Şahin Mustafayev
Yüklə 2,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
81 ağlasığmaz xarici t əzyiq, illüminatordan müşahidə edilən əbədi qaranlıq... İnsan heç vaxt belə nəhəng su qatının altına düşməyə cəsarət etməmişdi və onu da dem əliyəm ki, artıq XXI əsr olmağına və bu fantastik enmədən sonra aradan 45 ilə yaxın bir vaxt keçməsinə baxmayaraq, insan bir daha bu dərinliyə enməyib... Sonralar Jak Pikkar xatırlayırdı: «Lift sürəti ilə biz durmadan nəhəng maye kütl əsinin ənginliklərinə enirdik və illüminatorun şüşəsi arxasından bizim gözlərimiz qarşısından bir-birinin ardınca kub metrlərlə, tonlarla su keçib gedirdi.» T əqribən 6 saatlıq enmədən sonra «Triest» ehmalca dənizin dibin oturur. D ərinlik 10 916 metr! Bir növ «Yerlə təmas» anında batiskafın kabinası 170000 tondan artıq çəkisi olan su sütununun təzyiqinə məruz qalmışdır! J.Pikkar və D.Uolş bu fantastik dərinlikdə gördüklərini belə nəql edirdilər: «Dənizin dibi əbədi yağışla yağan diamit zərrəcikləri ilə örtülmüş işıqlı düz müstəvi təsiri bağışlayırdı. V ə birdən biz illüminatordan ən adi görkəmə malik balıq gördük. Bu görüntü bir anın içərisində yüksək inkişaf etmiş orqanizmlərin belə nəhəng dərinlikdə yaşaması mümkünlüyünü sübut etdi.» Batiskafın içərisindəki J.Pikkar və D.Uolş macərasız missiyaları yerinə yetirdikd ən sonra suyun səthinə qalxırlar. Ata və oğul Pikkarlar sübut edirlər ki, insan dün yanın ən dərin çökəkliyinə - 11034 metr dərinliyə enməyə qadirdir. Və bu c əsarətli insanların adları əbədi olaraq tarixin yaddaşına həkk olundu! 1966-ci il. İspaniya sahilləri yaxınlığında hidrogen bombası artıq gəminin Zema Page 81 06.02.2013 göy ərtəsindədir 82 Lakin kifay ət qədər düşünülmüş olmasından, dəqiqliklə hesablanaraq həyata keçirilm əsindən asılı olmayaraq, enmələrin bu üsulu hər halda böyük risk tələb edirdi. Bu cür enm ələrdə dənizin təkində uzun müddətli qalmağın da mümkünsüzlüyü v ə bəzi hallarda yerinə yetirilməli işlərin insan heyəti üçün xüsusi t əhlükəliliyi insanları daha mükəmməl suyaenmə vasitələri axtarıb tapmağa məcbur edirdi. Bu vasit ə isə Heyətsiz Sualtı Aparatlar idi. HEYƏTSİZ SUALTI APARATLAR (HSA) Suyun s əthindən idarə olunan ilk heyətsiz sualtı aparatın yaradılmasını ABŞ-ın Florida ştatından olan Dmitri Rebikoffun adı ilə bağlayırlar. Suyadalma və sualtı fotoç əkmə ilə məşğul olan bu cənab, sualtı fotoçəkilişlərin effektli alınması üçün uzun müdd ətli suyun altında qalma problemini həll etmək məqsədi ilə uzaq m əsafədən idarəolunan sualtı nəqletmə aparatı yaradır və ona «Reqasus» adı verir. 1953-cü ild ə «Reqasus» suya buraxılır və «Roodle» adı ilə tanınır. Demək olar ki, sonrakı 12 il ərzində D.Rebikoffun aparatı yeganə heyətsiz sualtı aparat olur. Yalnız 1965-ci ild ə San-Diyeqo şəhərində yerləşən ABŞ Hərbi-Dəniz Donanmasının elektron laboratoriyası (hal-hazırda bu laboratoriya Okean Sistemləri üzrə Donanma M ərkəzi adlanır) ikinci heyətsiz sualtı aparatı - kabellə idarəolunan sualtı qaldırıcı vasit əni (KİSQV) yaradır. Bu aparatın yaradılmasına isə İspaniya sahilləri yaxınlığında baş verən dramatik hadisələr səbəb olmuşdu... ABŞ Hərbi-dəniz Donanması qarşısında İspaniya sahillərinə yaxın bir yerdə 869 metr d ərinlikdə paraşütdən, asılı vəziyyətdə dənizin dibində olan hidrogen bomba sının suyun səthinə qaldırılması məsələsi durardı. Bu məqsədlə suyun altına endiril ən heyətli sualtı aparatlar 83 « Alvın» və «Aluminaut» bombanın düşdüyü yeri müvəffəqiyyətlə tapsalar da, bomb anın asıldığı paraşütün aparatlara dolaşması ehtimalı nəticəsində insan t ələfatına yol veril biləcəyi səbəbindən effektli işləyə bilmirlər. Buna görə də q ərara alınır ki, KİSQV-dən istifadə olunsun. KİSQV gəmidən idarə olunurdu və g əmi ilə kabellə birləşdirilmişdi. Suyun altında KİSQV-nin hərəkəti kabel ilə t əmin edilən enerji ilə işləyən, üzərindəki pərlər vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bundan əlavə, aparat TV kamera və mexaniki dəstəklərlə təmin edilmişdi. 1966- cı il. Əməliyyat qrupu KİSQV ilə bombanın yerini müəyyənləşdirir və qaldırma üçün işə başlayırlar. Nədən ehtiyat edilirdisə, o hadisə də baş verir: KİSQV bombanın asıldığı paraşütə dolaşaraq qalır və bu dolaşıqdan azadolma c əhdləri isə heç bir nəticə vermir. Aparatın paraşütə dolaşmış vəziyyətində bomb anın qaldırılması haqqında qərar qəbul olunur. Əməliyyat müvəffəqiyyətlə başa çatır. Belə ki, KİSQV ilə birlikdə bomba da suyun səthinə qalxır və belə dem ək mümkündürsə, suyadalmaların yeni bir dövrü - məsafədən idarə olunan hey ətsiz sualtı aparatlar dövrü başlanır. Sonrakı illər göstərdi ki, KİSQV məsafədən idarə olunan ilk sualtı işçi aparat kimi tarix ə düşdü və sonrakı illərdə bu sahə sürətlə inkişaf etməyə başladı. Əgər 1966- cı ildə dünyada bu növ cəmisi iki aparat mövcud idisə, hal-hazırda belələri minl ərlədir və qabaritləri stolüstü kompüter ölçüsündən nəhəng yük maşım ölçüsün ə qədər olan bu aparatlar «0» metrdən 6000 metrə qədər dərinliklərdə müxt əlif çeşidli sualtı-texniki işləri yerinə yetirirlər. Bu gün hey ətsiz sualtı aparatların dəqiq təsnifatını vermək çox çətindir. Belə ki, HSA- ların hazırlanması texnologiyası o qədər irəli getmişdir ki, hətta bəzən onlar, 84 konkret olaraq h ər hansı bir işin yerinə yetirilməsi üçün sifariş edilərək hazırlanırlar. Hər halda, çalışacağıq ki, ümumən də olsa, müəyyən məlumat verək: HSA- ların əksəriyyəti suyun səthi ilə (gəmi, özül və ya körpü) yumşaq boru-kabel birl əşməsi vasitəsilə əlaqələndirilir. Yumşaq boru-kabel birləşməsi vasit əsilə HSA enerji ilə təmin olunur və ya əksinə, müxtəlif siqnalların ötürülm əsi ilə təmin edilir, videoməlumatm HSA-dan səthdəki monitora çatdırılması h əyata keçirilir. HSA komplekslərinin prinsipial sxemi adətən belə olur: gəmidə yerl əşən idarəetmə pultu; kran və mancanaq mexanizmlərindən ibarət göyərtə avadan lıqları; aparat və ya qaraj və aparatdan ibarət olan sualtı avadanlıqlar. Kabell ə idarə olunan HSA-nın prinsipial sxemi Ad ətən aparatın özü suyun altında üçölçülü istiqamətdə (aşağı, yuxarı və horizontal müst əvidə) hərəkəti təmin etmək məqsədi ilə üç və daha çox (HSA-nın növünd ən asılıdır) pərli mühərriklə, videoçəkilişləri təmin etmək məqsədi ilə iki (r əngli və qara-ağ) və daha çox videokamera ilə, uzaq mənafedəki əşyaların radiolokasiya t əsvirini almaq üçün hidrolokatorla; istiqamətin müəyyənləşməsi üçün hidrokompasla, müxt əlif çeşidli fiziki işlərin (deşmə, kəsmə, fırlama və s.) yerinə yetirilm əsini təmin etmək üçün manipulyatorlarla və müxtəlif çeşidli asına 85 avadanlıqları ilə təchiz edilir. Və bütün bu təchiz edilmiş avadanlıqların hamısı s əthdə yerləşmiş idarəetmə məntəqəsindən hərəkətə gətirilir və idarə olunur. Bu idar əetmə məntəqəsi yerinə yetirilən işin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq g əmilərdə, özüllərdə, körpülərdə və hətta «sualtı evlər»də və qayıqlarda yerl əşdirilə bilər. Hal- hazırda dünyada təqribən 35-ə yaxın HSA istehsalçısı vardır. Bu istehsalçılar 52-dən çox müxtəlif modelli HSA-lar istehsal edirlər. Bu gün HSA-lar kabell ə və kabelsiz (avtonom variantda) idarəolunan olmaqla, hətta sualtı mexanizasiya (traktor, ekskavator, qruntsovuran, qaynaq kompleksi v ə s.) formasında da mövcuddur. Bu gün HSA-lardan hərbdə, polisdə, elmdə və sənayenin müxt əlif (neft-qazçıxarma, balıqçılıq, atom və elektrik enerjisi istehsalı və s.) sah ələrində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Ümumiyy ətlə, HSA-ların yaranması və inkişafında üç istiqamət əsas götürülür: h ərb, istehsalat və elm. Bunların hər birinin üzərində qısaca dayanacağıq. İstehsalat istiqaməti XX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində istehsalat istiqamətinin inkişafında mü əyyənləşdirici əhəmiyyət kəsb edən iki hadisə baş vermişdir. Bunlardan birincisi Şimal dənizində zəngin neft yataqların m kəşfi və burada neft-qazçıxarmanın sürətlə inkişafının başlanması olmuşdur. Bu vaxta qədər dənizdə neft-qazçıxarma əsasən X əzər dənizi, Meksika körfəzi kimi isti regionlarda və dayazlıqlarda aparırdısa, Şimal dənizində olan şərait bunun tam əksi idi. Belə ki, dənizin suyu soyuq, d ərinlik böyük, hava şəraiti çox pis, yataqlar isə sahildən uzaqda yerləşirdi. Neftqaz hasilatı ilə məşğul olan Şimal dənizi ətrafı ölkələr, əsasən də Böyük Britaniya və 86 Norveç d əniz hidrotexniki qurğuların m təhlükəsizliyinə və bütövlüyünə əmin olmaq üçün bu qurğuların dövri olaraq yoxlanılmasını mütləq edən müxtəlif qaydalar və t əlimatlar qəbul etməyə başladılar və neft-qazçıxarma ilə məşğul olan bütün kompaniyalardan bu qayda v ə təlimatlara riayət etməyi tələb etdilər. Beləliklə de, gözl ənilmədən sualtı-texniki və dalğıc işləri ilə məşğul olan kompaniyalar daha sərt d əniz şəraitində işlərin yerinə yetirilməsini təmin etmək məqsədilə HSA-lardan istifad ədə maraqlı oldular və bu sahənin inkişafına təkan verdilər. İkinci hadisə isə neftin qiymətinin dünyada bahalaşması olmuşdur. Əgər 1 barel neftin qiym əti 1973-cü ildə təqribən 3 ABŞ dolların a bərabər idisə, 1977-ci ildə bu r əqəm artıq 12-yə, 1980-ci ildə isə 28 və bəzi hallarda isə hətta 36-ya qalxmışdı. Neftin qiym ətinin belə qalxması böyük dərinliklərdə və daha sərt iqlim şəraitində, daha böyük xərclərlə neft hasilatmı və eyni zamanda bu hasilatla bağlı olan dig ər istehsalat sahələrini, o cümlədən də HSA-ların istehsalı və istismarında g əlirli bir sahəyə çevirmişdir. Bütün bunların məntiqi nəticəsi olaraq, 1974-cü ildə «Hydro Products» (San- Diyeqo şəhəri, ABŞ) firması tərəfindən məhz istehsalatda istifadə etmək 87 m əqsədi ilə, «RCV-125» adlanan ilk HSA yaradılır. Daha sonra 1975-ci ildəKanada kompaniyası olan «McElhanney Offshore Surveyinq & Əngineerinq Ltd» (sonralar bu kompaniya « İnternational Submarine Əngineerinq Ltd» adı altında f əaliyyətini davam etdirir) «TROV-Bl» adlı, 1976-cı ildə isə «Ametek» (ABŞ, Kaliforniya ştatı) fırması «Deer Drone» adlı HSA-ları istehsal edirlər. 1980-ci ildə, baxmayaraq ki, artıq dünyada çoxsaylı kompaniyalar bu sahədə mövcud idi, dünya üzr ə istehsal olunan sənaye yönümlü HSA-ların 75%-i adları çəkilən bu üç kompaniyaya m əxsus idi. 1983-cü ild ə HSA-ların sayı artıq 600-ə çatırdı. Onlardan 230-u minaların neytrallaşdırılması üçün fransız kompaniyası «Socete Eca of Meudon» tərəfindən hazırlanmışdı. Bu kompaniya bu gün də dünyanın ən böyük HSA istehsalçılarından biridir. Bu gün HSA-lardan dem ək olar ki, dənizdə neftqazçıxarma əməliyyatlarının bütün m ərhələlərində istifadə olunur. D ənizdə neftqazçıxarmanın ilkin - tədqiqat fazasında, 1983-cü ilə qədər dalğıc v ə heyətli sualtı aparat kəşfiyyat -qazma işlərində, sualtı təminat məsələlərində əsas vasitələr idi. Bu gün isə qazma zamanı sualtı təminat işləri (qazma sahəsinin t ədqiqi, qazma işlərinə hazırlanması, quyuağzı avadanlıqların yerləşdirilməsində köm ək, akustik buyların yerləşdirilməsi və çıxarılması, qazma işləri yerinə yetiril ə n zaman videomüşahidə, quyuağzı avadanlıqlarda açma-bağlama işləri, müxt əlif kənar əşyaların qaldırılması və s.) , demək olar ki, tamamilə HSA-lar t ərəfindən yerinə yetirilir və artıq heç bir qazma kompaniyası işlərin başqa formada t əşkilini təsəvvür etmir. Belə hal demək olar ki, dünyada XX əsrin 90-cı 88 ill ərindən, ölkəmizdə isə «Əsrin müqaviləsi»nin həyata keçirilməsi dövründən başlanmışdır. «TROV» tipli hey ətsiz sualtı aparat 1994-cü ild ə «Əsrin müqaviləsi» imzalandıqdan sonra kəşfiyyat qazma işlərini yerin ə yetirmək üçün ARDNŞ-a (Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti) m əxsus «Dədə Qorqud» və «İstiqlal» yarımdalma qazma qurğuları ABƏŞ (Az ərbaycan Beynelxalq Əməliyyat Şirkəti) Terekindən icarəyə götürülmüş və bu qurğuların üzərində təmir-təkmilləşdirmə işləri aparılmışdır. Təmir-təkmilləşmə işləri zamanı qurğuların üzərində olan 200 metrə qədər dərinliklərdə dalğıc işlərini yerinə yetirmək qabiliyyətli Dərinlik Dalğıc Kompleksləri (DDK) sökül ərək çıxarılır və qazma işləri zamanı sualtı işlərin təminatının heyətsiz sualtı aparatlar vasit əsi ilə ediləcəyi nəzərdə tutulur. Sonralar 1996-cı ildən başlayaraq 2002-ci il ə qədər bir müddət ərzində qazma işlərinin yerinə yetirilməsi zamanı bu funksiyanı ARDNŞ-Stolt Offshore (Fransa) Alyansının sərəncamında olan Stolt kompa niyasına məxsus «Siivoker» («Dədə Qorqud») və ARDNŞ-m Xəzər Dəniz Dalğıc və Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsinə məxsus «Skorpio-58» («İstiqlal») HSA-lar yerin ə yetirmişdir. 89 Neft- qaz yataqların m kəşfiyyatdan sonrakı tam miqyaslı mənimsənilmə fazasında artıq istehsalat özülünün dənizdə quraşdırılması, neft-qazın nəqli üçün boru k əmərlərinin çəkilişi, müxtəlif yataqlar və özüllərarası kommunikasiyaların (c ərəyan kabelləri, su və hava xətləri və s.) inşası həyata keçirilir. Bu zaman bir çox hallarda HSA-lardan istifad ə olunur. Belə ki, HSA-dan istifadə edilərək, gələcək özülün qoyula cağı dəniz dibi tədqiq edilir, sahənin özül qoyulması üçün yararlığı mü əyyənləşdirilir və kommunikasiya xətlərinin marşrut sahələri tədqiq edilərək yerin ə yetiriləcək işlər (bəzi hallarda kommunikasiya xətlərini gələcək z ədələnmələrdən qorumaq üçün torpağın altına qazıb basdırırlar, bezi hallarda qayalıq sahənin partladılması və s.) dəqiqləşdirilir. Bu işlərin yerinə yetirilməsi üçün HSA-lar müxt əlif «asılan avadanlıqlar»la (TV kameralarla, kartoqrafıya və akustika qurğuları), kəsici, deşici, dağıdıcı və s. alətlərlə təchiz olunurlar. Bəzi hallarda isə HSA-lar konkret t əyinatlı (traktor, kran və s,) mexanizmlər düzəldilərək istifadə olunurlar. Yataqların mənimsənilmə fazasında HSA-lar tərəfindən yerinə yetirilə n işlərin çeşidləri durmadan artır və bu gün demək olar ki, bu fazada işlərin yerinə yetirilm əsi HSA-larsız təsəvvür edilmir. Yataqların mənimsənilməsi fazası, yəni neft-qaz hasilatına tam hazırlanması fazası başa çatdıqdan sonra növbəti mərhələ - istismar mərhələsi başlanır və necə 90 dey ərlər, neftçilərin ifadəsi ilə desək, «yataq xəttə qoşulur». Bu mərhələdə HSA-lar sualtı-texniki xidmət (boru kəmərlərində qoyulmuş siyirtmələrin açılıb-bağlanması, sualtı avadanlıqların işə salınması və dayandırılması, müxtəlif tullantıların yığılma yerinin müəyyənləşdirilməsi və təmizlənməsi, metal konstruksiyaların iç ərisinə su dolub-dolmadığım, onların divar qalınlıqlarının dəyişib-dəyişmədiyini mü əyyənləşdirmək üçün müxtəlif ölçmə vasitələri ilə müayinə edilməsi, anodların d əyişdirilməsi, təmizləmə və s.) və təftiş işlərinin yerinə yetirilməsi ilə məşğul olurlar. T əftiş işləri zamanı mərkəzi idarəetmə məntəqəsində (gəmidə, körpüdə, özüld ə və s.) yerləşən HSA-ları idarə edən mütəxəssislər tərəfindən hidrotexniki qurğuların və kommunikasiyaların sualtı hissəsində korroziya səviyyəsinin, dəniz bitkil əri və balıqqulaqları ilə örtülmənin miqdarım və mexaniki zədələnmələrin mü əyyənləşdirilməsi məqsədi ilə akustik və video baxışlar həyata keçirilir. HSA- ların daha bir maraqlı istifadə istiqaməti vardır ki, ilk öncə demək olar ki, bel ə bir istiqamətdə istifadə heç nəzərdə tutulmurdu. Bu, dalğıc işləri zamanı HSA- lardan yardımçı-təminatçı formasında istifadə idi. Dalğıclar ilk əvvəldən HSA-lara b əzi səbəblərdən bir rəqib kimi baxmışlar. Lakin bunlara baxmayaraq, çox qısa bir zamanda dalğıclar HSA-larla birlikdə işləməyi öyrəndilər. Sadəcə olaraq, HSA- nın iştirakı dalğıclara müəyyən bir güvənlik gətirdi. Dalğıclar onların suyun altındakı vəziyyətlərinin fasiləsiz olaraq videoizləndiyini və istənilən an hər hansı bir fövqəladə hadisə baş verərsə, elə həmin dəqiqə kömək məqsədi ilə çevik müdaxil ə imkanı olduğunu bildikdə, sualtı vəziyyətlərində özlərini daha inamlı hiss etm əyə başladılar. Artıq dalğıclar və HSA bir komanda idilər. HSA eyni zamanda, s əthdəki komanda məntəqəsində əyləşərək dalğıcın işini fasilə siz izləyən 91 müt əxəssislərə imkan verdi ki, onlar dalğıclar tərəfindən yerinə yetirilən işlərə n əzarət edib, məsləhət və göstəriş versinlər. HSA eyni zamanda, növbəti dalma nöqt əsinin, yəni iş yerinin müəyyənləşdirilməsini xeyli sadələşdirdi. Belə ki, dalma nöqt əsində projektorlarını işıqlandıran HSA dalğıc üçün nişangah rolunu oynayırdı. Lakin bütün bunlarla yanaşı, dalğıc işlərində HSA-lardan istifadə müəyyən t əhlükə də yaradırdı. Məsələn, işləyən pərlərin arasına dalğıc tənəffüs kəmərinin düşməsi, HSA ilə «dalğıc zəngi»nin yumşaq kəmerlərinin dolaşması ehtimalı və s. - bunlar HSA- lardan dalğıc işlərində istifadəni müəyyən mənada şübhə altına alırdı. Bütün bu şübhələrə- yəni «HSA dalğıcların dostudur və ya düşmənidir?» - sualma 1981-ci ilin yanvar aynda Şimal dənizində baş vermiş bir hadisə nöqtə qoydu. 199 metr d ərinlikdə «Stəna Seaspread» gəmisindən buraxılmış «dalğıc z əngi»nin yumşaq nəfəsalma kəməri qırılır və dalğıclar qazsız, isti su ilə təchizatsız v ə rabitəsiz «dalğıc zəngi»nin içərisində qalırlar. «Dalğıc zəngi»nin qaldırılması «z əng»in özünün və içərisində qalmış iki nəfər dalğıcın vəziyyətinin mü əyyənləşməsi aparılmadan mümkün olmadığı üçün göyərtəsində HSA olan yaxınlıqdakı «Uncle John» gəmisi köməyə çağırılır və HSA ləngidilmədən hadisə yerin ə göndərilir. Bu əməliyyat təqribən 4 saat çəkir. HSA tərəfindən çevik çatdırılmış məlumat əsasında xilasetmə planı işlənib hazırlanır, «Uncle John» g əmisinin dalğıc zəngi ilə «Stena Seaspread» gəmisinin zədələnmiş «dalğıc zəngi» ara sında xilasetmə xətləri çəkilir. Daha sonra HSA-nı yenidən zədələnmiş «dalğıc z əngi»nin vəziyyətini yoxlamaq üçün göndərirlər. HSA hadisə yerinə çatdıqda z ədələnmiş «dalğıc zəngi»nin dib dəliyinin qapağının açıq olduğu və oradakı dal ğıcların işarə ilə «hermetiklik yoxdur» anlatdıqları aydınlaşır. HSA-nın bu 92 videom əlumatı dalğıcların həyatının xilas edilməsində əvəz edilməz rol oynayır və 9 saat ç əkən xilasetmə əməliyyatı müvəffəqiyyətlə başa çatır. Geniş oxucu kütləsi üçün yazılanların anlaşıqlı olmasını təmin etmək üçün dem əliyəm ki, əgər bu əməliyyatda dalğıclardan istifadə olunsaydı, zədələnmiş « dalğıc zəngi»nin yanına ən azı bir sutkadan sonra enmək mümkün olardı və təbii ki, « dalğıc zəngi»nin qəza qaz ehtiyatı bu müddətə bəs edə bilməzdi və oradakı dalğıclar həlak ola bilərdilər. Dünya praktikasında bir neçə hadisə məlumdur ki, HSA-lar vasit əsi ilə sualtı aparatların şəxsi heyətləri xilas edilmişdir. XX əsrin 70-ci illərinin sonunda Xəzərin Azərbaycan sektorunda Günəşli yatağında neftqazçıxarmanın təcrübi mərhələsinə başlanılır. Günəşli yatağında suyun d ərinliyi 80-200 metr olduğu üçün artıq yeni texnologiyalar, müasir avadanlıqlar, müasir t əminat, təchizat gəmiləri və təbii ki, müasir dalğıc və sualtı aparatların al ınması tələb olunurdu. Və həmin dövrdə dənizdə neftqazçıxarmaya rəhbərlik edən şəxslər, xüsusən də, el arasında «Neftçi Qurban» kimi tanınan «X əzərdənizneftqazsənaye» Ümumittifaq İstehsalat Birliyinin Baş direktoru m ərhum Qurban Abbasov, onun müavinləri N. Əliyev, Ə. Zeynalov, S.Salmanov v ə başqaları bu problemləri həll etmək üçün vaxtında ölkə rəhbərliyi qarşısında m əsələ qaldırmışlar. H əmin dövrdə respublikaya rəhbərlik etmiş ümummilli liderimiz, mərhum prezidentimiz Heyd ər Əliyev cənabları sənayenin bütün sahələrinin, xüsusən də neft s ənayesinin inkişafına böyük diqqət yetirirdi. M əhz belə yanaşmanın nəticəsi olaraq, XX əsrin 70-80-ci illərində respublika neft donanması üçün müasir dalğıc və digər avadanlıqlarla təchiz olunmuş gəmilər |