S xolmuratov korxonada kadrlar

5.6. Korxonada xodimlar soni hamda ish vaqtini 
maqsadli rejalashtirish talablari 
Korxonada xodimlar mehnatini to‘g‘ri tashkil etish uchun 
maqsadlarni puxta o‘ylab joyiga qo‘yish, ularga erishishning aniq 
mezonlarini ishlab chiqish va xodimning muayyan individual ish 
rejalarini tuzish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Maqsad – inson mehnat faoliyati natijasining ideal, 
xayoliy shaklda gavdalanishidir. Maqsad xodimning ishlab 
chiqarish jarayonidagi mehnat faoliyatini yo‘naltiruvchi va uni 
tartibga soluvchi hamda korxonada mehnat unumdorligi darajasini 
oshirib boruvchi asosiy vosita hisoblanadi. 
Korxona shtat jadvaliga kiritilgan barcha lavozimlar ishlab 
chiqarish vazifalarini bajarish uchun zarur bo‘lgan turli malakali 
xodimlar sonini anglatadi. Bu ko‘rsatkich korxonaning ishchi 
kuchiga umumiy ehtiyojini ko‘rsatadi. Ish kuchiga amaldagi 
ehtiyoj qaysi malakadagi qancha ishchini korxonaning o‘zidan 
yoki tashqi mehnat bozoridan ishga jalb etishni ifoda etadi. Ish 
kuchiga 
umumiy 
ehtiyojdan 
amaldagi 
ehtiyojga 
o‘tish 
bosqichlarini 10-jadvalda kuzatish mumkin: 

---

141 
Xodimlarga ehtiyojni bosqichma-bosqich 
hisob-kitob qilish 
10-jadval 
Ko‘rsatkichlar 
Soni 
Rejalashtirishga kirishilgan vaqtdagi shtat jadvali: 
­ rejalashtirishga kirishilgan vaqtdagi band shtat 
lavozimlari (mavjud xodimlar) 
- yangi jalb etilganlar (ishga qabul qilinganlar, o‘qishdan 
so‘ng, armiya xizmatidan so‘ng va hokazolar sababli ishga 
olinganlar); 
= darhol qoplanishi kerak bo‘lgan ehtiyoj yoki ortiqcha 
ishchi kuchi 
+ pensiyaga chiqishi munosabati bilan almashtirish 
zarurati hollari; 
+ armiyaga chaqirilishi munosabati bilan almashtirish 
zarurati hollari; 
+ ish kuchi qo‘nimsizligi munosabati bilan almashtirish 
zarurati (statistika nuqtayi nazaridan + mavjud ishdan 
bo‘shatishlar) 
= Almashtirishga ehtiyoj 
+ yangi kadrlarga ehtiyoj (tashkil etilayotgan yangi shtat 
lavozimlari); 
- kadrlarga ehtiyojning kamayishi (bekor qilinayotgan 
shtat lavozimlari); 
= kadrlarga amaldagi ehtiyoj yoki ularning ortiqchaligi 
Balans tuzilgan sana 
Bu o‘rinda personal muayyan malakalari va kasblari 
(masalan, chilangirlar, iqtisodchilar va hokazolar) bo‘yicha 
ehtiyojni hisob-kitob qilishda bu ishni ana Shu har bir toifa 
bo‘yicha amalga oshirish zarur bo‘ladi. 
Personalni jalb etish (ishga qabul qilish)ni rejalashtirishda 
quydagilar hisobga olinishi lozim: 
- talab etilayotgan miqdor, jalb etish muddatlari; 

---

142 
- taklifdagi alohida muammolar va ularni bartaraf etish 
vositalari; 
- jalb etish dasturi. 
Personalni jalb etishda ikki imkoniyatdan foydalaniladi: 
1. O‘z kompaniya yoki firmasi xodimlarini jalb etish. Ular 
ish vaqtiga qo‘shimcha vaqtda ishga jalb etilishi, malaka jihatdan 
o‘stirilishi, boshqa ishga o‘tkazilishi mumkin. Bu usul samarali 
hisoblanadi. Chunki, personal bu holda o‘z korxonasida qobiliyati, 
malakasi, bilimi tajribasini to‘laroq namoyon etish, xizmat 
lavozimida ko‘tarilish imkoniyatiga egaligidan o‘z ishiga, xizmat 
vazifasiga yanada mas’uliyatliroq, tashabbuskorlik bilan yon-
dashadi. Natijada ularning ish va xizmat vazifasidan qoniqishi 
ortadi, bu mehnat unumdorligini oshirishga, kadrlar qo‘nim-
sizligini kamaytirishga xizmat qiladi.
2. Xodimlarni chetdan jalb etish. Bu masalada korxona 
personali xizmati ish bilan bandlik muassasalari bilan qalin 
hamkorlikda faoliyat ko‘rsatishlari talab etiladi. Shuningdek, 
ta’lim muassasalari o‘quvchi yoshlari ham bo‘lajak ishchi kuchi 
manbai hisoblanadilar. 
Personaldan foydalanishni va uni qisqartirishni rejalashtirish. 
Buning uchun bo‘sh turgan shtat lavozimlarini to‘ldirish dasturini 
ishlab chiqish kerak. Bu ishda xodimlar malakasi, tajribasi bilan 
bir qatorda ularning psixologik, jismoniy imkoniyatlarini e’tiborda 
tutish kerak bo‘ladi. Ana shu masalalarni yodda tutish kasb 
kasalliklari, ishlab chiqarish jarohatlari, nogironlikning oldini 
olishda muhim ahamiyatga ega.
Personaldan foydalanishni rejalashtirishda yoshlar, keksalar 
hamda mehnat faoliyati cheklangan insonlarni ish bilan ta’minlash 
masalasi diqqat markazida turishi darkor. Buning uchun 
tashkilotda ushbu toifa personalga ular imkoniyatlaridan kelib 
chiqqan holda tegishli ish joylari zaxiralarini yaratish lozim 
bo‘ladi. 
Mazkur turdagi rejalashtirishda personalni qisqatirish 
masalasini ham hal etish talab qilinadi. Eng avvalo, kim, qaerdan 
va qachon qisqartirilishi belgilab olinishi kerak. Ayni paytda 
qisqartirilgan xodimga yangi ish topishda ko‘maklashish chora-

---

143 
tadbirlari ko‘rilishi lozim. Bu ishda qisqartirilgan xodimlarga 
amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga asosan tegishli 
to‘lovlarni amalga oshirish, qisqartirishni kasaba uyushmalari, 
boshqa tashkilotlar bilan kelishish ham talab etiladi.
Personalni o‘qitishni rejalashtirishda: 
-talab etiladigan o‘quvchilar soni; 
-o‘qitish yoki qayta o‘qitish talab etilayotgan xodimlar soni; 
-yangi kurslar ochish yoki mavjudlarida o‘qitishni tashkil 
etish uchun xarajatlar; 
-mavjud xodimlarni qayta o‘qitish hisobga olinishi kerak. 
Personal tarkibini saqlab qolishi rejalashtirishda ijtimoiy 
infratuzilmani rivojlantirish alohida ahamiyatga ega. Mehnat 
sharoitiga bevosita taalluqli bo‘lgan bu tizim (ta’lim muassasalari, 
tibbiy xizmat, mehnat psixologiyasi xizmati, oshxonalar, sport-
sog‘lomlashtirish shahobchalari) hamda ijtimoiy shart-sharoitlar 
(ish vaqtining davomiyligi, mehnatni rag‘batlantirish tamoyillari 
va tizimini ishlab chiqish, baholash mezonlarini aniqlash va 
boshqalar) xodimlarning keng doirasiga taalluqli bo‘lganligi 
sababli personalni rejalashtirishning bu tarkibiy qismi bilan 
alohida Shug‘ullanish maqsadga muvofiqdir. Chunki rejalash-
tirishning barcha boshqa turlari qisman ana shu infratuzilmalarga 
tayanadi, bu mehnat sharoitlari va mehnat munosabatlarining hal 
qiluvchi bo‘g‘inidir. 
Personalga sarf-xarajatlarni rejalashtirishning ahamiyati 
to‘g‘risida ortiqcha gapirmasa ham bo‘ladi. Korxona rahbariyati 
tomonidan qaror qabul qilishda markaziy o‘rinni xarajatlar 
egallaydi. Yuqori samara bilan faoliyat ko‘rsatayotgan barcha 
kompaniyalar va firmalarning tajribasi inson resurslari, personal 
uchun sarf-xarajatlar (o‘qitish, malaka oshirish, mehnat sharoit-
larini yaxshilash va boshqalar) juda muhimligidan yaqqol dalolat 
beradi.
Personalga ehtiyojni rejalashtirishda ish kuchi taqchilligi 
yuzaga chiqsa uni qisqa muddatga – har bir xodim ish vaqtini 
oshirish (masalan, ish vaqtiga qo‘shimcha vaqtda, dam olish 
kunlari ishlash), uzoq muddatli – yangi xodimlarni ishga qabul 
qilish hisobiga hal etish mumkin. 

---

144 
Aksincha, personal soni ortiqcha bo‘lsa, buni ish vaqtidan 
ortiqcha ishlashni bekor qilish, to‘la ish kunidan to‘la bo‘lmagan 
ish kuniga o‘tish, ish haqi olmasdan ta’tilga ruxsat berish va shu 
kabilar orqali bartaraf etiladi. 
Ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ishchilar soni quyidagi 
umumiy formula orqali aniqlanadi: 
S

=M:F 
bunda: S

- ishchilarning loyiha soni; 
M – ishlab chiqarish dasturining umumiy mehnat hajmi; 
F – bir ishchining yillik ish vaqti fondi. 
Ishchilar soni ish vaqti samarali fondi va me’yorlarni bajarish 
koeffitsiyentini hisobga olgan holda hisoblab chiqish uslubi 
ishchilar reja sonini aniqlashda amaliyotda keng qo‘llaniladi. 
Texnologik innovatsiyalar yangi buyumlarni ishlab chiqarish 
mehnat sarflarining ortishi, demak qo‘shimcha ishchilarga ehtiyoj 
bilan bog‘liqdir. Bunday ishchilar korxona uchun doimiy talab 
etilmaydi. Lekin korxona yangi ish o‘rinlari yaratar ekan 
qo‘shimcha ishchi kuchini doimiy shtatga qo‘shadi. Bu bilan 
ishchilarning muayyan zaxirasi tashkil etiladi. Ana shu miqdor 
quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
Sq = M



/Fn 

Ka 
bunda:
Sq – qo‘shimcha ishchi soniga ehtiyoj; 
M

- tashkilot tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
uchun talab etiladigan o‘rtacha loyihaviy mehnat sarfi; 

- mahsulot ishlab chiqarishning loyihaviy hajmi; 
Fn – bir ishchi ish vaqti nominal fondi; 
Ka – yangi mahsulot ishlab chiqarishni o‘zlashtirish davrida 
ish vaqtidan foydalanishning amaldagi koeffitsiyenti. 

---

145