. Bolshevo­ying odam­oxun ekan, sarbozdan kel, sarbozdan. O‘zimizdan sarbozlar bormi?
– Bor, lekin bo‘lsa ham, yo‘q hisobida.
– Attang, shunisi chakki ekan.
– Nima zarari bor, dada?
– Ey o‘g‘lim, odam bo‘lgandan keyin har narsa­ning ham boshida bo‘lish kerak, “Non qo‘ynimda, it keyinimda!..”
Ana shunday zot oilasida, tarbiyasida, ta’sirida tug‘ilib voyaga yetgan o‘g‘lon nimalarga qodir ekani, uning hayotiy, ijodiy aqidalari, hattoki bosh asarlari “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, oxiriga yetmay qolgan “Amir Umarxonning kanizi” romanlarining mavzu-mundarijasi, pafosi o‘sha ulug‘ zotning bolalikdan qulog‘iga quyilgan ko‘rgan-kechirganlari, orzu-armonlari, oila davrasidagi xotira-hikoyalari ta’sirida shakllangani sir emas. Kulgulikda mana bunday qimmatli ma’lumot bor: “Turkiston xonlaridan Sheralixonni, undan so‘ng Xudoyorxon, Mallaxon ham bu orada yillab va oylab xonliq qilub o‘tkan Mu­rodxon, Said Sulton va boshqa xonlarni, Toshkand beklaridan (hokimlaridan) Muhammad Sharif otaliq, Salimsoqbek (bu zot Buxoro amiri tomonidan Toshkand bekligiga qo‘yilg‘an edi. Musulmonqul tomonidan o‘ldirildi), Azizbek, Normuhammad Qushbegi, Shodmon o‘roq, Qanoat shoh, Mirza Ahmad qushbegi, Mallaxon (Mallaxon og‘asi Xudoyorxonning xonlig‘i vaqtida Toshkandda uch yillab bek bo‘lib turg‘andir). Eng oxirdan, Qo‘shdodholarning bekligini ko‘rub, o‘tkuzgan. Xonliqning bosh noziri va qo‘mondoni o‘rnida bo‘lg‘anlardan, Musulmonqul va mulla Alimqullarni ko‘rgan va urushlarida bo‘lgan. Piskatlik Qash­g‘ar amiri mashhur Yoqubbekni Qash­g‘arg‘a kuzatkan”.
Ikki-uch roman emas, yana o‘nlab tari­xiy-badiiy asarlarga mavzu-material bo‘lgudek qimmatli ma’lumotlar, o‘ziga tanish tarixiy shaxslar, jang-u jadallar, ular haqida hayotiy xotiralar… Har ikki romanda bir necha bor voqealar jarayonida o‘rni bilan ota nomining tilga olinishi bejiz emas. Tarixiy shaxslarga baho berishda adib ko‘p hollarda ota qarashlariga tayanadi. Birgina misol. “O‘tkan kunlar”da Normuhammad qushbegi ustida gap ketganda, muallif unga sharh berar ekan, otasi nuqtai nazariga tayanib shunday yozadi:
“Normuhammad qushbegining Toshkanddagi beklik davri taxminan 1270-dan 73-yil hijriygachadir. Zamona beklarining hushyorrog‘idir. Otam xon zamonlarida o‘zi ko‘rib-kechirgan o‘nlab beklar ichidan shu Normuhammadni chiqarib: “Yurtni tinch tutdi, ko‘b yaxshi odam edi, xudo rahmati” deb qo‘yar edi”. (“O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, 1992, 105-bet).
Afsuski, Abdulla Qodiriy bisotida “Tarjimai hol”dagi qisqacha ma’lumot, “Otam ham bolshevik“ kulgulik asari, romanlaridagi ayrim qistirma, sharhlardan tashqari bu tabarruk zot haqida boshqa ma’lumotlar yo‘q hisob. Ular bo‘lsa ham saqlanmagan. Odatda, bosib o‘tilgan yo‘l haqidagi xotiralar yozuvchi ulg‘ayib payg‘ambar yoshiga yetganida yoziladi, afsus, adib bu yoshga yetmay olamdan o‘tib ketdi, qanchadan-qancha ko‘rgan-bilganlari, otasidan eshitganlari yozilmay qoldi… 1924-yil Qodir bobo olamdan o‘tganida nabirasi Habibulla olti yoshli bolakay edi, ammo bobosi vafotidan so‘ng oila davrasida, qolaversa, uni yaqindan bilganlar og‘zidan eshit­gan ko‘plab xotira-hikoyalar bir umrga yodida qolgan. 1964 yili bobo hayotidan “Eski Toshkandda” nomli tarixiy qissa yozishga chog‘langan. Toshkent hokimi Azizbek davriga oid qiziqarli va ayanchli voqealar, asossiz ta’qiblar, be­xuda qon to‘kishlar zamonida Qodir bobo tutgan adolat yo‘li haqida hikoya qiluvchi qissa, afsuski, tugamay qolgan. Qissaning qog‘ozga tushgan qismi Sh.Qodiriyning “37-xonadon” kitobida e’lon etilgan. Agar asar oxiriga yetganida Qodir boboning hayot yo‘li, ayniqsa, uning Toshkentdagi tarixiy voqealardagi ishtiroki, binobarin, Qodiriy romanlari­ning yuzaga kelishidagi ahamiyati, o‘rni yana-da kengroq ochilgan bo‘lardi.
***
Ma’lumki, “O‘tkan kunlar” romani voqeasi, muallifning o‘zi asarda qayd etganidek, 1264-hij­riy, 1847-48-milodiy yildan boshlanib, 1269-hijriy, 1852-milodiy yilda intihosiga yetadi. Shu oraliqda Toshkentda ikkita g‘oyat tahlikali tarixiy voqea sodir bo‘ladi. Ulardan biri 1847-yili Toshkent hokimi Aziz parvonachi siyosatiga qarshi boshlangan mashhur Toshkent qo‘zg‘oloni hamda 1852-yil 9-oktyabrda Toshkent va Qo‘qonda yuz bergan mash’um qipchoqqa qirg‘in voqeasi ifodasi asardagi bosh qahramonlar Yusufbek hoji hamda Otabek bisotini namo­yon etishda eng oliy bosqich, qolaversa, asarning ijtimoiy pafosini belgilovchi cho‘qqi – kulminatsiyasi deb atash mumkin.
Nihoyat, asar xotimasida xabar tariqasida kel­tirilgan Otabek qismatiga oid mana bu ma’lumot ham asarning asosiy ma’no-mohiyatini anglashda muhim ahamiyat kasb etadi. Uni qayta o‘qib, mu­shohada qilib ko‘ring-a:
“1277-yilning (milodiy 1861. – U.N.) kuz kezlarida bo‘lsa kerak, Yusufbek hoji Qanoatshodan bir xat oldi. Qanoatsho Avliyo otadan yozar edi:
“O‘g‘lingiz Otabek yana bir kishi bilan biz­ning qo‘shunda edi. Olmaota ustidagi o‘rus bilan to‘qunishma­mizda birinchi saflarimizni shu ikki yigit oldi va qahramonona urushib shahid bo‘ldi. Men o‘z qo‘lim bilan ikkisini dafn etdim…”
Maktub muallifi Qanoatsho – tarixiy shaxs, ta­rixiy manbalarda uning nomi, xizmati zikr qilingan, jumladan, romanda keltirilgan izohda shunday de­yilgan: “Qanoatsho – hozirgi Tojikistonning Qorateginidan. Qo‘qon xonla­rining bir nechasida amiri lashkar lavozimida, shu­ningdek, Turkiston viloyatining hokimi bo‘lgan. Ruslarga qarshi kurashganlardan. Buxoroga elchi bo‘lib borganda amir Muzaffarxon tomonidan 1862-yilda qatl etiladi”.
Romanda qalamga olingan ko‘plab tarixiy shaxslar – Xudoyorxonning hokimiyat tepasiga ilk bor kelgan kezlardagi holati, Musulmonqul, Azizbek, Normuhammad qushbegi, Alimqul kabi tarixiy shaxslarning qiyofasi, maslagi, qismati ham otasi xotirasi, nuqtai nazari ham tarixiy manbalarga mos tarzda jonli gavdalantirilgan.
Ayni o‘sha tarixiy jarayonlarda musbat pozitsiyada turgan, bu borada muallif nuqtai nazarini, asl maslak-ideallarini o‘zida tashuv­chi chin qahramonlar Yusufbek hoji bilan Otabeklar shunchaki “to‘qima” obrazlarmi, ularning hayotiy asoslari – prototiplari bormi? Shu haqda ko‘p yillardan beri o‘ylayman. Tarixiy manbalarni, avvalo, yozuvchining o‘z bisotini, qolaversa, adibning to‘ng‘ich o‘g‘li Habibulla aka xotiralarini titkilayman, son-sanoqsiz tarixiy manbalarga murojaat etaman.
O‘sha davr Toshkent tarixiga oid eng mo‘tabar tarixiy manbalardan biri “Tarixi ja­didayi Toshkand” asarida Parchabof mahallalik Muhammad Yusufhoji (shoyi to‘qish ustaxonasi egasi) boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarib, Aziz parvonachi navkarlariga hujum qilgani aytiladi. Ammo Yusufhoji nomini hisobga olmaganda, qo‘zg‘olon tafsilotlari romandagidan butunlay farq qiladi. “Tarix”ga ko‘ra, Aziz parvonachi zulmiga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon ramazon oyining chorshanbasidan payshanbaga o‘tar kechasi ro‘y bergan, so‘ng ikki tomon kelishib sulh tuzishgan. Bundan norozi bo‘lgan quyi tabaqa vakillari juma kuni kechasi Yusufhoji boshchiligida ayni shu bitimga qarshi bosh ko‘targan. Qo‘zg‘olon 12 kun davom etgan, nihoyat, qo‘zg‘olonchilar­ning g‘alabasi bilan yakunlangan, Aziz parvonachi mansabdan chetlatilib, soliqlar bekor qilingan… Romanda esa ikki-uch kunlik voqealar qalamga olinadi. Yozuvchini jarayonning barcha tafsilotlari emas, hodisaning tub mohiyati, o‘sha jarayonda personajlarning ruhiy-ma’naviy holati, dramasi ko‘proq qiziqtiradi.
Shu voqea yuz bergan kezlari “Tarix” muallifi taxminan 17 yoshlar atrofida bo‘lgan, asli toshkentlik bu alloma voqealarning jonli guvohi. Ayni paytda “O‘tkan kunlar” muallifi tayangan noyob manba – otasi Qodir boboning bu xususdagi xotira-hikoyalari ham e’tiborga sazovor, chunki otaxon o‘sha kezlari 25-26 yoshlardagi ayni kuchga to‘lgan, oq-qorani tanigan, xon sarbozi sifatida qo‘zg‘olon voqealarining, janglarning ichida-girdobida bo‘lgan. Keyinchalik bo‘lg‘usi tarixchi olim o‘zi shohid bo‘lgan qo‘zg‘olon voqealarini tarixiy asarida yozib qoldirgan bo‘lsa-da, sarboz jangchi – voqealar ishtirokchisi xotira-hikoyalari oradan yillar o‘tib o‘g‘loni – noyob iste’dod sohibi – Abdulla Qodiriy qalami ostida tarixiy roman sahifalariga muhrlangan. Bir tarixiy voqeaning har ikki manba – tarixiy va badiiy asarlardagi ikki xil talqinlaridan qay biri haqiqatga yaqin – bu masalada hakamlik qilish mushkul yumush.
Romandagi Yusufbek hoji qo‘zg‘olonning boshida turgan odam, “Tarix”dagi Yusufhoji esa sulhga qarshi bosh ko‘targan kimsa. Bu odamning shaxsiyati, asl maslagi biz uchun qorong‘u. Yusufbek hoji esa asarning boshidan oxi­rigacha shaxsiyati, maslagi, e’tiqodi, dard-u dunyosi bilan mana man deb turadi; o‘sha tig‘iz, tahlikali vaziyatlardagi xatti-harakatlari o‘quvchini larzaga soladi. Ayniqsa, keyingi mudhish voqea – qipchoq qirg‘ini asnosida bu zot butun ulug‘vorligi, ichki olami, iztiroblari bilan namoyon bo‘ladi.
Abdulla Qodiriy haqidagi ikki o‘g‘li, zamondoshlari xotiralarini, qolaversa, adibning o‘zi va yaqinlari haqida yozib qoldirgan ma’lumotlarni sinchiklab o‘rganish shundan dalolat berayotirki, asar qahramonlarining xoh zamonaviy, xoh tarixiy bo‘lishidan qat’i nazar, hayotiy asosi, prototiplari mavjud. “Xotiralarda adib siymosi”1 sarlavhali maqola­mizda bu xususda qator dalil-isbotlar keltirilgan edi. Bu boradagi kuzatish-mulohazalarni davom ettirib, “O‘tkan kunlar”dagi Otabek, Yusufbek hoji obrazi­ning hayotiy zamini ustida mushohada, taxminla­rimni ham aytib o‘tsam.
Bir qarashda erishroq tuyilsa-da, Otabek obrazida qisman muallifning o‘zidan, asosan, otasi Qodir bobodan o‘tgan jihatlar anchagina. Habibulla Qodiriy bergan ma’lumotga ko‘ra, Qodir bobo 1821–1822-yillarda tug‘ilgan, serg‘ayrat, shijoatli va dunyo ko‘rgan kishi bo‘lib, yigitlik chog‘larida xon, beklar qo‘lida sarbozlik, ulg‘ayib qolgach, Eskijo‘vada baqqollik do‘koni ochib ipak, idish-tovoq, choy kabi mollar bilan savdo qilgan, tijorat vaji bilan uzoq shahar – mamlakatlarga ko‘p bor safar qilgan… Ma’lum bo‘lyaptiki, Qodir bobo yosh jihatidan “O‘tkan kunlar” qahramoni Otabekka deyarli tengdosh, uning nomidagi “ota” o‘zagi otaga ishoradek tuyiladi; kasb-kori jihatidan ham Otabekka o‘xshash savdogar, tijorat vaji bilan safarlarda bo‘lgan, boz ustiga, xon, beklar qo‘lida sarbozlik qilgan. Agar Otabek Olmota ustidagi o‘rus bilan to‘qnashuvda (1861-yili) qahramonona urushib shahid ketgan bo‘lsa, Qodir bobo, adib yozganidek, oradan to‘rt yil o‘tib (1865-yili) Toshkentni ruslardan mudofaa qilgan qahramonlarning biri sifatida e’tirof etilgan. Qodiriy “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon” romanlarining bir necha o‘rnida, yuqorida aytganimizdek, bu tabarruk zot nomini mamnuniyat bilan tilga olib o‘tadi. Mavjud ma’lumotlarga tayanib, taxmin qilish mumkin: Qodir bobo yigitlik chog‘larida tijorat, qolaversa, sarbozlik vaji bilan Qo‘qon, Marg‘ilon shaharlariga ham bot-bot tashrif buyurgan, ehtimolki, romanda qalamga olingan Mirzakarim Qutidor, Akram hoji, Ziyo shohichi, usta Alimga o‘xshash marg‘ilonlik asl insonlar bilan gurunglar qilgan, olis shahar-mamlakatlarga qilgan safarlari haqida so‘zlab tinglovchilarni lol qoldirgan bo‘lishi ham ehtimoldan xoli emas. Binobarin, Otabek kabi sevgi sarguzashtlarini ham boshidan kechirgan bo‘lishi mumkin…
Qodiriyning bobosi Hojimuhammad boboga kelsak, garchi ismidan boshqa u haqda hech narsa aytilmagan, yozilmagan bo‘lsa-da, ismidagi “hoji”ning o‘zi romandagi Yusufbek hojiga bir ishoradek tuyiladi. U kezlari “hoji” maqomi har kimga ham nasib etavergan emas. Qodiriylar sulolasi-shajarasi boshida turgan bu odam makon va zamon jihatidan Yusufbek hoji obrazi uchun prototip deb atashga muayyan asos beradi. Uzoq yillik ko‘rgan-kechirganlari haqida Qodiriy aytgan shu qadar ko‘p ma’lumotlarni so‘zlab bergan zot – Qodir bobo o‘z otasi Hojimuhammad haqida ham to‘xtalmasligi, gapirmasligi mumkin emas. Bobo haqida jamiki eshitganlari, bilganlari romandagi Yusufbek hoji timsolida namoyon bo‘lganiga ishon­ging keladi kishi…
Kezi kelganda adibning ijodiy prinsiplariga oid yana bir muhim manba “Yozuvchi o‘z ijodi to‘g‘risida” maqolasidagi shaxsiy e’tiroflarini eslab o‘tsak. 1935-yil 10-martda “Yosh leninchi”ning adabiy to‘garagida so‘zlagan o‘sha ma’ruzasida shunday mulohazalar bor:
“…mening boshimdan kechirganlarim mening yozuvchi bo‘lishimda kattagina rol o‘ynaganlar”;
“Men bir asar yozishdan avval shu yozmoqchi bo‘lgan narsam haqidag‘i materiallarni puxta o‘rganib chiqaman. Men biror joy to‘g‘risida asar yozmoqchi bo‘lsam, o‘sha joyni avval necha martaba ko‘rgan esam-da, yana borib tekshirib, yaxshiroq o‘rganib kelaman. Materialni o‘rganish mahalida eng mayda narsalarga (detallarga) ham e’tibor beraman”;
“Yozuvchining o‘zidan qo‘shishi (ruscha aytganda “vыmesel”) adabiy asarda katta rol o‘ynaydi… lekin men turmushda ko‘rmagan, bilmagan narsam haqida hech narsa yozmayman… ”
“Har bir asarimning yozilishiga turmushda uchragan biror voqea sababchi bo‘ladi. Masalan, men kolxozlarda yurganimda haqiqatan ham Obid ketmonning ba’zi xususiyatlariga ega bo‘lgan bir tipni ko‘rdim…”
Tasavvur qilib ko‘ring-a, mabodo, “tirik tarix” Qodir bobodek otasi, Hojimuhammaddek bobosi bo‘lmaganida, salkam bir asrlik Toshkent bekligi, Qo‘qon xonligi tari­xining jonli shohidi, muhim tarixiy hodisalar­ning, ko‘plab urushlarning bevosita ishtirokchisi xotira-hikoyalarini tinglamaganida “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan cha­yon”dek beqiyos tarixiy romanlar dunyoga kelardimi? Aslo! O‘zi aytganidek, Yusufbek hojiga, Otabekka, qolaversa, Kumushga o‘xshab ketadigan hayotiy tiplar shundoqqina yonginasida edi-ku!
Zamonasining yetuk ziyolisi, adibi, Vatanning peshqadam, kuyunchak, fidoyi fuqarosi, millat erki, sha’ni, ozodligi yo‘lida jonini tikkan fidoyi o‘g‘lon uchun tarixiy mavzu dildagi tug‘yonlarni, orzu-armonlarni to‘kib solish, yonib o‘zligini namoyon etish maydoni bo‘lganligini ham aslo unutmaylik, azizlar.
Mana, endi o‘zi e’tirof etgan ijodiy prinsiplar amaliyotda qanday namoyon bo‘lgani haqidagi mulohazalarga o‘tsak bo‘lar.
Demak, avvalo, yozuvchining o‘z boshidan kechirganlari, oilaviy muhit, ota-onalari hayoti, sarguzashtlari ulkan yozuvchi bo‘lib yetishuvida, binobarin, tarixiy romanlarining maydonga kelishida muhim rol o‘ynagan.
Ikkinchidan, adib tarixiy romanlari mavzusiga oid materiallarni sinchiklab o‘rganib chiqqan, rus, fors tillarini puxta bilgan alloma Qo‘qon xonligi, Toshkent bekligi tarixiga oid ma’lumotlarni, jumladan, Muhammad Solihxo‘janing “Tarixi jadidayi Toshkand” (1863–88-yillari yozilgan), Mulla Olimning “Tarixi Turkiston” (1915), Bartoldning “Istoriya kulturnoy jizni Turkestana” (1927), V.Nalivkinning “Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva” (1886) kabi manbalar, shuningdek, Qo‘qon xonligi tarixi, xonlar hayotiga oid XIX asrda Qo‘qonda yaratilgan qator tarixiy asarlar bilan tanish bo‘lgan.
Uchinchidan, xotiralar, ilmiy-tarixiy manbalar bilan cheklanib qolmay, adibning o‘zi mustaqil tekshirish, surishtirishlar olib borgan, roman voqealari yuz bergan joylarni avval necha marta ko‘rgan esa-da, o‘zi aytganidek, yana borib yaxshiroq o‘rganishga harakat qilgan.
Ayni shu jarayon talqinida “O‘tkan kunlar” muallifi hech qaysi tarixiy asar muallifining qo‘lidan kelmaydigan nihoyatda muhim bir achchiq haqiqat­ni badiiy kashf etadi. Gap olomon qiyofasi, fojiasi ustida ketayotir. Olomon o‘z nomi bilan olomon: kechagina Azizbekning munofiqona aldovlariga uchib, Azizbek uchun “bir tomchi qonimiz qolgunga qadar yo‘lingizda jon beramiz”, deb ont ichgan va bu ahdida qattiq turib, uni himoya qilgan o‘sha xalq – olomon bugun unga qarshi qo‘zg‘aladi, “sevikli” bekni taxtdan qulatadi, “Sen bizlarga nima ishni qilmading” deya ta’na toshlarini yog‘diradi. O‘sha “sadoqatli” olomonning talabi bilan Azizbek ikki oyog‘idan arqon bilan bog‘lab otning choviga sudratma qilinganda uning ot oyoqlari ostida sudralib ketishini huzurlanib tomosha qiladi… “Qodiriy mo‘jizasi” kitobimizda bu jarayon talqini keng tahlil etilgani uchun bu o‘rinda u haqda batafsil to‘xtab o‘tirmadik.
Ayni shunday holatlarga 1852-yili bo‘lib o‘tgan mash’um qipchoq qirg‘ini voqeasi tasviri, talqinida ham duch kelamiz. Tarixiy manbalarda bu borada qayd etilishicha, hodisa o‘sha yilning kuzida, aniqrog‘i, 7-oktyabr kuni bir paytning o‘zida ham Toshkentda, ham Qo‘qonda sodir bo‘lgan, ochig‘i, puxta o‘ylab uyushtirilgan. Qiziq, “O‘tkan kunlar”da hodisa muddati kuzdan bahor fasliga ko‘chiriladi. Romanda fitnaga tayyorgarlik jarayoni batafsil qalamga olingani holda bevosita jarayonning o‘zi tasvir doirasidan tashqarida qoladi, mudhish jara­yonning oqibatlari asar qahramoni Otabek nigohi orqali gavdalantiriladi.
Qodiriy ijodining ilk tadqiqotchilaridan biri Oybek bunga e’tiroz bildirib, “Abdulla Qodiriyning ijodiy yo‘li” risolasida shunday yozadi: “Qipchoqlar qirg‘ini ko‘rsatilganda… Otabekni yozuvchi dalaga “qimiz ichish”ga chiqarib yuboradi. Ish bitgandan so‘ng u qaytadi. U dalada qimiz ichib, kechqurun shaharga qaytganida bo‘lib o‘tgan qirg‘inning qonli izlarini ko‘radi. Voqea tafsilotlarini odamlarning og‘zidan eshitadi. Xafa bo‘ladi, kuyunadi” (Oybek. Asarlar. O‘n tomlik. 9-tom, 1974, 259-bet).
Ehtimol, romanning “Toshkand ustida qonlik bulutlar”, “Toshkand qamalda”, “Azizbek”, “Istiqlol dardi” boblarida Qo‘qon xonligi bilan Toshkent bekligi orasida kechgan mojaro – janglarning mudhish manzaralari, Azizbekka qarshi qo‘zg‘olon jarayoni bevosita butun dahshat-u vahshati bilan ko‘rsatilgani uchun adib qipchoq qirg‘ini voqeasini ifodalashda o‘zgacha yo‘ldan borgandir…
Darhaqiqat, Oybek aytganidek, romanda bu jarayon manzarasi bevosita qalamga olinmagan, asarning ikki yetakchi qahramoni Yusufbek hoji ham, Otabek ham mudhish voqealardan chetda turadi. Garchi Yusufbek hoji qabih mojaroni uyush­tirishga bag‘ishlangan majlisda ishtirok etib, tish-tirnog‘i bilan unga qarshi turgani qalamga olingan bo‘lsa-da, g‘alamislar uni aldab, atay g‘aflatda qoldirib o‘z muddaolariga erishadilar; otasi kabi g‘aflatda qolgan Otabek ham ayni o‘sha kuni shahar chekkasida sayrda bo‘ladi. Ayni shu holat tasvirida ham muhim haqiqat, mohiyat bor. Tarixdagi ko‘plab mudhish jinoyatlar ayni shu tarzda – zamonasining haqgo‘y vijdoni sanalmish siymolar nigohidan tashqarida g‘oyat pinhona bir tarzda uyushtirilgan. Romandagi voqealar oqimining o‘zi ko‘rsatib turibdi, Yusufbek hoji, Otabeklar bundan ogoh bo‘lganida imkon qadar uning oldini olgan bo‘lardi-da!
Garchi qirg‘in oqibatlari manzaralari Otabekning Mingo‘rik sayridan qaytish, shaharga kirib bo­rish asnosida ko‘rgan-kechirganlari, guvohlar­ning aytganlari tarzida berilsa-da, uning mudhish manzaralari ayni jarayonning o‘zidagidan kam emas. Otabekning o‘sha kezlardagi iztiroblari, ichki tug‘yonlarini o‘qiganda kitobxon o‘zini qo‘yarga joy topolmay qoladi.
Bundan ham muhimi, ertasi Ota bilan uchrashuv­da hodisa va uning asl sababi, ildizi ustida ketgan bahs-suhbat poyonida romanning bosh pafosi baralla namoyon bo‘ladi. Butun boshli mamlakat, millat tarixidagi eng katta, hayot-mamot ahamiyatiga molik hodisaning tub ildizi, asl mohiyati ayni o‘sha daqiqalarda yarq etib ochiladi. Qirg‘in oldidan yuqori doirada o‘tkazilgan kengashda hojining o‘rtanib-yonib dil-dilidan aytgan nutqidagi mana bu so‘zlarini yana bir karra o‘qib ko‘ring-a: “Mana, burodarlar! Siz o‘z qipchog‘ingiz uchun qabr qazig‘an fursatda, sizga ikkinchilar tobut chopadir. Biz qipchoqqa qilich ko‘targanda, o‘rus bizga to‘p o‘qlaydir. Siz dunyoda o‘zingizni yakka dushmaningiz qilib qipchoqni ko‘rsangiz, men boshqa yovni har zamon o‘z yaqi­nimg‘a yetkan ko‘raman! – dedi va ro‘ymoli bilan ko‘z yoshisini artib o‘rnidan turdi. – Agarda dunyodan o‘tayozg‘an bir keksangizning maslahatiga quloq bersalaringiz, bu fikringizdan qayting, burodarlar!” 
Afsus, ming afsus, davrada bu donishmand siymoning haq so‘zini, ogohlarini eshitadigan, anglaydigan zot topilmaydi, aksincha, Hoji davrani tashlab ketganida uning ustidan hoholab, “ko‘knori ichgan”, “vahimachi” deya masxara qiladilar. Qirg‘indan keyin Hoji Otabek bilan uchrashuvda mash’um hodisa munosabati bilan dilidagi ohu zorini yana bir karra izhor etadi. “Men ko‘p umrimni shu yurtning tinchligi va fuqaroning osoyishi uchun sarf qilib…” deb boshlanadigan mashhur monologda yaqin kelajakda yuz beradigan mislsiz falokat manzarasini chizib beradi. Tarix ko‘rsatdi, ayni shu falokat yuz berdi, xalq salkam bir yarim asr davom etgan mash’um istibdod jabrini chekdi…
Azizlar, Yusufbek hojining ogohlari chorizm istilosiga yarim asr bo‘lgan, istibdodning yangi bosqichi boshlangan kezlari bitilgan, binobarin, asar millatni ayni shu yangi falokatdan ogoh etish uchun yozilgan edi!
Yashirib nima qilamiz, Yusufbek hojining, Otabekning romandagi ana shu dil so‘zlari – ogoh­lari, avvalo, Qodiriyning dil so‘zlari – bashoratlari edi. Taassuflar bo‘lsinkim, bashoratlar to‘g‘ri bo‘lib chiqdi, roman yozuvchi aytmoqchi, “dunyoga kelishi bilanoq baxtsizlikka” uchradi, tanqid uni nayza ko‘tarib qarshi oldi, asar kitob holida to‘liq bosilib chiqqan yili muallif bo‘hton bilan qamoqqa olindi, haqiqat yo‘lida o‘limni ham pisand qilmagan bu jasur siymo qat’iy turib o‘zini himoya qildi, erkinlikka chiqdi; ta’qib-u tahdidlarga qaramay ijodiy faoliyatini davom ettirdi, afsus, hali otasi umrining yarmini ham yashamay turib 37-yil yuhosi uni o‘z komiga tortib ketdi. Ayni qahramoni Otabek kabi, romanda 18 yil burun bashorat qilinganiday, o‘zi ham yurt ozodligi yo‘lida qurbon bo‘ldi. Binobarin, o‘z qo‘li bilan yaratgan ikki chin millatparvar adabiy qahramon – taqdirdosh Otabek va Yusufbek hoji timsollari o‘zi va otasi uchun ham qo‘yilgan mangu haykaldir.
Hayotiy qismati jihatidan Qodiriyni eslatadigan Oybek yuqorida tilga olingan risolasida g‘oyat nazokat, topqirlik bilan shunday yozadi:
“O‘tkan kunlar”ni o‘qiganda, yaxshilik bilan yomonlikning kurashi kabi bir hol seziladi. Musbat qahramonlar nomidan ko‘pinicha Abdulla Qodiriy o‘zi gapirganga o‘xshab ko‘rinadi. Otabek, Yusufbek hojilar orqali yozuvchining ideyalari inson qi­yofasiga kirib, gumanistik – axloqiy, siyosiy-ijtimoiy ideallarini ifoda etadilar”. 
Oybek so‘zlarini tasdiqlaydigan dalil-isbotlarni yuqorida keltirdik. Nihoyat, yana bir asar bosh qahramonlari bilan muallif shaxsiyati, xarakteri, asl maslak-e’tiqodi orasidagi mushtaraklikka oid hayratomuz dalil keltirib o‘tsam. Romanda qalamga olingan tarixiy voqea – Toshkent qo‘zg‘oloni arafasida Azizbek Yusufbek hojini o‘z tomoniga og‘dirishga intiladi, unga katta vakolatlar beradi. Shunda hoji ko‘nglida shunday o‘y kechadi: “Soliq yig‘ishda qarshiliq qilg‘anni darraga yotqizish, muvofiq ko‘rilganda osdirish haqqi ham menga berilgan emish… Go‘yo Yusufbek ham o‘zidek bir qonxo‘rg‘a, bir zolimga aylansin emish… Men qonxo‘rliq uchun xudoning farz qilg‘an hajini ado qilmadim; oldimda o‘g‘lum bor, menda boshqalarning o‘g‘lini darraga yotqizish chog‘ida ko‘ndalang keladirgan vijdon bor, din bor, diyonat bor”.
Bu dil so‘zlari 1920-yili qog‘ozga tushirilgan. Oradan olti yil o‘tib 1926-yili adib tevaragida uyush­tirilgan bo‘hton tufayli uning ustidan jinoiy ish ochilib qamoqqa olinadi. Sudda so‘zlagan mashhur nutqida, jumladan, u “Men to‘g‘rilik orqasida bosh ketsa “ix” deydirgan yigit emasman… Bir necha shaxslarning orzusicha ma’naviy o‘lim bilan o‘ldirildim. Endi jismoniy o‘lim menga qo‘rqinch emasdir”, deydi. Keyinroq 37 yilgi mash’um qatag‘on bo‘roni arafasida Yozuvchilar uyushmasida adibni so‘roqqa tutadilar, jumladan, uning xudoga isho­nish-ishonmasligini aniqlamoqchi bo‘ladilar. Shu qal­tis daqiqalarda Qodiriy qat’iy turib Allohning bor­ligiga va birligiga imon keltiradi, shu tariqa boshiga balo orttiradi. Ertasi xonadonida shu haqda gap ketganda, yaqinlaridan biri shunchaki og‘izda “xudo yo‘q” deb qo‘yaqolsang bo‘lmasmidi, de­ganida, adib qat’iy turib: “Endi men bir kishining ikki og‘iz so‘zi deb, qirq yillik e’tiqodimdan qaytaymi? Munofiqlik, vijdonsizlik bo‘lmaydimi bu” – deydi (H.Qodiriy. “Qodiriyning so‘nggi kunlari”, “Yoshlik”, 1989, 6-son, 37-bet). Ha, ulug‘ adib hayotidagi eng qaltis vaziyatda o‘zi suyukli qahramonining yo‘lini tanlaydi.
Hayron qolasan kishi: donishmand adib qahramonining o‘ta tahlikali damlardagi chin e’tiqodi haqidagi satrlarni qog‘ozga tushirayotganida kelgusida ro‘y beradigan ayni shunday qaltis vaziyatdagi o‘z ruhiy holatini go‘yo oldindan bashorat qilgandek tuyuladi kishiga.
Ko‘ryapsizmi, azizlar, “O‘tkan kunlar”dek shoh asarning maydonga kelishida, uning ijodiy, tarixiy, ijtimoiy-g‘oyaviy motivlarini, yetakchi qahramonlari iroda yo‘sinini belgilashda adib, avvalo, o‘z bisotiga tayanadi; qahramonlari timsolida o‘z shaxsiyati, oilaviy muhiti, ota-bobolari hayoti, qismatidan o‘tgan jihatlar behisob, ayniqsa, o‘z ideallarining mujassami bo‘lmish bosh qahramonlari Otabek bilan Yusufbek hojilar timsoliga o‘zidan, ota va bobosidan ko‘chib o‘tgan qismat, hikmatlar kishini lol qoldiradi, bular qahramonlarga ajib hayotiy joziba baxsh etadi.
Bugina emas, bu shoh asar bugun ham biz­larga o‘tgan kunlarning achchiq qismatidan saboq berishda davom etayotir. “Otam ham bolshevik”da Qodir boboning chapanichasiga aytgan “O‘zimizda g‘ayrat yo‘q. Agar yurt bir og‘izg‘a tupurub, yarog‘ topolmag‘anda ham qora kaltak bo‘lub chiqsa, isni-biska qo‘ymas edi”, “kofirning qo‘luda qo­lub” ketmas edi, degan xalqona hikmati romanda Hoji bilan Otabekning bosh shioriga aylandi. Asar boshidayoq Otabek Shamay safari xotiralari ustida to‘xtalganda “Menimcha, o‘rusning bizdan yuqorida­lig‘i uning ittifoqidan bo‘lsa kerak… ammo bizning kundan-kunga orqag‘a ketishimizga o‘zaro nizomiz sabab bo‘lmoqda”, deydi. Asarda qalamga olingan voqealar jarayoni birin-ketin shu hikmatning to‘g‘ri­ligini tasdiqlaydi. Nihoyat, yagona Turkiston o‘lka­sining ikki bo‘lagi – Qo‘qon xonligi bilan Toshkent bekligi, yagona turkiy ulusning ikki qavmi – qora­chopon va qipchoq orasidagi nizolar oxir-oqibat mudhish qirg‘inga aylanib, yurtni halokat yoqasiga keltiradi. Shunda donishmand Hoji “Ittifoqni ne el ekanini bilmagan, yolg‘iz o‘z manfaati shaxsiyasi yo‘lida bir-birini yeb, ichkan mansabparast, dunyoparast va shuhratparast muttahamlar Tur­kiston tuprog‘idan yo‘qolmay turib, bizning odam bo‘lishimizga aqlim yetmay qoldi. Biz shu holda ketadirgan, bir-birimizning tegimizga suv quya­dirg‘an bo‘lsaq, yaqindirki, o‘rus is­tibdodi o‘zining iflos oyog‘i bilan Turkistonimizni bulg‘atar…” deya Qodir bobo, so‘ng Otabek aytgan dil so‘zlarini eng oliy cho‘qqiga ko‘taradi. Ajab, oqibat ayni ular aytganiday bo‘lib chiqdi. Bu hikmat, bu bashorat, bu ogoh – tarixning achchiq haqiqati, tajribasi, mustaqillikka erishgan bugungi yorug‘ kunlarimizda ham ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Yurt va xalqning birligi mustaqilligimiz abadiyligining garovidir. “O‘tkan kunlar”ning eng muhim hikmati, sabog‘i ana shunda.