Rta мaxsus ta’lim vazirligi

11-мavzu: Salavkiylar davlati. Yunon-Baqtriya davlati (4 soat)
Reja:

1. 
   Aleksandr vafotidan keyin O‘rta Osiyodagi siyosiy, ijtimoiy vaziyat.
   
2. 
   Salavkiy davrida O‘rta Osiyodagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy axvol.
   
3. 
   Yunon Baqtriya davlatining tashkil topishi.
   
4. 
   Yunon Baqtriya davlatning ichki va tashqi siyosati.
   

Aleksandr Makedonskiy334 yildan 323 yilgacha dunyodagi yirik imperiyaga asos soladi. Lekin uning imperiyasida turli halq va millatlar kuch bilan bo‘ysudirilgani uchun u zaif imperiya bo‘lgan. Aleksandr MakedonskiyHindisonni egallashga ketganda, mil.avv. 325 yilda Aleksandr Makedonskiyo‘lganligi haqida soxta xabar tarqaladi, Baqtriya va Sug‘d gornizonlari isyon ko‘taradilar. 3 mingtacha askarlar Baqtra shahrini qo‘lga kiritib, o‘zlariga Afinador degan ismli kishini shoh qilib ko‘taradilar va va Gresiyaga qaytishga qaror qiladilar. Bu g‘alayon bostiriladi. Bu haqdagi xabarni Aleksandr Makedonskiyga Oksiart yetkazadi.

Aleksandr Makedonskiymil. avv. 323 yil 13 iyunda vafot etadi. Aleksandr Makedonskiyyaratgan imperiya taxti uchun Aleksandr Makedonskiy diadox ( lashkarboshi) lari o‘rtasida o‘rtasida hukmronlikka intilish kayfiyati kuchaydi.
Aleksandr vafotidan keyingi 12 yil davomida uning davlatining sharqiy qismini avval Perdikka keyin Antipatr boshqargan. Ular Iskandar va Roksananing balog‘atga yetmagan o‘g‘lining regentlari bo‘lgan. Hokimiyat uchun bo‘lgan kurashlar natijasida Roksana va uning o‘g‘li o‘ldiriladi. Bular haqida to‘liq manbalar saqlanmagan.
Diodor va Kursiy Ruf Aleksandr Makedonskiyning o‘limi Sug‘d xududidga darhol ta’sir ko‘rsatganini yozadi. Mil.avv. 323 yilda Aleksandr Makedonskiyvafot etgach, Sug‘d va Baqtriyada grekdlar yashaydigan shahar va qishloqlardan 20 mingga yaqin piyoda va 3 ming otliq to‘planadi. Ularni Perdikka o‘z askarlari bilan qirib yuboadi va ularning mol mulkini askarlariga bo‘lib beradi. Shundan keiyn Sug‘d satrapi o‘z lovozimidan tushirilib o‘rniga makedoniyalik bo‘lgan Filipp tayinlanadi. Shu davrdan boshlab Sug‘d va Baqtriya bir satraplikga aylanadi.
Aleksandr Makedonskiyvafotidan keyin diadoxlar –lashkarboshilar o‘rtasidagi kurashdan so‘ng Aleksandr Makedonskiydavlati 3 qismga bo‘linib ketadi. Misrda Ptolomeylar, Gresiya va Makedoniyada Antigonidlar, O‘rta yer dengizining sharqiy qismidan to shim.g‘arbiy Hindistongacha bo‘lgan xududlarda Salavkiy qo‘lida bo‘lgan.
Maxalliy boshqaruvlarga chek qo‘yish uchun mil.avv. 315 yildan barcha satrapliklarda hokimlar grek va makedonlar bilan almashtiriladi. Faqat Aleksandr Makedonskiyqaynotasi Oksiart o‘z o‘rnida qoladi. Ammo lashkarboshilari o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurash tobora kuchaya bordi. Ko‘plab qonli janglardan keyin imperiyaning g‘arbiy viloyatlarining hokimi Salavka miloddan avvalgi 312 yilda Vavilonda o‘z hokimiyatini mustahkamladi. U Vavilonni olgach sharqiy satrapliklarni qo‘lga kiritishga intildi. Pompey Trogning yozishicha, u Bobilda o‘z xokimiyatini mustaxkamlab olgach, Baktriya bilan jang qila boshlagan. Parfiya va Sug‘dni ham o‘ziga bo‘ysundirgan. Lekin Shimoliy Hindistonni o‘ziga bo‘ysundira olmagan. Salavka miloddan avvalgi 311-302 yillarda boshqa satraplar bilan ham jang qilib, Sharqda o‘z hukmronligini batamom mustahkamladi. Shunday qilib, Salavka I parfiyanlar, baqtriylar, so‘g‘diylar, girkanlar ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatdi.
Salavka I sharqiy satrapliklar ustidan qozongan g‘alabadan so‘ng miloddan avvalgi 302 yilda Suriya, Kichik Osiyo va Mesopotamiya viloyatlari hukmdori Antigon bilan to‘qnashdi. Bir yildan so‘ng bu to‘qnashuv Salavkaning g‘alabasi bilan tugadi.
Salavkiylar poytaxti (Efrat) Dajla daryosi bo‘yidagi Salavkiya shaxri bo‘lgan mil.avv. 300 yilgacha. 300 yildan keyin (Shimoliy Suriya) Oront daryosi bo‘yidagi Antioxiya shaxri bo‘lgan.
Shunday qilib, Iskandar imperiyasining katta qismi Salavkaning qo‘l ostiga o‘tdi. Endi u o‘ziga tegishli viloyatlarni boshqarish yo‘lida siyosat yuritdi. Shu maqsadda u satrapliklarni maydalab yubordi, ularning soni 72 ta edi. Bundan maqsad satrapliklarning qudratini pasaytirish va ular ustidan hukmronlikni kuchaytirish edi. Keyinchalik ya’ni Salavka Ining merosxo‘ri Antiox III davrida Salavkiylar davlati tarkibidagi satrapliklar yana yiriklashdi.
Tarixiy manbalarag ko‘ra, Salavka 75 ta yangi shahar qurdirgan. Bu asosan voxalarning chekkalarida va uzoq chegaralarda qurilgan. Ularda greklar joylashtrilgan. Tashqi turli hujumlardan himoya qilish maqsadida qurilgan. Salavkiylar tomonidan eng chekka shahar Yaksartning narigi tomonidagi Antioxiya hisoblanadi. Uning o‘rni ma’lum emas. Murg‘ob daryosi bo‘yida Marg‘iyonada qurilagn shahar haqida Strabon asrlarida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Uning atrofiga 1500 stadiy, 250 km dan ortiq devor qurdirgan. Uning xarobalari Turkmanistondagi Bayramali shaxri yaqinida deb hisoblashadi. Antiox Tarmita degan shaxar qurganligini yozma manbalarda saqlanib qolgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida uning eski Termiz o‘rnida qurilganligi aniqlangan. Lekin uning faqatgina ark qismi qayta tiklangan, faqat 4 m kv xududdangina salavkiylar davriga oid moddiy buyumlar topilgan. Mudofaa devori ham bo‘lmagan.
Salavkiylar davlatiga doimo ko‘chmanchi davlatlar tomonidan hujumlar uyushtirilib turgan. Ayniqsa Antiox 1 davrida kuchaygan. Massaget qabilalaridan daxlar janubiy Turkmaniston va shimoliy Afg‘oniston xududlariga bostirib kirib u yerni egallaganlar. Qal’larini buzib, qirg‘in uyushtriganlar. Shu sabab ham salavkiylar mudofaani kuchaytirishga majbur bo‘lgan.
Axamoniylar yil hisobini shohlarning hukmronlik yilidan olib borganlar. Salavkiylar shu uslubni joriy etgan va Salavkiylar erasi mil.avv. 312 yilning 1 oktyabridan boshlangan. Bu Salavkaning Bobilni egallagan davri bo‘lgan.
Salavkiylar davlati tarkibiga Janubiy Baqtriya va Sug‘diyona kirgan. Mil.avv. 321 yilda Perdikka regentligi davrida Stasanor satrap etib tayinlangan. U Aleksandr Makedonskiyning yaqin dusti bo‘lgan. Baqtriyaning sharqiy qismini Oksiart boshqargan. Mil.avv. 327 yilda u o‘z hududini kengaytrib, parpamis- ya’ni surxon vhosini ham qo‘shib olgan. Oksiartning xudud Hisor tog‘idan to Hindiqushning janubigacha bo‘lgan.
O‘rta Osiyoning shimoli sharqiy qismida Xorazm mustaqil bo‘lgan va cho‘l xududlarida sak, massaget qabilalari mustaqil faoliyat yuritishgan. Salavkiylar davrida Sug‘d va shimoliy Baqtriya satrapliklari grek va makedonlar tomonidan boshqarilsada, ular mutaqil faoliyat yuritganlar.
Demak, salavkiylar davrida Xorazm , sak va massagetlar, Baktriyaning sharqiy qismi maxalliy hokimlar tomonidan mutaqil boshqarilgan. Salavkiylar davrida Sug‘d va shimoliy Baqtriya satrapliklari grek va makedonlar tomonidan boshqarilsada, ular mutaqil faoliyat yuritganlar. Perdikka davrida Baptriya boshqargan Stasanor o‘z tangasini chiqargan. U Afina tangasiga o‘xshash bo‘lib, bir tomonida boyqush tasviri bo‘lgan. Oksiart-Vaxshuvar o‘z nomidan oltin tanga chiqargan.
Salavkiylar davlatida boshqarish tizimi ush bo‘g‘indan: satraplar, eparxlar va gipparxlardan iborat edi.
Satraplarning qo‘lida katta hokimiyat birlashtirilgan, ammo ularning ixtiyorida oliy harbiy hokimiyat bo‘lmagan. Oliy harbiy hokimiyatni markaziy hukmdor (podshoh) tayinlagan qo‘shinlar qo‘mondoni-strateg boshqargan. Bu esa markaziy hokimiyatning ustunligini ta’minlagan. To‘g‘ri, Salavkiylar davlatining ohirgi davlatlarida bu boshqaruv usuli sharqiy viloyatlarda buzilsa-da, g‘arbiy viloyatlarda o‘z kuchini saqlab qolgan.
Sharqiy viloyatlar Salavkiylar davlatining iqtisodiyotida muhim o‘rin tutgan. Shu maqsadda Salavka Imiloddan avvalgi 294 yilda o‘zining o‘g‘li Antioxni sharqiy viloyatlar hukmdori qilib tayinlaydi.
Antiox Salavka Ining Spitamenning qizi Apama ismli xotinidan tug‘ilgan to‘ng‘ich o‘g‘li bo‘lgan. U Apamaga Iskandar tirik vaqtda, ya’ni miloddan avvalgi 342 yilda uylangan edi. Apama esa ona tomondan ahamoniylar avlodidan bo‘lgan. Shuning uchun bo‘lsa kerak unga Salavka Iva o‘g‘li Antiox ham katta e’tibor berishib, juda ko‘p shaharlarni uning nomi bilan atagan. Bu salavkiylar sulolasining siyosiy mavqei uchun ham alohida ahamiyat kasb etgan. Salavkiylar davridagi iqtisodiy va siyosiy vaziyatni taxlil etishda numuzmatik materiallar ko‘p ma’lumot beradi. Ular B.A.Litvinskiy va V.M.Massonlar tomonidan keng o‘rganilgan. Salavka Iva Antioxlar davrida yangi shaharlar barpo etish masalasiga katta e’tibor berildi. Yunon tarixchisi Iliniyning yozishisha, Marg‘iyonada Iskandar qurdirgan shaharni (Aleksandriyani) mahalliy aholi (yunonlar mahalliy aholini "varvarlar" deb ataydi) buzib tashlaydi, uning vayronalarida esa Antiox yangi shahar barpo etib, uni "Antioxiya" deb atagan. Arrian esa Aleksandr Esxata (qadimgi Xo‘jand) ni Salavka Iqurdirganligini ta’kidlaydi. Vizantiya tarixchisi Stefan Skifiyada Antioxiya shahri kurilgan edi, deydi. Sirdaryo (Yaksart) bo‘yida Aleksandriya bilan bir qatorda Antiox shahri ham barpo etilgan degan ma’lumotlar ham bor. Tarixchi A.Tarn yunon mualliflarining asarlarini tahlil qilib, Skifiyadagi Antiox shahri Aleksandr Esxataning o‘zidir degan xulosaga kelgan.
Salavkalarning O‘rta Osiyoga ta’sirini topilgan tangalar orqali ham aniqlash mumkin. Salavka 1 tangasi kam topilgan. Antiox 1 280-261 tangalari ko‘p topilgan, hattoki kumush va mis tangalar ham topilgan. 261-246 yillarda Shimoliy Baqtriya va Sug‘dni boshqargan Antiox 2 tangalari esa, nihoyatda kam uchraydi. Antiox 2 davrida Sug‘dga sak va daxlar xujumi antijasida Salavkiylar hujumi tugaydi. Shimoliy Baqtriya xududida esa, mudofaa devorlari qurila boshlangan. Boysun tog‘idan Amudaryo xududigacha. Bularga Qurganzol, Qopchig‘oytepa, Kampirtepa va Darband xududidan topilgan manzilgohlarni keltirishimiz mumkin. Ular Temir davrvozaga boradigan yo‘lni nazorat qilish uchun qurilgan. Temir darvoza-Sarimas tog‘idagi dara nomi. Uni Buzgalaxona deb xam atashadi. Baqtriya va Janubiy Sug‘diyonani bog‘lovchi yo‘l. Sug‘ddan bu dara orqali Shurobsoyga yana bir tor dara orqali (500 m. Kichik buzgalaxona) Darbandga chiqilgan. Temir darvoza G‘uzordan Oqrabot orqali Surxon vohasiga o‘tuvchi avtomobil va temir ysho‘larning chap tomonida yo‘ldan 2 km uzoqlikda joylashgan. Bu yerda fruriron-harbiy post joylashgan. Grek xarbiy manzilgohlarini katoykiyalar deb atashgan.Mil.avv.2 asrga oid Samarqand xududdidan Antiox 1 tangasiga o‘xshash tangalar topilgan. Unga shoxli ot kallasi tasvirlangan. Salavkiylarning bu xududda ta’siri kamaygach, tanga ham kamaygan. Unga bo‘lgan extiyoj natijasida yangi tangalar chiqarilgan. O‘rta Osiyoda yangi maxalliy sulolalar xukmronligi o‘rnatiladi. Antiox 1 ning 20 yillik hukmronligi davrida u g‘arda to‘xtovsiz urushlar olib borgan va O‘rta Osiyoga kam e’tiborini qaratgan. Shu sabab uning davrida O‘rta Osiyo xududida osayishtalik va iqtisodiy o‘sish kuzatiladi.Qishloq ho‘jaligi, hunarmandchilik, savdo rivojlanadi. O‘rta Osiyo xududdi Salavkiylar uchun muxim iqtisodiy va harbiy strategik jihatdan ham ahamiyatga ega bo‘lgan. Shu sabab, Selevkiya shaxridan Baktragacha shaharlar qurilgan.
Miloddan avvalgi III asrda sodir bo‘lgan tarixiy voqealarni eslar ekanmiz, birinchi navbatda ko‘chmanchilar harakati ko‘z o‘ngimizga keladi. Bir tomondan xunlarning Sharqiy Turkistonga kirib kelishi, ikkinchi tomondan, u yerdan yuechjilarning g‘arbga chekinishi, ularning 5 ta qabila ittifoq asosida Farg‘ona vodiysiga kirib kelishi, u yerdan Farg‘ona vodiysi, Jizzax va Samarqand orqali Janubiy So‘g‘diyona, ya’ni Naxshabga kirib kelishi, so‘ngra ularning Baqtriya tuprog‘ida qaror topishlari kuzatiladi. I asr boshlarida ular Shimoliy Baqtriyada (Dalvarzintepada) kushonlar nomi bilan bo‘lajak buyuk imperiyaga asos solganlar. Ana shu ko‘chmanchilar Iskandar asos solgan bir qancha harbiy istehkomlarni-qal’alarni vayron etganlar. Salavkiylar davrida esa ularning ko‘pchiligi qayta tiklandi, harbiy istehkomlar asosida shaharlar barpo bo‘ldi.
Salavkiylar davlatining siyosiy va iqtisodiy ildiziga yerli ko‘chmanchilar ko‘p putur etkazgan. Masalan, miloddan avvalgi IV asrning oxiri va III asrning boshlarida ko‘chmanchi dax qabilalari Amudaryoning chap sohiliga, hozirgi Janubiy Turkmaniston yerlariga yurish qiladilar va Marg‘iyonada Iskandar qurdirgan Aleksandriyani vayron etadilar.
Strabonning yozishicha, Antiox Marg‘iyonada o‘z nomiga qurdirgan shahar Antioxiyani ko‘chmanchilar hujumidan himoya qilish maqsadida Murg‘ob vohasi atrofini 250 km devor bilan o‘ratgan. Lekin ko‘chmanchilarning Salavka va Antiox istehkomlariga hujumi hech qachon to‘xtamaydi. Ko‘chmanchilar u yoki bu shahar devorlari ostida yoki ekinzor dalalar hamda voha bog‘larida kutilmagan bir vaqtda paydo bo‘lar va yana tezlikda yo‘qolar edilar. Ana shunday vaziyatda Salavka IHindistonga yurish boshlaydi. Ammo bu harbiy yurish uning mag‘lubiyati bilan tugadi. Bu muvaffaqtyatsizlik salavkiylarning O‘rta Osiyodagi obro‘yiga katta putur etkazdi. Natijada O‘rta Osiyoda salavkiylarga qarshi qo‘zg‘olonlar boshlandi. Ana shu qo‘zg‘olonlar tufayli salavkiylarning ahvoli tang holga tushib qoldi. Bu tanglikni Antiox mahalliy aslzodalarga bir qadar yon bosib ish tutish hisobiga bartaraf eta oldi. U Baqtriyada Salavkiylar davlatining sharqiy viloyatlari uchun o‘z pullarini zarb eta boshladi. Antiox nomi bilan Baqtriyada pul zarb etilishi mustaqil davlat siyosat olib borayotganligidan dalolat berardi. Miloddan avvalgi 280 yilda Salavka I vafot etadi. Antiox I uning tung‘ich o‘g‘li sifatida Salavkiylar davlatiga bosh bo‘lib qoladi. Shu yildan boshlab Antiox 1 ning faoliyati sharqiy viloyatlarda sezilmaydi. Shunki g‘arbiy viloyatlardagi harbiy vaziyat uning qo‘shin bilan birga bo‘lishini taqozo etardi.
Salavkiylar davlatining g‘arbiy viloyatlarida ham ahvol yaxshi emas edi. Salavka I o‘limidan so‘ng davlatning puturi keta boshladi. Sharqiy viloyatlar garchi oltin, fil, lazuriyat bilan salavkiylarga jarima to‘lashga muntazam rioya qilsa-da, ularning ichki va tashqi siyosatda mustaqillikka intilishi sezilib turardi. Bu vaziyat, ayniqsa, miloddan avvalgi III asr o‘rtalariga kelganda yaqqol ko‘zga tashlandi.
Mil.avv III asr o’rtalarida Antiox II vafotidan so’ng (246 y.) Salavkiylarning Markaziy Osiyodagi hukmronligiga putur yetdi.Baqtriya satrapi Diodot Bu hududda mustaqil davlat tuzishga harakat qiladi¹. As we have already noted in Chapter 3 it was towards the middle of the third centuryb.c., with the death of Antiochus II (246 b.c.), that the final break came between theSeleucid Empire and its Central Asian possessions. The satrap of Bactria, Diodotus, tookthe initiative in transforming these territories into an independent kingdom. O‘rta Osiyoning salavkiylar davlati tarkibida bo‘lishi bu zaminda xalqaro savdoning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. O‘rta Osiyoning g‘arbiy va janubiy mamlakatlar xalqlari bilan savdo qilishiga keng imkoniyatlar tug‘ildi. Shu bilan birga mahalliy savdo ham rivoj topdi. Shaharlarning o‘sishi, hunarmandchilik va suv xo‘jaligining taraqqiyoti ta’minlandi. Xullas, O‘rta Osiyoning Salavkiylar davlati tarkibiga qo‘shilishi mamlakatda yunon-makedon qo‘shinlarining harbiy yurishlari tufayli vayronalikka uchragan ishlab chiqaruvchi kuchlarning tiklanishiga sharoit yaratdi. Shuningdek baqtriyaliklar, So‘g‘diylar, parfiyaliklar va O‘rta Osiyoning boshqa xalqlarini salavkiylarga qarshi bir-birlari bilan jipslashishga, birgalashib umumiy dushmanga qarshi kurashga otlantirdi va bu kurashlar natijasi sifatida mil. aavalgi III asr o‘rtalaridan boshlab O‘rta Osiyoda qator mustaqil davlatlar tashkil topdi. Salavkiylar davlatidan dastlab Parfiya, mil.avv. 250 yilda Yunon-Baqtriya, ajralib chiqdi. Mil.avv. 163 yildan to 64 yilgacha 19 ta podsho almashdi. 64 yildan faqat Suriya xududidan iborat bo‘lib qoldi va shu yili rim provinsiyasiga aylandi.
Salavkiylarning Baqtriyadagi satrapi Diodot (mil. avv. 256-248 y) ushbu davlat asoschisi hisoblanadi. Miloddan avvalgi 250 yilda u o‘zini Baqtriyaning mustaqil hukmdori deb e’lon qiladi. Tarixchilar fikricha, Diadotning mustaqil davlat tuzilishiga asosiy sabablardan biri, uning makedonlar xukumronligidan ozod bo‘lish bo‘lgan. Xuddi shunday siyosatni Ptolomeylar (Misrda) va Antigonidlar (Gresiyada) ham olib borganlar. Salavkiylar davlatining yemirilish mustaqillikga intilishlari bilan birga Salavkiy Antiox II ning o‘g‘illari Salavk II va Antiox-Xieraks o‘rtasida hokimiyat uchun kurashlar ham sabab bo‘lgan. Salavkiylar davlatidan ajralib chiqqan Parfiya va Baqtriyaning satraplari xam aynan grek bo‘lganlar. Pompey Trog va Strabonning yozishicha, Baktriyaning ajralib chiqishi, Salavkiylar davlatiniga nisbatan grek zadogonlarining qo‘zg‘oloni bo‘lgan. Ular buni qadimgi Sharq uchun odatiy hol deb baholashadi.Diodotning keyin Sharqning barcha viloyatlari Salavkiylardan ajralib ketgan deb xabar beradi Pompey Trog. Strabon xabariga ko‘ra, Sug‘diyona satrapi Yevtidem ham mustaqil siyosat yuritgan. Bu haqda Yevtidem nomi bilan sug‘d tangalari topilgan. Shuningdek, tadqiqotlar natijasida aniqlanishicha, Salavkiylar davlati tarkibidan ajralib chiqishi tinch yo‘l bilan amalga oshirilgan. Buni xam tangalar asosida asoslangan. U o‘zini podsho deb e’lon qilishi bilan birga, u bir tomonda o‘zi , ikkinchi tomonda Antiox II tasviri bo‘lgan tangalar zarb qildirgan. Shuningdek, B.A.Litvinskiy, V.M.Masson, V.Tarnning olib borgan tadqiqotlar inatijasida Grek-Baqtriya davlatining tashkil topish sanasi ham turlicha berilgan: mil.avv.256, 250, 248, 245. Uning tugatilishi esa, mil.avv.141 yildan 128 yillar oralig‘i deb berilgan. Bu davlatga Grek –Baqtriya nomi 1738 yilda rus akademigi X.Baer tomonidan ishlatilgan.
Baqtriya Markaziy Osiyo markazida joylashgan bo’lib shimolda Sug’diyona, shimoli-g’arbda Marg’iyona va g’arbda Aria bilan chegaradosh bo’lgan. Sharqda Sirdaryoning yuqori oqimigacha boradi¹.Davlat tarkibiga hozirgi O‘zbekiston va Tojikistonning janubi va Afg‘oniston hududi kirgan. Lekin uning geogrfik chegaralari harbiy yurishlar natijasida o‘zgarib turgan. Yunon-Baqtriya podsholigi kuchaygan paytlarda unga Pokiston, Shimoli-G‘arbiy Hindiston hamda Sug‘diyona ham bo‘ysungan. Diodot va Yevtidem davrida Areya va Marg‘iyona ham kirgan.
Poytaxti Baqtra (o‘rta asrlardagi Balx) shahri bo‘lib, uning xarobalari Shimoliy Afg‘onistonda, Mozori Sharif shahri yaqinida joylashgan.
Bu davlat g‘arb va shimoli –g‘arbda Parfiya bilan, Sharq tomonda Pomirgacha, Shimol tomonda esa, siyosiy vaziyat taqozasi bilan o‘zgarib turgan. Diodot va Yevtidem davrida Sug‘diyonananing bir qismi kirgan. Keyingi davrlarda esa, u yerda mustakil davlatlar shakllangan. Tadqiqotlar natijasida Sug‘d xududida bu davrda saklar xukmronligi bo‘lganligini aytish mumkin. Janubda Demetriy davrida (200-185) Shimoli-G‘arbiy Hindistongacha (Gandxara) xududlarigacha bo‘lgan. Diodot 1 va Diodot 2 xukmronligidan keiyn Grek-Baqtriya davlatini kelib chiqishi Kichik Osiyodagi Magnesiya shaxridan bo‘lgan Yevtidem 1 qo‘lga oladi. Eramizdan avvalgi 230 yilda So‘g‘diyona strapi Yevtidem Diodotning vorisini taxtdan ag‘dardi. Uning barcha oila a’zolari qirib yuboradi. U Parfiya bilan o‘zaro aloqalarni uzadi. Shuningdek, ulardan Marg‘iyna va Areyyani ham qo‘shib oladi. U so‘zini salavkiy davlati davomichisi sifatida baholaydi. Chunki salavkiylar malakasining qiziga uylangan bo‘lgan.
Diodot I (miloddan av. 256-248)
Diodot II (248-235)
Yevtidem I (235-200)
Yunon-Baqtriya bilan Parfiya o‘rtasida savdo yo‘llarini nazorat qilish borasida doimiy urushlar bo‘lib turgan. Eramizdan avvalgi 209-208 yillarda salavkiy hukmdori Buyuk Antiox III Salavkiylar saltanatini qayta tiklash uchun sharqqa yurish boshlaydi. 208 yilda u Parfiyani mag‘lubiyatga uchratib, Yunon-Baqtriyaga qarshi harbiy yurish qiladi. Antiox qo‘shinlari Yevtidem ustidan g‘alaba qozonadi va Yunon-Baqtriya poytaxti Baqtrani qamal qiladi. Qamal ikki yil davom etgan. Polibiyning aytishicha, Yevtidem, ko‘chmanchilarni yordamga chaqiraman deb po‘pisa qilgandan keyin, Antiox qamalni to‘xtatib, 206 yilda tinchlik sulhini tuzishadi. Antiox Yevtidemning shohlik unvonini tan oladi, va yevtidemning barcha jangavor fillarini topshirish shartini qo‘yadi. Muzokaralarni Yevtidem nomidan uning o‘g‘li Demetriy olib boradi. Polibey ma’lumoticha, Antiox Demetriyda shohlik xususiyatini ko‘rib, sulh tuzishga va unga qizini berishga va’da beradi.
Mil.avv. 190-180 yillarda Demetriy Areya, Araxosiyani ( Afg‘onistonning Xirot va Qandahor xududlari), Drangiyona (Sharqiy Eron),Paropamisad Hindiqushning janubiy yonbarg‘i, Afg‘onistonning bir qismi) va shimoli G‘arbiy Hindistonni o‘z xududidaga qo‘shib oladi. V.Tarn fikricha, Demetriy Aleksandr Makedonkiy yurishlarini davom qildirgan. Unga taqlid qilib, tangalarda shlem kiygan holda tasvirlangan. Shlemda filning boshi tasvirida bo‘lgan. Tangalarda xam ikki tilda grekcha va xind yozuvi bo‘lgan. Demetriy Shimoliy Hindistonda o‘z qo‘shinlari bilan ancha muddat qolib ketadi. Bundan foydalangan uning sarkardalaridan biri - Yevkradit 171 yilda Baqtra hokimiyatini qo‘lga kiritadi. Mil. avv. 162 yilda Paropamisadga bostirib kirib, Demetriy vorislaridan Panjobni ham tortib olgan. Bu davrda Parfiya podshosi Mitridat 1 Baqtriyaga hujum qiladi. Marg‘iyonav va boshqa xududlarni qaytarib oladi. Yevkraditning podshohligi tarixda "behisob shaharlar podshohligi" degan nom olgan. Xitoy manbalarida yozilishicha, eramizdan avvalgi 165 yilda Yettisoyga (Semirechya) yuechjilarning xujumi boshlangan. Ular Sirdaryo orqali Amudaryo sohillari tomon yo‘l olgan. Ular Baqtriyani egallashga ham muvaffaq bo‘lgan. 155 yilda Yevkradit Baqtriyaga qaytib kelganda, o‘z o‘g‘li Geliokl tomonidan o‘ldiriladi. Geoliokl davrida Grek Baqtriya podsholigi ham barham topadi. Xuddi shu davrlarda Yunon-Hind podshohligi tashkil topgan edi. 141-128 yillar Yunon-Baqtriya podshohligining tanazzulga yuz tutish davri bo‘ldi. Taxminlarga ko‘ra, yuechjilar Baqtriyani qo‘lga kiritgandan so‘ng shoh Geliokl Paropamisadda yoki Araxosiyada hokimiyatni saqlab qolgan.
O‘sha davrlarda saklar katta kuchga ega bo‘lishgan. Ular Sug‘d xududida xukmronlik qilish bilan birga Baqtriyaga ham xujum uyushtirib turgan. Bu olib borilgan arxeologik tadqiqotlar isbotlaydi. Jumladan Kampirtepada (Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida, Termizdan 30km uzoqlikda, Surxondaryo vil. Muzrob tumanida joylashgan.) mudofaa devoridan saklarning uch zo‘g‘atali kamon o‘qlari, diniy e’tiqod buyumlaridan oltitasi topilgan.( sopol idishi, qoshiqlar, voronki). Shu sabab xukmdorlar shimoliy chegarani doimo mustaxkamlab borganlar. Hisor tog‘ tizmasidagi Darband xududida eki qal’alar tiklanib, yangilari bunyod etilgan. –Kurgonzol, Uzundara, Kapchig‘oy Machay. Daraband darasini ng o‘zida esa, mustaxkam mudofaa inshooati bunyod etilgan. Bu tarixda temir darvoza deb ataladi. Temir darvoza-Sarimas tog‘idagi dara nomi. Uni Buzgala xona deb ham atashadi. Qadimgi Baqtriya bilan, Janubiy Sug‘dyonanani bog‘lovchi yo‘l. Sug‘ddan bu yo‘l orqali Sho‘robsoyga va Darbandga chiqilgan. Temir darvoza G‘uzordan Oqrabot orqali Surxon vohasiga o‘tuvchi avtomobil va temir yo‘ldan 2 km uzoqlikda joylashgan.)
Yevtidem davrida shimol tomonnni mutaxkamlash uchun butun mamlakat bo‘ylab 2 ta yirik himoya chizig‘i o‘tkaziladi. Birinchisi, tog‘ xududdi, ya’ni Harbiy Xisor tog‘lari bo‘ylab o‘tkazilgan bo‘lsa, ikkinchisi Oks daryosi bo‘ylab, yirik mutaxkam qal’alar bunyod etiladi. Bular Eski Termiz (Tarmita), Kampirtepa (Pandaxeyon), Kelif (Kerka).
Yunon-Baqtriya podsholigi Hindiston va O‘rta Osiyo hududlarini o‘zaro bog‘lovchi hamda Xitoydan Badaxshon orqali Fors ko‘rfaziga olib chiquvchi savdo yo‘llarini nazorat qilib, xalqaro iqtisodiy-savdo aloqalarida faol ishtirok etgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan ko‘plab tangalar tovar-pul munosabatlari rivojlanganligini ko‘rsatadi. Tangalar yunon standartlari asosida kumush va jezdan quyilgan. Tangalarda (tetradraxma, draxma, obol va b.) hukmdorlar qiyofasi yuksak did va aniqlik bilan tasvirlangan. Miloddan avvalgi III asrning oxiri – II asrning birinchi yarmi davlatning eng rivojlangan davri hisoblanadi. Miloddan avvalgi II asr o‘rtalaridan boshlab ichki nizolar kuchayib, inqiroz davri boshlandi. Mamlakat alohida viloyatlarga bo‘linib, mahalliy hokimlar (Antimax, Menandr, Appolodot va b.)o‘z nomidan tangalar zarb qilishgan. Yunon-Baqtriya podsholigi miloddan avvalgi 140-135 yillarda O‘rta Osiyo xalqlarining ozodlik harakati va ko‘chmanchi sak (oq xunlar), yuechji (toxar) qabilalarining hujumi natijasida butunlay tugatildi. Shu bilan yunonlarning hukmronligi barham topdi. Keyinchalik uning o‘rnida Kushon podsholigi vujudga keldi. Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida, Vaxsh va Panj daryolari quyilishida joylashgan Taxti Sangindagi ibodatxona tuzilishi va topilmalari ellinizm dunyosiga xos diniy e’tiqodlar keng tarqalganligini ko‘rsatib turibdi.
Yunon-Baqtriya podsholigi Hindiston va O‘rta Osiyo hududlarini o‘zaro bog‘lovchi hamda Xitoydan Badaxshon orqali Fors ko‘rfaziga olib chiquvchi savdo yo‘llarini nazorat qilib, xalqaro iqtisodiy-savdo aloqalarida faol ishtirok etgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan ko‘plab tangalar tovar-pul munosabatlari rivojlanganligini ko‘rsatadi. Tangalar yunon standartlari asosida kumush va jezdan quyilgan. Tangalarda (tetradraxma, draxma, obol va b.) hukmdorlar qiyofasi yuksak did va aniqlik bilan tasvirlangan. Miloddan avvalgi III asrning oxiri – II asrning birinchi yarmi davlatning eng rivojlangan davri hisoblanadi. Miloddan avvalgi II asr o‘rtalaridan boshlab ichki nizolar kuchayib, inqiroz davri boshlandi. Mamlakat alohida viloyatlarga bo‘linib, mahalliy hokimlar (Antimax, Menandr, Appolodot va b.)o‘z nomidan tangalar zarb qilishgan. Yunon-Baqtriya podsholigi miloddan avvalgi 140-135 yillarda O‘rta Osiyo xalqlarining ozodlik harakati va ko‘chmanchi sak (oq xunlar), yuechji (toxar) qabilalarining hujumi natijasida butunlay tugatildi. Shu bilan yunonlarning hukmronligi barham topdi. Keyinchalik uning o‘rnida Kushon podsholigi vujudga keldi.
Yunon-Baqtriya podsholigida yunon tili asosiy boshqaruv tili bo‘lgan. Oyxonim shaharchasida topilgan kelib chiqishiga ko‘ra oromey yozuvida bitilgan ostrak miloddan avvalgi P asrning ikkinchi yarmiga tegishlidir. Oyxonimdagi topilma Yunon-Baktriya podsholigida, aftidan, uning butun tarixi davomida yunon ish yuritashi bilan birgalikda, ehtimolki, eng avvalo maxalliy aholiga xizmat kilgan oromey-baktriya ish yuritishi amal qilganligini ko‘rsatadi.
Diodot I (miloddan av. 256-248)
Diodot II (248-235)
Yevtidem I (235-200)
Demetriy I (200-185)
Pantaleon (185-175)
Demetriy II (180-165)
Agafokl (180-165)
Yevkradit I (171-155)
Geliokl I (155-140)
Yevkradit II (140-...
12-mavzu: Qadimgi Xorazm davlati. (2 soat)
Reja:

1. 
   Qadimgi Xorazm davlati to’g’risida tarixiy yozma manbalar.
   
2. 
   Qoyqirilgan qal’a. Qadimgi Xorazm davlatining poytaxti.
   
3. 
   Yozuv madaniyati, pul muomalasi, amaliy tasviriy va me’morchilik san’atining rivojlanishi.
   

Miloddan avvalgi 6 asrda O‘rta Osiyoning janubida tashkil topgan Ahamoniylar imperiyasi (Forslar dav­lati) o‘zining shimoli-g‘arbiy davlat chegaralari tashvishida yashar edi. Shunki bu chegaralarda joylashgan qadim­gi Xorazm va uni o‘rab olgan cho‘llarda, Amudaryo etaklari va Orolbo‘yi xudularida qadim zamonlardan massaget qabilalari ittifoqi yashab kelar edi. Massagetlar jangovar, erksevar, ona-yurt ozodligi yo‘lida o‘limga ham tik boruvchi xalq edi. Massaget qabilalari tug‘ilgan farzandini, o‘g‘il yoki qiz bo‘lishidan qat’iy nazar, yosh­ligidan vatan mudofaasiga tayyorlardi. Xalqimizning uzoq o‘tmish tarixidan bizgacha etib kelgan Tumaris va Shiroq afsonalari ham ana shu sak va massaget qabila­lari farzandlarining tashqi dushman -qadimgi Eron podsholari Kir va Dorolarga qarshi qahramona qurash­laridan bir shingil hikoyalardir. Massagetlar ittifoqiga o‘sha zamonlarda xorazmiylar, ular bilan yaxshi qo‘shnichilikda yashab kelayotgan amyurgil saklari, der­biklar, osiylar, toxarlar (daxlar) va boshqa qator qa­bilalar kirar edi. Bu ittifoqda Xorazmning o‘rni kat­ta edi.

Doro I yozuvlarida Xorazm va So‘g‘diyona Kir davlati tarkibida bo‘lganligi yozib qoldirilgan. Eroniylar imperiyasi Aleksandr Makedonskiy tomonidan tugatilgan¹. Greek sources we learn that under the rule of Darius Hystaspes (B.C. 521–492) thesedistricts were reckoned among the Persian satrapies; although the authority of theAchæmenians was probably but slight there. It is not unlikely that all the easterncountries mentioned in the oldest Darius inscriptions as “subdued,” or “rebellious,” hadalready belonged to Cyrus, and that he ruled over Khorazmia and Soghdiana
Qadimgi Xorazm tarixining bilimdoni S. P. Tolstov o‘zining asarlarida massaget qabilalari ittifoqini, ular­ning Saksafar, Omarg va To‘maris kabi vakillari to‘g‘risida fikr yuritib o‘tadi. S.P.Tolstov To‘marisni derbiklar malikasi, Omargni esa saklarning podshosi edi, deydi. Saksafarga kelganda u siyovushiylar sullosi­ga tegishli qadimgi Xorazm podshosi Shaushafor bo‘lishi kerak, degan g‘oyani olg‘a suradi. S. P. Tolstovning bu mantiqiy o‘xshatishida tarixiy haqiqat bo‘lsa, u hol­da miloddan avvalgi 6 asrda qadimgi Xorazm o‘z hukmdoriga ega bo‘lgan. Saksafar Xorazm davlatining ilk podsholaridan biri bo‘lgan.
Massaget qabilalari ittifoqi ustiga Eron podsholari miloddan avvalgi 6 asrda uch marta yurish qiladi. uch yurishda ham ahamoniylar katta g‘alaba bilan urushni yakunlay olmasalar-da, Kserks podsholigi, davrida Xorazm ahamoniylar tobeligida bo‘lgan. Shu­ningdek, Xorazm har yili imperiya xazinasiga soliq to‘lab turgan. Xatto xorazmiylar Kserksni mil. avvalgi 480 yilda Yunoniston ustiga uyushtirgan harbiy yurishlarida qatnashadi. Xorazmlik Artasekt Dardanel bug‘ozidagi shaharlardan birida hokim bo‘lib ishlagan. Bo‘shqa bir xorazmlik Dargman Elefantina (Misr)dagi Forslar qo‘shinida askar bo‘lib xizmat qilgan. Bu faktlar Xorazmning mil. avv.VI-V asrlarda Eron ahamoniylariga tobe ekanligidan guvohlik beradi. Ammo Manbalarda Xorazmning mil avv. IV asrda Eron qo‘l ostida bo‘lganligi haqida hech bir xabar yo‘q. Aksincha Iskandar qo‘shinlari Doro III usti­ga bostirib borgan chog‘larda Xorazm mustaqil davlat sifatida siyoat yuritgan.
Mil. avv. 329 yilning qishida Xorazm poshosi Farasman 1500 askari bilan Iskandarning huzuriga kelib, Qora dengiz bo‘yi qabilalari ustiga yurish qilmoqchi bo‘lsa, bu yurishda unga yordam qilajagini bildirgan. Iskandar esa Farasmanga rahmat aytib, uning maqsadi Xindiston tomon yurish ekanligini bildirgan. Zarur bulsa, vaqti kelib uning yordamidan foydalanajagini takidlagan. Kiyinroq sak va massagetlar ittifoqi (Xorazm shu ittifoqda edi). Iskandar qo‘shinlarining silsilasini quritgan Spitamen tomonida turib, makedoniyaliklarga qarshi kurashdi. Hatto Spitamen tengsiz kurashda mag‘ubiyatga ushraganda massaget qabilalari ittifoqi azolari unga boshpana berdilar.
Spitamen mag‘lubiyatidan keyin erksevar O‘rta Osiyo xalqlarining aholisi dushmanga qarshi kurash to‘xtamay­di. Iskandar va uning merosxo‘rlari-Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlariga qarshi O‘rta Osiyoning shimolida sak va massagetlar cho‘lining markazida, Xorazm davlati atrofida qo‘shinlar to‘planib bordi. Bu ko‘shmanchilar ittifoqi bir yarim asr o‘tgach, O‘rta Osiyoni chet el bosqinchilaridan ozod etishda hal qiluvchi rolni o‘ynagan.
Miloddan avvalgi VI- V asrlarda taraqqiy etgan qadimgi Xorazm davlati haqida arxeologik izlanishlar juda boy materiallar beradi. O‘nlab o‘sha davr qala’lari, qadimgi shahar qoldiqlari o‘rganilgan. Qadimgi Xorazm tarixi va madaniyati haqida boy materiallarni bizgacha saqlab kelgan yodgorliklardan biri Qo‘yqirilgan qal’adir.
Qo‘yqirilgan qa’lada 1951-1957 yillarrda arxeologlar ish olib bordilar. Aniqlanishicha, bu shahar qadimgII Xorazm davlatinig miloddan avvalgi IV va Milodiy I asriga tegishli obod shaharlaridan biri bo‘lgan. Shahar doira shaklida qurilgan bahaybat qal’a bo‘lgan. Qal’aning tashqi devorida 9 ta burj bo‘lgan ekan. Tashqi devor ishkarisi behisob qalin xonalar bilan qoplangan. Qo‘yqirilgan qal’a to‘rt asr davomida bir nesha bora tamirlanib, uning ishki tuzilishiga aniqliklar kiritib borilgan. Qal’a ishida, uning markaziy maydonida doira shaklida qurilgan ikki qavatli monumental bino qad ko‘targan. Bu markaziy binoning birinshi qavati to‘liq aaqlangan. Binoning markaziy shizig‘i bo‘ylab gumbazli xona qad ko‘targan. Uning ikki yonida yuqori qavatga olib shiquvshi pillapoyalar joylashtirilgan. Binoning hamma joyi bir vaqtda o‘zlashtirilmagan. Miloddan avvalgi III va II asrlarda uning ishki tuzilishida katta o‘zgarishlar yuz bergan. Bino aylanasi bo‘ylab ush qator mudofaa devori bor va ular oraligIIda ikki qator o‘qshilar yo‘lagi shakllangan. Tashqi devorlarning yuqori qismida kamonshilar ushun qator tuynuklar qoldirilgan. Devorlarning pastki qismida esa deraza tuynuklari joylashtirilgan. Qal’aga kirish darvozasi uning sharqiy tomonida bo‘lib, u kvadrat shaklida qurilgan. Darvozaning ikki yonida aylana shaklida qurilgan burjlar joylashtirilgan. Olimlar orasida qal’aning markaziy binosi o‘z davrida rasadxona rolini bajargan degan mulohazalar mavjud. Qo‘yqirilgan qal’a Xorazmning antik davri madaniy duinosi ushun juda boy materiallar beradi. Bu davrda kuloshilik yuksak rivojlshgan. Kulolshilik mahsulot bo‘lgan keramikadan yasalgan idishlarning tashqi sirtiga qizil rangda geometrik shakllarda naqsh berilgash. Ko‘zalarning dastasi arslon boshli qiyofada ishlangan. Idishlar orasida sirtiga burttirib ishlangan afsonaviy qushlar, shopar ot ustidagi sipohiy surati solingan ko‘zalar ushraydi. Ko‘za sirtiga solingan naqshlar orasida sersoqol muysafid bir bosh uzumni qo‘lida ushlab turibdi, boshqa bir idishda esa taxtta o‘tirgan ayolning o‘z shaqalog‘ini bag‘riga bosib turgani tasvirlangan. Naqshdor idishlar qadimgi Xorazmning Qal’ali Qir davri (mil.avv.VI-IVasrlar) yodgorliklarida va Tuproqqal’a (milodiy II-IV asrlar) davri yodgorliklarida ham keng ushraydi. Idishlarda nayza ushli qalpoq kiygan harbiy, ot ustidagi sipohiy, arslon, jayron, tuya suratlari tushirilgan. Qadimgi Xorazmda amaliy, tasviriy va me’morshilik san’ati keng rivojlangan.
Qo‘yqirilgan qal’ada uzumdan ishimlik tayyorlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Shunki bu haqda qal’a xonalaridan birida topilgan qator xumlarda saqlangan uzum danaklari guvohlik beradi. Bundan tashqari, Qo‘yqirilgan qal’a haykalshalari orasida bir qo‘lida uzum, ikkinshi qo‘lida bog‘bom pishog‘i tutgan yalang‘osh erkakning tasviri ham bor.
Hosildorlik xudosi Nahid haykalshalari bayram libosida tasvirlangan. Bir haykalshada Nahid birinshi qo‘lida bakal, ikkinshi qo‘lida amfora(qo‘sh dastali grafin) tutib turibdi. Qo‘yqirilgan qal’a haykalshalari orasida tulpor ot tasviri ko‘p ushraydi. Qadimgi Xorazmning shu davrga oid boshqa yodgorliklarida esa tuya, qo‘y, qush suratlari solingan tasviriy va haykaltaroshlik san’atini ko‘ramiz. Bu hol, bir tomondan, qadimgi Xorazm xalqining yusak darajada rivojlangan madaniy dunyosini ko‘rsatsa, ikkinshi tomondan ularni saklar va massagetlar bilan doimo iqtisodiy, siyosiy, harbiy va madaniy sohalarda hamda etnik jihatdan ular bilan bir tanadan o‘sib shiqqan shohshalar ekanligidan guvohlik beradi. Qo‘yqirilgan qal’aning quyi qatlamidan mil. avv. III asrga oid yozuv namunalari topildi. Yozuv oromiy alvafiti asosida sharqiy eron tillari lahjasida yozilgan. Bir xumda Aspabarak yoki Aspabadak so‘zi yozilgan. So‘zning asosida aspa so‘zi yotadi. Aspa-ot, barak yoki badak fe’li qo‘shilib, otda ketuvshi yoki ot ustidagi sipohiy ma’nosini anglatgan. Bunga o‘xshash yozuv namunalari Qo‘yqirilgan qal’ada ko‘plab topilgan. S. P. Tolstov ularni qadimgi Xorazm yozuvi deb ataydi. Qo‘yqirilgan qal’ada o‘nlab ostadonlar, ya’ni odam qiyofasida ishlangan spool tobudlar topilgan. Bu noyob topilmalar qadimgi xorazmliklarning zardushtiylik diniga bo‘lgan e’tiqodi va yuksak darajadgi tasviriy san’ati haqida guvohlik beradi. Qo‘yqirilgan qal’ada hayot IV asrda to‘xtaydi. Bu voqeani S. P. Tolstov Qang‘ davlatining tarix maydoniga shiqishi bilan bog‘laydi. Tarixiy manbalarda podsho Farasmandan keyin o‘tgan Xorazm podsholari haqida lom-mim deyilmaydi. Ammo mil.avv. III-I asrlarda qadimgi Xorazmda shahar hayoti, iqtisodiyot, madanmiyat yuksak rivojlangan. Qadimgi Xorazm hududida bu davrga oid yuzlab yodgorliklar bor. Bu davrda zarb etilgan tangalarda Yunon-Baqtriya va Parfiya tangalariga taqlid qilib shiqarilgan Qang‘ davlatining tangalari ushraydi. Shuning ushun S.P. Tolstov bu davr Xorazm tarixini Qang‘ davlati tarkibida ko‘radi. U I-asrdan boshlab esa Qadimgi Xorazm Kushonlar davlati tasiriga o‘tdi, degan hulosaga keladi. S. P. Tolstov hulosalari yana o‘sh tanga topilmalarga asoslangan. Shunki qadimgi Xorazm tarixida milodiy earning boshlarida kushonlarning Geray va Kadfiz nomli posholari nomi bilan zarb etilgan tangalar paydo bo‘lgan. Kushon podshosi Kanishka davriga kelib esa uning nomi bilan zarb etilgan tangalat Xorazmning ikki va ush asr tarixiga oid yopndgorliklarida juda ko‘p ushraydi. Shu bilan birga III-asr boshlaridan boshlab Xorazm hududida Xorazm podsholarining tasviri tushirilgan tangalar paydo bo‘ladi. Tuproq qal’ada Xorazm podshosi Arsamuxa I va uning rafiqasining tasviri tushirilgan tangalar topilgan. Bu tangalarda Arsamuxa baland bosh kiyimda sersoqol hukmdor sifatida tasvirlangan. Tanganing yuqori qismida yunonsha “podsho” so‘zi, tanganing pastki qismida esa podsho surati ostida Xorazm yozuvida “Podshoh Arsamux” so‘zi yozilgan. Tanganing orqa tomonida ananviy sipohiy surati “S” tamg‘asi bor. Tamg‘a va sipohiy tasviri “muqaddas Qang‘” ananasini eslatadi. Bu afsonaviy afrig‘iylar sulolasining vakili edi. Xorazm tangalarida Arsamux merosxo‘rlaridan biri sifatida Vazamarning nomi eslatiladi. Uning nomidan kushush tangalar zarb etilgan. Vazamar tasvirida uzun va qalin soqolli posho burgut qiyofasidagi bosh kiyimida berilgan. Bu xildagi tangalar qadimgi Xorazmning III asrning 1yarimiga oid yodgorliklarida ushraydi.
Xorazm yozuvi, Xorazm posholari Arsamux va Vazamarlar tasviri tushirilgan mis va kumush tangalarning III asrda qadimgi Xorazmda qudratli Xorazm davlati bo‘lganligidan guvohlik beradi. Fikrimizning dalili sifatida Tuproq qal’ada olib borilgan arxeologik ilmiy izlanishlar natijalariga murojat qilaylik.
S. P. Tolstov Jonbozqal’ani “haykalshalar muzeyi” deb atagan bo‘lsa, Tuproq qal’ani esa “behisob tangalar muzeyi ” deb nomlashni joiz ko‘rdi. Shunki u 1938-yilda birinshi bor Tuproq qal’aga kelganida uning ustidan yuzlab kushjonlar va xorazm podsholari tegishli tangalarni terib olgan ekan. Tuproq qal’adagi keng ko‘lamda olib borilgan arxeologik qazishmalar 1945-yildan boshlandi.Tuproqqal’aning maydoni 17,5 gektar bo‘lib, u III-IV asrlarga oid noyob yodgorlik hisoblanadi. Uning 3 gektaridan ortiqroq maydonini ko‘shk-Xorazm podsholarining saroyi-arki a’lo egallagan. Podsho saroyi ko‘shkning markaziy qismida joylashgan. Uning 80x80m. Saroyga uning sharqiy tomonidan, yani saroy a’yonlarining qalin uy-joylarini oralab o‘tiladi. Saroyning devorlari haykallar bilan bezatilgan bo‘lgan. Saroyga koridorsimon yo‘lak orqali asta-sekin ko‘tarilib borilgan. Uning devorlari esa tasviriy rangli suratlar bilan bezatilgan. Suratlar asosan hushbishim daraxtlar tasvirida ishlangan. Saroy xonalari har bir maqsadlar ushun mo‘ljallab qurilgan. Maslan, podhsolar zalini olib ko‘raylik. Uning maydoni 280 m². Uning atrofidagi devoiri ostida supalar joylashgan. Supa ustida Xoraazm podsholari, ularning rafiqalari, yaqinlari va ularni homiylikka olgan xudolar siymosi aks ettirilgan haykallar qo‘yilgan. Hamma haykallar loydan ishlangan. Ular qimmatbaho liboslarda bo‘lib, kiyimlar rangi oq, ko‘k, qizil, qora, osh qizil va moviy osmon rangida berilgan.
Saroyning bosh qa qismida ham haykallar bor. Ular odamlar, qushlar, hayvonlar tasvirini aks ettirgan. Saroy majmuida “albastroviy zal”, “g‘alab zali”, “ohular zali”, “raqqosalar zali” bor. “G‘alaba zali”ning devorlarida g‘alaba xudosi Nika tomonidan podshoni taxtga o‘tkazish marosimi tasvirlangan. “Albastroviy zal”ga kiraverishda “Qora tanli sipohiylar” zali joylashgan. Bu zal devorlaridagi taxtashalarda o‘tirgan xolatda ishlangan podsho haykallari oralifg‘iga sovut kiygan qora tanli gvardiyashilar haykalshalari ishlangan. Xullas, har bir zalga qo‘yilgan shartli nomlar ularni devorlariga ishlanagan san’at asralari mazmunidan kelib shiqqan.
Saroy majmuining janubiy qismida Xorazm posholarining ayollar xonalari joylashgan. Uning sharqida qurol-aslahalar majmui, janubiy-sharqiy tomonida-Ikkinshi qavatda posho arxivi o‘rin olgan. Arxiv soshilib yotgan hujjatlarga ko‘ra, 3 xonadan iborat bo‘lgan. Podsho arxividan 100 ga yaqin hujjatlar topildi. Shundan 18 ta si yog‘oshga, ko‘pshiligi teriga yozilgan, ularni 8tasi yaxshi saqlanagn. 100ga yaqin hujjatdan atigi 26tasini o‘qish mumkin bo‘ldi.
Tuproqqal’a arxivini 2 guruhga bo‘lish mumkin bo‘ldi. 1-guruh hujjatlari soliq ishlari bilan bog‘liq. Ular yog‘oshga yozilgan. 2-guruh hujjtlar (teriga yozilganlari) ho‘jalik hujjatlari bo‘lib, ularga podsho hazinasiga tushgan jarimalarning nomi, miqdori hamda qaerdan kelganligi yozib qo‘yilgan. Yog‘oshga yozilgan hujjatlarda “qul”, “xizmatkor”, “o‘g‘ilning qullari”, “o‘g‘ilning hizmatkorlari” kabi so‘zlar yozilgan. “Ozod” so‘zlari ham ushraydi.
Xulosa qilib aytganda, Tuproq qal’a haqiqatdan noyob yodgorlik bo‘lib, u qadimgi Xorazm davlatining III-IV asrlardagi poytaxti bo‘lgan. Bu shahar antik davr shahar madaniyatining yorqin timsolidir. Tuproq qal’a majmuidan topilgan behaho arxeologik matreallar, turli nomlar bilan atalgan zallar, davlat arxivi, Xorazm podsholari va ularning yaqinlarining tasviri aks ettirigan haykallar, rangli devoriy suratlar qadimgi Xorazm davlatining O‘rta Osiypo xalqlari tarixida tutgan o‘rni va mavqei, ibratli madaniy dunyosi haqida to‘liq tasavvur qilishga yordam beradi.
Miloddan avvalgi 464 yil sanasi ko‘yilgan ushbu hujjatda yer uchastkasiga egalik kilish yuzasidan Elefantin orolidagi Artaban otryadidagi harbiy garni-zonda xizmat xiluvchi Dargaman bilan ushbu garnizondagi boshqa otryadda xizmat qiluvchi yahudiy Maxsey o‘rtasidagi mulkiy nizo to‘g‘risida so‘z boradi. «Elefantin qal’asi-dagi Artaban otryadidan xorazmlik Xarshinning o‘g‘li Dargamon Maxseyga dedi ...» so‘zlari bilan boshlanadi-gan ushbu hujjat Elefantin orolida oilasi bilan birga yashovchi asli xorazmlik bo‘lgan Dargaman oromey tili va yozuvini bilganligini ko‘rsatadi.88 Qalimshunos M.Mambetullaev tomonshan Katta Oybuy-irqap’a shaharchasini (Shimoliy Xorazm) qazish chog‘ida topilgan xumda sakpanib kolgan kissa yozuv oromey yozuvining O‘rta Osiyodagi qadimiy yodgorligi hisoblana-oi.89 Harflarning yozilishiga va arxeologii sanalarga ko‘ra u miloddan avvalgi V yoki 1U asrlarga tegishli bo‘lishi mumkin. U kadimgi Xorazm tilida emas, balki hamon oromey tilida bitilgan bo‘lsa kerak. Xorazm shaharchalarida keramikaga yozilgan yana bir necha yozuvlar topilgan, biroq ularning kiskaligi (odatda, ularda fakat xorazmcha nomlar bitiladi) ular oromey tilida yokiamadda o‘sha yozuv bilan Xorazm tilida yozilganligi masala-sini hal etish imkonini bermaydi. Arxeologlarning fikricha, miloddan avvalgi IV-Sh asrlardan boshlab milodiy I asrgacha bo‘lgan davrga tegishli bo‘lgan yodgorlik - Ko‘ykirilganqal’adagi ayrim yozuvlar ham mana shunga o‘xshashdir. Miloddan avvalgi Sh-IV asrlar sanasi qo‘yilgan yana ikkita yozuv ham eng ilk oromey yozuvlariga tegishlidir. Ulardan biri Amudaryo doirasida topilgan uzuk-muhrda-gi yozuvdir. U to‘rt belgidan iborat bo‘lib, odam-buqa Gopatshoh tasviri yuzasga yozilgan hamda iloh Amudaryo WHSW-Vaxsh nomini bildiradi.90 Yana bir yodgorlik - bu oltin tangalarga bitilganDavr va mazmun jihatidan yunon matnlarini almashtirishning ana shunday jarayoni Xorazmda ham yuz berdi. Ushbu viloyatdagi eng ilk tangalar Yevkratidning tetradraxmalariga taklid bo‘lib, qisman buzilgan A guruhidagi yunon matnida suzlar bitilgan miloddan avvalgi P asrning ikkinchi yarmi milodiy I asr sanasi ko‘iilgan. Qiskacha Xorazm yoki hamon oromey matni fakat B guruh tangalarda paydo bo‘lgan. Ularni zarb qilish milodiy I asr o‘rtasi milodiy I asr ikkinchi yarmi boshlanishiga tegishlidir.105 Tangalardagi matnlar harflarning yozilishi hakikiy oromey harflaridan hali juda kam farq qilgan. Buning ustiga ushbu tangalardagi yozuvlardagi fakat oromey unvonlaridir: Mray-hukmrdor va Mlka-podsho. Demak, milodiy I afda tangalardagi matnlarga kura So‘g‘d va Xorazmda yunon va oromey xati yozuvning mahalliy tizimi bilan almashgiriladi (oromey yozuvi asosida).urta Osiyo ikki dare orapig‘i — Xorazm va So‘g‘d yozuvining boshka turpari paydo bo‘lgan milodiy I aerdayok muomalaga kirganligidan dalolat beradi. Kanishka davrida ushbu yozuv va tip davlat tili va yozuviga aylandi. Bu hakda podshoning farmonida e’lon kipingan va tangalardagi matnpar bilan tasshщpangano‘liq alifbosini tuzish ekanligini ta’kidlash zarur.138 O‘rta Osiyo mahalliy yozuvining yana bir turi Xorazm yozuvi bo‘pgan. Biroq so‘g‘d va Bщtrnya yozuvidan farq qilgan xolla ushbu yozuv asosan faqat qadimgi Xorazm hududila tarsalgan. Qadimga Xorazm yozuvi yodgorliklari 1930-yillarda aniqlangan. Ularning kashf etilishida S.Tostov boshchilik kilgan arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasining xiz-mati katta. Tanglardagi ushbu yozuvda bitilgan matnlarni birinchi bo‘lib o‘kigan olim ham mana shu kishidir.139 1948-1949 yillarda To‘proqkal’adagi qazish ishlari choshda teriga, yog‘och tayoqchaga va yuщa taxtalarga yozilgan Xorazm hujjatlari arxivi topilgandan keyin yozuvning o‘zini to‘liq tushunish imkoni paydo bo‘ldi. Biroq teriga yozilgan hujjatlarning ko‘plari chirib ketgan va ulardan bo‘laklar krlgan bo‘lib, ulardagi harflarning bilinarbilinmas izlarini yoki bo‘lmasam tuproqda matnlarning izini paykash mumkin edi. Shu boisdan teriga yozilgan sakkizta hujjatlarnigina o‘qish mumkin edi. Shuningdek yog‘och tayokchalar va yupka taxtalarga yozilgan 20 ta hujjat yaxlit va parcha holida saklanib kolgan. Ularni birinchi bo‘lib S.Tolstov o‘kidi,140 so‘nfa V.Xenning tomonidan to‘ldirilgan va tuzatilgan, keyinroq V.Livshis ularni to‘lik, holda o‘qib, tarjimasini e’lon qildi.141 Keyingi yillarda To‘kkal’adan topilgan keramika va ossuariga 138yozilgan bir kancha Xorazm yozuvlari topildi.142 Bir vaktning o‘zida tangalardagi Xorazm matnlarini aniklapgtirish ishlari davom ettirildi. V.Livshis ularni o‘kish, tarjima va talqin qilish borasida katta xizmat qildi. Yozuvlarni o‘rganib chiqish ular Sharqiy-Eron guruhiga tegishli Xorazm yozuvini aks ettirishini ko‘rsatdi. XP-XSh asrlarda arab tilida yozilgan asarlarda va ayniksa xorazmlik krnunshunos al G‘azminiyning «Ko‘ngil-dagiga erishish» (hammasi bo‘lib kariyb 3 ming so‘z) kitobida Xorazm so‘zlari va iboralarining saqlanib krlganligi ushbu yozuvlar tilini o‘rganishga ko‘maklashdi. Bundan tashkari, Beruniyning «Yilnoma»sida kunlar, oylar, burjlar va bayramlarning xorazmcha nomlari kayd etilgan, X asrning Mukaddasiy, Istaxriy, Ibn-Fadlan kabi arab va fors geograflari tomonidan ayrim Xorazm so‘zlari keltirilgan.143 Xorazm tilining o‘rta asrlarga oid bu barcha yodgor-liklari A.Freyman,144 birmuncha keyinroq V.Xenning va Mak-Kenzi tomonidan batafsil o‘rganildi. Xorazm yozuvi oromey yozuvi asosida paydo bo‘ldi va so‘g‘d yozuvi singari jonli nutkda emas, balki fakat yozuvda ko‘llanilgan oromey ideogrammasini uzoq vakt sakladi. Mana shu sababli yozuvning oromey asosidagi boshka turlari singari Xorazm yozuvini ham ideografik yozuv deb atashadi. Xorazm yozuvi o‘ngdan chapga gorizontal katorlar bilan yozilgan. Uning alifbosidagi harflar soni aniq ma’lum emas. Unlilar oromey yozuvi asosidagi boshqa yozuvlar singari juda kam hollarda yozilgan. V.Livshisning hisob-kitobiga ko‘ra 22 oromey proto-pidan 20 harf ko‘llanilgan, yana ikki harf singari uch harf faqat ideogrammalarda kayd etilgan. Binobarin, «jonli» kadimgi Xorazm tilidagi so‘zlarni ifodalash uchun To‘prokkal’a hujjatlarida amalda faqat o‘n beshta harfdan foydalanilgan. Har ho/sha ushbu yozuvni yuechji yozuvi sifatsha bepgipashni uning keng yoyilganpigi va turli sohalarda ko‘llanilganligi xam izohlaydi. Baqtri-yaning bir qancha qishlok manzilgoxlaridagi sopol idish-lardagi yozuvlarga sarab xulosa chiqariladigan bo‘lsa, u rasmiy yozuvgina bo‘lib kolmasdan, balki xapk orasida qo‘llanilgan yozuv xam bo‘lgan. Teriga yozilgan hujjatlar ayrim shaxslardan balkim davlat omboriga tushgan tushumlarni, jumladan musallas va unni ifodalaydi. Biroq yog‘ochga yozilgan hujjatlar ayniqsa kizikarlidir, ular orasida uch toifa ajralib turadi: I. «Uylar ro‘yxati». Ularda ozod va uy kullarining ro‘yxati keltirilgan. Katta oila o‘shalardan tarkib topgan. P. Sopщ hujjatlari. Ularda shldirak va boshqa buyumlar yetkazilganliga va berilganligi keltiriladi. III. Cho‘pxatlar. Ular ehtimolki kishi nomlaridan ibo-rat bo‘lgan.145 Ulardan «uylar ro‘yxati» eng qiziqarlidir. Ularni o‘qish bilan S.Tolstov, V.Xenning shug‘ullandi, biroq ularni tushunishga V.Livshis katta hissa qo‘shdi. Ushbu hujjatlar katta va kichik oilalar tarkibini aks ettiradi hamda Qadimgi Xorazmda qulchilikning xususiyagi to‘g‘risida tasavvur beradi. Misol uchun, hujjatda 21 erkakning nomi keltiriladi. Bu nomlarning bittasi uy egasiga, ikkitasi uning o‘g‘illariga, bittasi kuyoviga va o‘n yettitasi k\/llarga tegishlidir. 12 qul uy egasiga, uning o‘g‘illari va kuyoviga, ikkitasi uning xotiniga, ikkitasi nabiralariga tegishli bo‘lgan. Bir qul jazmanning mulki hisoblangan. To‘proqkal’adan topilgan hujjatlar O‘rta Osiyo tarixining qadimgi davrida oila tarkibi to‘g‘risidagi o‘ziga xos yagona yozma dalil, qimmatli manbalardir. Namuna sifatida 1-hujjatning matnini V.Livshis tarjimasida keltiramiz. Bunda ismlarning lotincha atalishini (uning makrlasidagi singari) kirillitsaga almashtiramiz: «Gaunashamining uyi. Gasunashami; (o‘g‘illar) - birinchi marta hozir bo‘lgan M ..., birinchi marta hozir bo‘lgan Frtaxvash, kuyov Gaufarnak; qullar: Sagaydak, Mixribirtak, Xvarzbanak; Pandakaksak, Saubagdak, Bevarsasvak, Vax(u)shvari; bular xotinning (uy bekasi-ning kullari - Razmbevarak, Pitanak, bolalarning kul-lari - Kak, Farnabgavak; jazmanning o‘g‘lining kuli, birinchi marta hrzir bo‘lgan Dagteganak»146. Boshqa qadimgi Xorazm yozuvlari mazmuniga ko‘ra juda qiska. Bular tangalardagi matnlar, idishlarning sopol parchalaridagi yozuvlardir. Tuproqkaladan topilgan os-suarlarning tomlari va devorlariga qrra tush bilan yozilgan milodiy UP-USh asrlarga oid yozuvlar ayniqsa qizikish uyg‘otadi. Yezuvlar vertikal bo‘ylab (tik) bir yoki bir nechta kator qilib bitilgan. Ular, V.Livshis-ning aniqlashicha, kishi ismlaridan va sanalardan ibo-ratdir. Ularda milodiy I asr o‘rtasidan boshlangan kadimgi Xorazm erasi bo‘yicha kunlar va yil ko‘rsatil-gan. Prikamada topilgan kumush idishlarda milodiy VII-Vin asrlardagi Xorazm yozuvlarining yana bir guruhi aniqlangan. Idishlar mo‘yna savdosi orkali u yerga borib qrlgan. Bu yozuvlarda kun, oy, yil, shuningdek idishning egasining nomi ko‘rsatilgan, og‘irligi aks ettirilgan.147 \Sh asr boshida Qutayba ibn Muslimning Xorazmga yurishi davrida qadimgi Xorazm yozuvi yodgorliklariga juda katta zarar yetkazilgan. Beruniyning yozishicha Qu-taybaning buyrug‘i bilan butun bir kutubxonalar yo‘q kilingan. Qadimgi O‘rta Osiyo yozuvlarini arab yozuviga almashtirish boshlanganligiga va keyinchalik ushbu yozuv-ning hamma joyda butunlay hukmronlik kilganligiga qaramay, V.Livshisning fikricha, bu yerda Xorazm yozuvi-dan XI asr boshigacha foydalanish davom etgan. O‘rta Osiyo janubida, asosan Shimoliy BaqtriyaButun kadimgi davr mobaynida O‘rta Osiyodagi ikki dare oralig‘ida davlat birlashmalarining har xil tipla­ri mavjud bo‘lgan. Genetik belgisiga ko‘ra ular orasida avtoxton, ya’ni mahalliy substrat asossha paydo bo‘lgan va izchil ri-vojlangan davlat birlashmalari (Qang‘, Xorezm) va yot,ya’ni O‘rta Osiyodagi ikki dare oralig‘i to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy boskin natijasida tarkibiga kiritipgan va keyinchalik bo‘ysundirilgan davlatlar (Ahamoniylar imperiyasi, Baktriyaning Yunon davlati) ajralib tu radi.
stakil tanga zarb etgan Janubiy So‘g‘d o‘lkalaridir.9 Xorazm mutlakr mustakil podsholik bo‘lgan. Uning hukmdorlari eng yuqori ug‘chonga - MR'Y MLK' (davlat-podsho)ga ega bo‘lganlar. Ayni vaktda ushbu o‘lkalar uchun umumiy bo‘lgan Qan-g‘ning zarb qilingan tangasi mavjud bo‘lmagan.
Xorazmda birinchi marta o‘z tangasi og‘irligi 13-16 gramm bo‘lgan Yevkratidning tetradraxmalariga taklidan chikarilgan yirik kumush tangalar paydo bo‘ladi.