Rumiy va Shellerning inson tabiatiga oid qarashlari

Rumiy va Shellerning inson tabiatiga oid qarashlari

Rumiy va Shellerning inson tabiatiga oid qarashlari
Komil inson muammosi insoniyat tarixida hamisha dolzarb muammo bo‘lib kelgan va bu mavzuga doir ko‘p izlanishlar amalga oshirilgan.

Biz XXI asrni intellektual, har tomonlama rivojlangan yoshlar asri deymiz. Bosh maqsadimiz komil inson tarbiyasi bo‘lar ekan, ruhiy kamolot bilan bog‘liq ma'naviy jihati, nafs tarbiyasi va qalb orqali mutloq xaqiqatni idrok etish masalasi ilmiy nuqtai nazardan jiddiy tadqiq etilishi lozim bo‘lgan jumboq ekanligi ma'lum.

Biror ta'limot, fan yoki hunarni yoshlar ongiga singdirishda avval mazkur, yo‘nalishlar haqida atroflicha tushuncha berish zarur. Demak, mavlaviya tariqatidan butun olamni bilish uchun inson, avvalo o‘zini o‘zi anglashi muhimligi ta'kidlanadi. Bu tariqatda har bir shaxs o‘zini anglay bilishi, boshqara olishi olamni anglash jaroyonini muhim tarkibiy qismi ekanligini ta'kidlaydi. Ma'lumki, tasavvufda ilg‘or fikrli kishilarni oriy, sufiy, valiy deb qaralgan.
Bularni bir-biridan farqlanishi ichki, botiniy imkoniyatlar bilan o‘lchangan. Komillik haqida so‘z

yuritsak, demak bu payg‘ambarlik sifatlaridan biri sifatida tushunsak bo‘ladi. Bizningcha mazkur komil inson g‘oyasini yanada tushunarliroq bo‘lishi uchun insonlarning sifatlari yanada soddalashtirib tushuntirish lozim. Mavlaviya-mutlaq haqiqatga olib borishni ko‘zda tutgan diniy falsafiy xususiyatga ega ta'limot bo‘lib, insonning ma'naviy kamolotiga, komil inson bo‘lishiga oid diniy hamda falsafiy bilimlarni o‘z ichiga oladi va insonni o‘zini anglash vositasi bilan oliy hadgacha barkamol etadi. Mavlaviyada bilim manbai sog‘lom fikr deya talqin etiladi. Shu talqinning o‘zi ham bugungi kun ta'lim jaroyoni to‘la mos kelishini ko’zatishimiz mumkin. Mavlaviyada sog‘lom fikr bilan bir qatorda ilhom, kashf va sezgiga ham o‘rin berilgan. Irfoniy bilimlarning eng muhim xususiyatlaridan biri ularning yangiligi, asl va o‘ziga xosligidir.

Mavlaviya tariqatida bandaning ilohga muhabbati bilan birga ilohning bandalari muhabbati ham e'tirof etiladi. Nafsdan kechmoqning insonni komillikka eltuvchi yo‘l deya tushuntirildi. Shu ma'noda komil inson fazilatlarini quydagicha ta'rif va tasnif etish mumkin deb hisoblaymiz: Komil inson-odamzod orzu qilgan jamiki ezgu hislatlarini ifodachisi, u mutloq ruh bilan insoniyat o‘rtasida vosita bo‘luvchi muqaddas hilqat, insonlarning eng mukammali, eng aqlli va donosi, ya'ni eng oliysi, iloh bilan odamlar o‘rtasidagi vositachi, ilohiy amr, ayb asrorini odamlarga yetkazuvchi ulug‘ xomiy, martabada Aqli avvalga yaqinlikka intiluvchi, ruhi azaldan ma'lum, u tangri taolo yaratgan eng qudratli ruh, shu sifatlari bilan mutlaq ilohiy hislatlarni jamlagan qayxoniy mavjudlikdir, u oddiy inson suratda ko‘rinsa ham lekin ma'nan koinotni qamrab olgan, hamisha bedor va hamma narsadan xabardor bir zot, kishilik jamiyati ichidan yetishib chiqadigan mo‘tabar zotdir. Shu ma'noda, o‘rta asr musulmon sharqida komil insonning o‘ziga xos axloq kodeksi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu sifatlarga ega bo‘lish har bir odamning orzu-armoni deb qaralgan.

Bundan tashqari tasavvufshunos olim Najmiddin Komilov ta'biri bilan aytganda, “o‘rta asrlardagi yaxshi axloq, komil inson haqidagi tushunchalar nisbiy xususiyatga ega ekanligi bilan bir tomondan, jami ruhiy-ma'naviy qudrat, aqlu-zakovat, yaxshi sifatlarning jamuljami hisoblangan mavhum bir zot tushunchasi, ikkinchi tomondan, shu cho‘qqiga intilib, muayyan martabalarga erishgan kishi ham komil inson deb hisoblangan.”¹⁷ Jalololiddin Jaloliddin Rumiy barcha tasavvuf ahli bilan uyg‘un holatda komil inson haqida fikr yuritgan va bu haqdagi ta'limotini o‘z asarlarida bayon etgan.

Uning asarida asl inson, xos inson va haqiqiy inson tushunchalari bor. Bular ichida haqiqiy inson eng komil inson deya ta'riflangan.

Darhaqiqat, o‘tmish allomalarimizning asarlarini, ta'limotlarini o‘rganish va ularni zamonaviy metodlar asosida tadqiq va tahlil etish qanchalik sharafli ish hisoblansa, uning mas'uliyati ham shunchalik zalvorlidir.
Biz ham mazkur nomzodlik Bitiruv malakaviy ishimizda yuqorida ta'kidlab o‘tganimiz, ajdod mutasavviflarimizdan biri Mavlono Jaloliddin Rumiy ijodini, xususan komil insonni tarbiyalashga qaratilgan tasavvufiy konsepsiyasini ilmiy falsafiy tadqiq va tahlil qilish qanchalik mas'uliyatli bo‘lsa, u shunchalik darajada murakkab hamdir. Avvalombor, ushbu murakkabliklar nimada ko‘rinadi? Birinchidan, uning ta'limotiga munosabatda turli-tuman qarashlarning mavjudligi bo‘lsa, ikkinchidan uning so‘zlarini, qarashlaridagi ma'no va maqsadni turli olimlar tomonidan turlicha tushunilishidir. Mashhur Rumiyshunos olim Gulpinorli ta'biri bilan aytganda, Rumiy asarlari ma'no jihatidan ham, maqsad jihatidan ham eng murakkab asarlar sirasiga kiradi.
Ushbu murakkablik esa, o‘z navbatida yuqorida ta'kidlaganimizdek, chalkashliklarni yo’zaga keltiradi. Jumladan, uning komil inson konsepsiyasiga oid qarashlari ham bundan mustasno emas. Shu ma'noda, Jaloliddin Rumiyning “komil inson” konsepsiyasini falsafiy tahlil va tadqiq etishda ham yuqoridagi ikki holatni nazardan soqit qilmaslik kerak bo‘ladi.
Avvalambor, Mavlono Rumiy va uning merosini ilmiy tadqiq qilishda hamma vaqt uning serqirra shaxs ekanligini yodda tutish lozim.
Negaki, bu zot birinchidan, insonni komillikka eltuvchi ahloqiy sifatlarni eng ko‘p tarannum
etgan mutasavvuf sifatida mashhur bo‘lsa, ikkinchidan, qanchadan-qancha muridu-shogirdlarni tarbiyalab kamolga yetgazgan tariqat shayxi va murshidi komili hamdir. Uchinchidan, o‘z davrida shariat ilmining peshvosi sifatida faoliyat yuritgan zabardast ulamo hamdir. To‘rtinchidan, uning “Masnaviy” asarini Buyuk Qur'onning she'riy tafsiri ekanligidan juda yaxshi xabardormiz. Shu ma'noni nazarda tutib Hazrati Abdurahmon Jomiy “Masnaviy”ni “Xast Qur'on dar zaboni pahlaviy” deb bejiz aytgan emas. Hazrati Mavlono Rumiyning insonni komillik darajasida ko‘rishni orzu qilgan holda ishlab chiqqan tasavvufiy konsepsiyasi, boshqa bunday konsepsiyalardan muayyan darajada farq qiladi. Zotan, Jaloliddin Rumiyning o‘zi ta'kidlaganidek: