Roza eyvazova
Yüklə 225,41 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
T Ü R K O L O G İ Y A N °3
2011 ROZA EYVAZOVA AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ İRANDAKI TÜRK ETNOSLARI (QAŞQAYLAR) X ü l a s ə. Türk etnoslarından qaşqayların çox qədim boy-el olması haqqında araşdırmalar aparılmışdır. Qaşqay sözünə eradan əvvəl II min- illikdə Kiçik Asiyada və müasir dövrdə İranda yaşayan xalqın adında rast gəlinir. Qaşqayların dili Azərbaycan dilinin bir şivəsidir. Araşdırmalar zamanı bəzi oxşar və fərqli xüsusiyyətlər aşkar edilmişdir.
Hər hansı tarixi dövrdə türk etnoslarının Azərbaycandakı və həm- hüdud regionlardakı hərəkətinin mənzərəsini təsvir etmək, türk tayfa dillərinin formalaşmasına bu və ya digər mərhələlərindəki «təzyiq»inin miqyasını, keyfiyyətini aydınlaşdırmaq, Azərbaycandan kənarda qalmış, Azərbaycan türkcəsinin etnolinqvistik hüdudlarını müəyyən etmək, Azərbaycan dilinin yalnız təşəkkül tarixini deyil, bütün tarixini ümum- türkoloji kontekstdə araşdırmaq aktual problemlərin həlli üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. İranın türk etnoslarından birini təşkil edən qaşqayilər haqqında Cavad Heyət «Seyri dər tarixe zəban və ləhcehaye torki» [1] əsərində yazır ki, qaşqay türkləri Fars ostanında yaşayırlar, 150-160 min nəfər olmaqla, əcdadlarının Orta Asiyadan Hülakü və Əmir Teymur qoşunu ilə Farsa gəldiklərini qeyd edirlər. Belə bir fikir də vardır ki, XI yüzillikdə səlcuqlarla gəlmiş və bir müddət Azərbaycanda yaşamışlar; lakin onların arasında muğanlı, biğdeli, şamlı, mosullu, əfşar, qacar, bayat, qaragözlü, iğdır tirələri mövcuddur. Bu hadisələrlə bağlı qaşqayların mahnılarında verilmiş işarələrdən - nişanlardan aydın olur ki, onların əcdadları Azər- baycandan gəlmişlər, məs.:
Azərbaycan dilində Fars dilində Dərbənd ki, deyurlar, Bir parçə bağdır. Alt yani dərya Üst yani dağdır. Dərbənd ke miquyənd, Yekparçə bağ əst. Tərəfe payin an dərya Və tərəfe balayəş, kuh əst. Qaşqayilərin əmələ, dərə şuri, farsi mədan, kəşküli bozorq, şeş beluki, kəşküli kuçek adlı altı tayfadan təşkil edildiyi də söylənilir. Qeyd etmək lazımdır ki, qaşqayların çox qədim boy-el olması haq- qında araşdırmalar aparılmışdır. Bu haqda F. Ağasıoğlunun fikirləri ma- raqlıdır: «Boy adı kimi qaşqay sözünə eradan əvvəl II minillikdə Kiçik Asiyada yaşayan xalqın və müasir dövrdə İranda yaşayan xalqın adında rast gəlirik. Hər iki xalqı bir-birindən ayıran vaxt ölçüsü (3 min il) belə bir haqlı sual ortaya çıxarır. Bu adlardakı səs oxşarlığı (eyniliyi) təsadüfi deyilmi? Və əgər təsadüfi deyilsə, hansı əsaslarla, faktlarla hər iki xalqın eyni qaşqaylar olduğunu sübut etmək olar?» [2. S. 54]. Öz mülahizəsini bir daha təsdiqləmək üçün bir sıra elmi ədəbiyyatlara müraciət edən F. Ağasıoğlu yazır: «Bəllidir ki, İrandakı müasir qaşqaylar azər türkləridir. Bir sıra mənbələrə və V. Savinanın [3] müşahidəsinə görə, onlar İrandakı türk boyları içərisində sayca daha çox olub, müxtəlif bölgələrə yayılmışlar. V. V. Trubetskoy [4] isə qeyd edir ki, qaşqay boy- larının bir qismi də kaqali, xazari, qusari, mamali, qamər və s. soylarla birlikdə çoxsaylı bəxtiyar qəbilələrinə qarışmışlar» [2. S. 54]. Kiçik Asiyanın geniş ərazisində yayılan qaşqayların müxtəlif tarixi mənbələrdə kaska // kaskey // kaşkay // qaşqay // qaşqa variantlarında xatırlanmasını qeyd edən F. Ağasıoğlunun gəldiyi qənaətlərdən aydın olur ki, «qaşqaylar Kiçik Asiyada türk dilində danışan göydən düşmə yeganə xalq olmamışdır, onlar burada bəzi türkdilli boylarla kontakt mühitində olmuşlar. Görünür, m. ö. III minillikdən üzübəri bura gələn hind-avropa- dilli xalqlar (hett, luvi, friq, hay və s.) zaman-zaman bu mühiti əritmişdir. Lakin Azərbaycana gələn qaşqaylar bu günə kimi etnik mənsubiyyətini və dilini mühafizə etmişlər. Onlar qərbdən gələn güclü axın qarşısında za- man-zaman doğuya çəkilmiş, indiki İrak və İran ərazisində məskunlaş- mışlar» [2. S. 56]. «HcropHfl fl,peBHero B 0CT0Ka» kitabına [5] əsaslanan F. Ağasıoğlu yazır ki, E. fon Şuler qaşqayların Kiçik Asiyaya m. ö. II minilin ortasında gəldiyini qeyd edir. Q. Qeorqadze [6. S. 40] isə qaşqayları Kiçik Asiyanın ən qədim yerli sakinləri hesab edir və onları həmin ərazidə m. ö. III min- illikdə yaşamış hatlarla qohum sayır. Qaşqayları gürcü mənbələrində ka-
şaq, Birans mənbələrində kasoqi şəklində verilən çərkəzlərlə, adıq və abxazlarla eyniləşdirən tədqiqatçılar (Q. A. Melikişvili, İ. M. Dyakonov və s.) da vardır. M. Seyidov [7. S. 42] hər iki qaşqay etnoniminin eyni xalqa aid olduğunu göstərir və onların türkdilli olduğunu yazır [2. S. 54-55]. F. Ağasıoğlu göstərir ki, qaşqayların qonşuları, əsasən hettlər olsa da, onlar Kuman, Az, Toqarma (Toqar // Dügər), Urmu, Subar, Bala (müasir Bolu?) və Dumanna (Duman // Tuman) adlı ölkələrlə əhatə olunmuşdu. Belə ki, bəzi tədqiqatçılar xeyli hat-türk uyğunluqları ortaya çıxarmışlar [8]. Hətta hat dilində elə sözlər var ki, bu gün də mənasını və formasını dəyişmədən türk dillərində işlənir. Məsələn, qut sözü hər iki dildə ‘ruh’, ‘can’ anlamındadır. Qaşqayların güney - doğusunda subar, mitan - ər- mən, urum, kuman və başqa türk boyları - bölgələri vardı [2. S. 56]. Qədim qaşqayların etnik və dil mənsubiyyəti barədə ortaya çıxan fikir müxtəlifliyinin səbəblərini F. Ağasıoğlu qaşqay probleminə dair ayrıca tədqiqat işinin olmaması ilə əlaqələndirir, bir sıra onomastik vahidlərin müqayisəsi ilə qaşqayların türkdilli olmasını sübut etməyə çalışır. F. Ağasıoğlu nəzərdən keçirdiyi bir çox materiallar əsasında sübut etməyə çalışır ki, indiki qaşqay boyları ilə qədim tarixi mənbələrdə adı keçən qaşqaylar həm etnik, həm də dil mənsubiyyətinə görə eyni boydur və Azərbaycan türkcəsinin formalaşmasında mühüm yer tutur. Qaşqay yer adlarındakı söz kökü türk dillərinə aid olduğu kimi, bir çox şəkilçilər də eyni paralelliyi göstərir. Məsələn, Azərbaycanda -ma şəkilçili toponimlər (Yalama, Yaşma, Qızılqazma) işləndiyi kimi, qaşqaylarda da Tarkuma, Xursama // / / Hursama, Kalasma, Kurustama toponimləri vardır; yaxud -ka topoformantı Darukka // Tarukka, Tapikka, Kaska kimi toponimlərdə yayılmışdır. Q. Qeor- qadzeni qaşqay dilindəki -xa şəkilçisini də -ka ilə bağlamaqda haqlı hesab edən F. Ağasıoğlu Kummestaxa, Tasmaxa, Samaxa, Kumaxa və s. bu kimi nümu- nələr göstərir və eyni zamanda qeyd edir ki, qaşqay dilində -sa (Qurtalissa, Tamettasa, Qakiussa), -ta (Takkumita, Kismitta, Taqqasta), -ra (Kannuvara, Tivara) kimi topoformantlar da vardır. F. A. Cəlilov «Azərbaycan dilinin morfonologiyası» əsərində göstərdiyi kimi, türk dillərindəki -lar şəkilçisi cəmlik bildirən -la və -ar morfemlərinin qovuşmasıdır [9. S. 193-196]. Ona görə də qaşqay dilində daha qədim -la forması işlənmişdir. Müəllif yazır ki, əgər biz bu gün Taxankullar deyiriksə, qaşqaylar Taxankulla formasını işlədirmişlər: Kassula, Kasimula, Timuxala, Xalila, Xaysexla, Kamala və s. [2. S. 59]. Q. Qeorqadze qeyd edir ki, nəzərdən keçirilən qaşqay coğrafi adlarında r ilə başlanan söz yoxdur [6. S. 209]. F. Ağasıoğlu tədqiqatçının bu fikrini qiymətləndirir və əlavə edir ki, həmin coğrafi adlarda həm də n, l, v ilə baş- lanan sözlər də yoxdur; çünki qədim türk dilinin bu fonetik xüsusiyyətlərini qaşqay dili əks etdirməli idi, necə ki, əks etdirir [2. S. 59-60]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qədim qaşqayların etnik və dil mənsu- biyyəti barədə ortaya çıxan fikir müxtəlifliyinin səbəblərini F. Ağasıoğlu qaşqay probleminə dair ayrıca tədqiqat işinin olmaması ilə əlaqələn- dirmişdir. Bu tezislə əlaqədar olaraq qaşqayilər haqqında çap olunmuş digər materiallara, araşdırmalara nəzər salaq. Cavad Heyət yazır ki, qaşqay türklərinin ləhcəsi az-çox Azərbaycan dili ilə uyğunluq təşkil etsə də, həmçinin bəzi xüsusiyyətlərinə görə Anadolu türklərinin də əlamətlərini özündə əks etdirir [1. S. 321]. Farsi mədan tayfasının ləhcəsi Anadolu türkcəsinə yaxındır. Qaşqayi ləhcəsində İnallu və türkmənə məxsus uzun səslər mövcuddur. İndiki zaman şəkilçisi (-yur, -yır) Türkiyə türkcəsində işlənməklə, bunlarda da özünü göstərir (alıyur, qaçayır). Digər fərqli xüsusiyyətlərə nəzər salaq: qaşqayidə -yıl, İnalluda -il; Anadolu ləhcəsində inanmam - Azərbaycan ləhcəsində inanmaram deyi- lir. Ahəng qanununa görə saitlərin həmahəngliyi pozulur, məs.: varimiş əvəzinə varimuş, ağzına əvəzinə ağzunə, yatmadı əvəzinə yatmadu işlədilir. Əziz Mohseni qaşqayilərin haradan gəlmələri, nə dildə danışdıqları, harada yaşadıqları haqda bəzi məsələləri açıqlamağa çalışmışdır. O qeyd edir ki, Məşir əl-Dövlənin yazdığına görə, qaşqaylar Qafqaz ellərindən- dirlər. İki min ailə Dərbənde Qafqazda kəşkayi adı altında yaşayırlar. Dərbənde Qafqaz dağlarının yamaclarında türk dilində bir daş üstündə belə bir cümlə yazılıbdır: «Burada kəşkayi elləri yaşayırdılar» [10. S. 72]. Aparılan tədqiqata görə, qəşqayilər Qafqaz ətəklərindəndirlər və oradan köçüb Ərdəbilə gəlmişlər. Bu ellər Uzun Həsənin nəslindən olmuşlar. Qəşqayiləri Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular, Şah Abbas zamanı Ərdəbil- dən İsfahan və Farsa doğru köçürmüşlər. Əziz Mohseni yazır ki, bəzi tarixi sənədlərdə İranda yaşayan bir sıra türkdilli qəbilələr, o cümlədən qəşqayilərin əslü nəcəbləri haqqında belə yazılmışdır: VIII əsrdə (hicri) moğollar Rusiyadan gedən zaman, slavlar şimaldan cənuba doğru axışdılar və orada yaşayan qərbi türkləri sıxış- dırdılar. Onlar əski yurdlarını buraxıb, Aran və Azərbaycana, yəni Arazın şimal və cənub hissələrinə dağıldılar. Onlardan bir dəstəsi Qara dənizin şimal hissələrində, yəni Krımda və bugünkü Türkiyədə sığındılar. Şah Abbas 1015-ci ildən 1027-ci ilədək (hicri) osmanlılarla Qafqazda və Azərbaycanda apardığı müharibələrdən sonra osmanlı türkləri ilə dil baxı- mından yaxın olduqlarına görə onları öz yurdlarından İranın cənub hissə- lərinə doğru köçürtdü və o zaman qəşqayi türkləri də Fars əyalətində yerləşdilər. «Məcmu-əl təvarix»də yazılır ki, 1147-ci ildə (hicri tarixi) Nadir şah Gürcüstanı fəth etdikdən sonra 65 min qəşqayi, şahsevən və əfşar ellərini köçürüb, Xorasanın şəhərlərində onları yerləşdirdi. Qəşqayi tayfalarının hamısı türk dilində danışırlar [10. S. 72-74]. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Həmid Məmmədzadə «Qaşqayların haqqında yeni tədqiqat» adlı məqaləsində göstərir ki, ilk mənbələrin və yardımçı mənbə kimi istifadə olunan əsərlərin heç birində qaşqayların nə vaxt, harada, nə şəraitdə bir el kimi yaranmaları, onların milli xüsusiyyətləri, dili, ədəbiyyatı, musiqisi və s. haqqında məlumat verilməmişdir [11]. Yalnız T. Ə. İbrahimov (Şahin) «:Qaşqaylar» adlı monoqrafiyasmda yazır ki, M. B. Bəhmən Beyginin əsərində qaşqayların dili və musiqisinin Azərbaycan dili və musiqisi olması haqda bir neçə cümləyə ümumi və çox müxtəsər, lakin düzgün qeydlərə təsadüf olunur. İndiki durumda qaşqayların dili ilə Azərbaycan dili arasında fərq görmək olmur [12. S. 11-18]. Qaşqayların təşkilində ağacərilər, bayatlar, inallılar, avşarlar və
qaşqay adının qayı eli ilə bir bağlılığı vardır. Qaşqayların dili Azərbaycan türkcəsinin bir şivəsidir. Qaşqaylarda Azərbaycan türkcəsinin tapılmaq sözü əvəzinə bulun- maq, eyləmək sözü əvəzinə etmək, yaxşı sözü əvəzinə yeg, torpaq sözü əvəzinə topraq, inanmaram sözü əvəzinə inanmam işlənir. Qaşqayların atalar sözlərindən bir neçə nümunəyə nəzər salaq: Ot
Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, İran türkləri Türkiyə türklərindən sonra yer üzündə ən böyük türk toplumudur. Raşdi Həsən yazır: «İki dil İranda ümumölkə dili sırasında yerləşir. Bu iki dilin biri “Azərbaycan türkcəsi”, ikincisi “fars dili”dir. Azərbaycan türkcəsində və fars dilində danışanlar İranın yalnız bir və ya iki, hətta üç ostanlarında yox, bəlkə ölkənin çox ostanlarında yaşayıb və yaşamaq- dadırlar. İran ölkəsi dairəsində Azərbaycan türkcəsilə danışanlar ərazi baxımından bugünkü on yapışıq, şərqi və qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan, Həmədan, Qəzvin, Mərkəzi Qum, Gilan və Tehran ostanlarından əlavə yüz illər, bəlkə də min illərdir Xorasan, Fars, İsfahan və Kirdman ostanlarının şəhər və kəndlərində yaşamaqdadırlar. Daha doğrusu, İranın iyirmi səkkiz ostanının ön dördündə, yəni bu ölkə torpağının təqribən yarı ərazisində türklər yaşayır və bu dildə danışırlar. Hələ işlərindən asılı olaraq İranın ən ucqar fars, qeyri-farsdilli şəhərlərində iqtisadi, siyasi, mədəni-fərhəngi və nizami mərkəzlərində fəaliyyət göstərən türklər nəzərdə tutulmamışdır... İranda Azərbaycan türkcəsinə verilən qiymət aşağı səviyyədədir. Rəsmi dairələrdə, təhsil ocaqlarında, kütləvi müəssisələrdə işlədilməsinə yol verilmir, əsas dil fars dilidir» [14. S. 41]. Dilçi alimlərin böyük əksəriyyəti tamamilə düzgün hesab edir ki, milli dillərin formalaşmasında həlledici faktor bu dillərin daşıyıcısı
sayılan xalqın mənşəyi, etnogenezi, başqa sözlə, tarixi təşəkkülü ilə sıx bağlıdır. Bu mənada milli dillərin inkişafı daim dövlət qayğısı və nəzarəti altında olmalı, milli və dil siyasətinin tərkib hissəsi kimi daim müvafiq strukturlar tərəfindən ön plana çəkilməlidir [15. S. 56]. Türk etnoslarından qaşqayların çox qədim el olması haqqında araşdır- malar aparılmışdır. Yüklə 225,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|