S cience and e ducation

"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 February 2022 / Volume 3 Issue 2

Amir Temur va Temuriylar davlatining tarixiy asarlarda yoritilishi

Shoxruhbek Inoyatillo o’g’li Boborahimov Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

Anotatsiya: Amir Temur va Temuriylar davlatining tarixiy asarlarda yoritilishi" nomli maqolada Amir Temur va Temuriylar davlatining tarixi, Temuriylar davlati asoschisi hisoblangan Amir Temurning hayoti va uning hayotida yuz bergan muhim voqealar,Temuriylar davlatining yuzaga kelishdagi ahamiyati, Temuriylar davlati tog’risidagi ma’lumotlar yoritilib berilgan.
Kalit so’zlar: Temur tuzuklari, Temuriylar davlati, Sohibqiron, Muhammad Tarag’ay, Temurlang, Hazar, Devon, Dargoh.

Coverage of Amir Temur and the Temurid state in historical works

Shohruhbek Inoyatillo oglu Boborahimov Denau Institute of Entrepreneurship and Pedagogy

Abstract: Coverage of Amir Temur and the Temurid state in historical works "covers the history of Amir Temur and the Temurid state, the life of Amir Temur, the founder of the Temurid state and important events in his life, the importance of the Temurid state, the Temurid state given.
Keywords: Temur's rules, Temurid state, Sahibkiran, Muhammad Taragay, Temurlang, Hazar, Devon, Dargoh.

"Buyuk bobokalonlarimizning ma’naviy olami xususida fikr yuritganda, Sohibqiron Amir Temur haqida alohida to’xtalishimiz tabiiydir. Chunki tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo’lgan mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o’zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan madaniyat, bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga yo’l ochdi".
Islom Abdug’aniyevich Karimov.
Mustaqillik yillarida fanida yuz bergan muhim ijobiy o’zgarishlardan biri bu xalqimizning milliy qahramoni, mustabid sovet hukumronligi davrida nomi nohaq qoralangan Amir Temur pok nomining oqlanishi bo’ldi. O’zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimovning tashabbusi bilan Sohibqironning millat va davlat ravnaqidagi buyuk xizmatlari e’tirof etilib,

www.openscience.uz 668

"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 February 2022 / Volume 3 Issue 2

Sohibqiron shahsiga bo’lgan munosabat davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi, uning davlati, ichki va tashqi siyosati, Temuriylar hukumronligi xususida ko’plab ahamiyatga molik ishlar amalga oshirildi.[1]
Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 1336-yil 9-aprelda (hijriy 736, shabbon oyining 25 kunida) Keshga qarashli Xoja Ilg’or (hozirgi Yakkabog’ tumani) qishlog’ida barlos beklaridan biri Amir Tarag’ay ibn Barqal oilasida dunyoga keldi.Temurning bolalik va o’spirinlik yillari Keshda o’tdi. XIV asrning 50-60-yillariga kelib Chig’atoy ulusi hududlarida o’zaro parokandalik va o’zboshimchalik hukm surar edi. 1360-1361-yillarda Mo’g’uliston hukumdori hoqon Tug’luq Temur Movaraunnahrning ichki hayotiga rahna sola boshlaydi. Uning bosqinchilik yurishi Movaraunnahr hukumdorlariga ma’lum bo’lganidan keyin, Kesh amiri Xoji Barlos sarosimaga tushib qoladi. Shunda maydonga Amir Temur chiqadi. 1360-1370-yillarda Movaraunnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda ta’sir o’tkazgan shaxslardan yana biri Amir Qozog’oning nabirasi Amir Husayn edi. Balx va uning atrofidagi yer-mulklar uning tasarrufida edi. 1361-yil Temur Amir Husayn bilan yaqinlashib ikkala hokim birlashgan holda mo’g’ul xonlariga qarshilik ko’rsatish imkoniga ega bo’ladi. Temur hayotida ro’y bergan va bir umrga unga tan jarohatini muhrlagan voqea 1362-yilda Seyistonda bo’lib o’tgan. Amir Temur jang vaqtida o’ng qo’lining tirsagidan va o’ng oyog’idan kamon o’qi tegishidan qattiq jarohatlanadi. Buning oqibatida u bir umr oqsoqlanib yuradi. Shu bois undan dahshatga tushgan dushmanlari Amir Temurni hasad bilan "Temurlang" deb atashgan.[2]
Amir Temur hammamizga ma’lumki ulkan Temuriylar davlatiga asos soldi. Amir Temur o’z davlatini barpo qilishda o’tmishda mavjud siyosiy boshqaruv tajribalaridan keng foydalandi. Uning davlati o’z tarkibiy tuzulishiga ko’ra ko’pincha harbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Amir Temurning Nizom ul- Mulk tomonidan yaratilgan "Siyosatnoma" asaridan davlat ishlarida keng qo’llanma sifatida foydalanishi, "Temur tuzuklari" da "Siyosatnoma" dan fikrlar keltirishi bunga yorqin misoldir. Amir Temur barpo etgan davlat o’zining eng rivojlangan davrida juda ulkan hududni o’z ichiga olgan bo’lib O’rta Osiyodan tashqari, Eron, Ozarbayjon, Iroq va Afg’onistonni qamrab olgan. U davlatni o’g’illari, nabiralari va xos amirlari yordamida idora qildi. Manbalarda Temur saroyida mavjud bo’lgan qabul marosimi haqida ham ma’lumot saqlanib qolgan. Jumladan taxtning o’ng tomonida sayyidlar, qozilar, ulamolar, shayxlar o’tirgan. Chap tomonda esa amir ul-umaro, beklarbegi, qo’shin amirlari, no’yonlar, ulus, tuman, qo’shin boshliqlarining joyi bo’lgan. [3]
Temur va Temuriylar davlati xalqaro maydonda ham shuhrat qozongan. Temur davlati bilan Sharq va Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi yozishmalarga qaraganda diplomatik, siyosiy va savdo aloqalari rivojlangan. Amir Temur "Temur tuzuklari" da

www.openscience.uz 669
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 February 2022 / Volume 3 Issue 2

o’z mamlakatini boshqarishda aholini ma’lum ijtimoiy qatlamlarga bo’lganligini aytib o’tadi. Amir Temur va uning davri xususida zamondoshlari G’iyosiddin Alining "Ro’znomayi g’azovoti Hinduston", Nizomiddin Shomiyning "Zafarnoma", Sharafiddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma", Ibn Arabshohning "Temur tarixi" kabi qimmatli asarlari mavjuddir. Lekin buyuk jahongir hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan asarlar ichida shubhasiz "Temur tuzuklari" alohida ahamiyat kasb etadi. "Tuzuki Temuriy"("Temur tuzuklari"), "Malfuzoti Temuriy"("Temur aytganlari") va "Voqioti Temuriy"("Temurning boshidan kechirganlari") nomlari bilan atalmish ushbu asar qimmatli tarixiy manba bo’lib, jahondagi mashhur kutubxonalardan joy olgan. Asar Amir Temur tomonidan yozdirilgan bo’lib, avval eski o’zbek(chig’atoy yoki turkiy) tilda bayon etilgan. Amir Temur "Temur tuzuklari"da shunday deydi: "Qaysi mamlakatni zabt etgan bo’lsam, o’sha yerning obro’- e’tiborlik kishilarini aziz tutdm, sayyidlari, ulamolari, fuzalo va mashoyixiga ta’zim bajo keltirdim va hurmatladim, ularga suyurg’ol, vazifalar berib maoshlarini belgiladim".[4]
Amir Temur o’z hukumronligi davrida mutassiblik, ayirmachilik, ko’rinishlariga yo’l bermadi. Osoyishtalik, tinchlik- xotirjamlik xavfsizlik borasida ahamiyatga molik ishlarni amalga oshirdi. Bu xususda sohibqiron ".... saltanatimning u chetidan bu chetigacha biror bolakay boshida bir lagan tilla ko’tarib o’tadigan bo’lsa, bir donasiga ham zarar yetmaydigan tartib-intizom o’rnatdim" deya aytib o’tadi.
Xulosa qilib aytaydigan bo’lsak Amir Temur tarixdagi eng buyuk shaxslardan biri. Ajablanarlisi shundaki XIV asrning eng yorqin va mo’tabar zotining buyukligi keyinchalik har turli afsonalaru uydirmalar girdobiga qolib ketdi. Xayriyat, haqiqat yulib keldi. Amir Temurning yirik davlat arbobi, o’rta asr islohotchisi, jasur, adolatpesha, fan va madaniyat homiysi sifatidagi siymosi har turli mafkuraviy tasirotlarga, kamsitilgan va adolatsiz baholarga qaramay, asrlar osha yashab keldi. Amir Temurning tarixdagi xizmati shundan iboratki, u davlatchilikning boshqaruv tizimi, ichki va tashqi siyosatining tartib-qoidalari, huquqiy asoslarini yangi tarixiy sharoitda takomillashtirdi.