Sahna qonuniyatlari. Reja
Yüklə 195,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
“qarama-qarshiliklarni plastik harakatga ko‘chishidir”.
Ommaviy bayram va tomoshalarga kelsak, bunday san’at doimo qahramonona va romantik, poetik va obrazli epik mazmunli, monumental shaklga ega bo‘lishi lozim. Bu san’at global masshtabli, falsafiy muloqot va katta poetik ehtiroslar san’atidir. Davr kataklizmalari-uning asosiy voqeasi, tarix-bu vaqtning harakat birligi, xalq-bosh qahramon bo‘lib xizmat qiladi. Ommaviy tomosha yumoristik yoki satirik, fojiaviy yoki patetik (qattiq hayajonga soluvchi) bo‘lib, u har doim hayotbaxshdir. Ommaviy tomosha hech qachon pessemistik bo‘lmaydi. Optimizm-uning asosi, g‘oyasi, mag‘zi bo‘lib, tarixiy taraqqiyot sari yuruvchi tarixiy davrni aks ettiradi. Uni «kichkina odamning» taqdiri emas, balki xalqning taqdiri hayajonlantiradi. Rejissyor A.D. Popov: -«Xalq ishtirok etadigan sahnalarni sahnalashtirish rejissyordan katta tajriba, madaniyatni talab qilib, rejissyorlik mahoratining imtihoni hisoblangan»,-deydi. Darhaqiqat, ommaviy bayramlar rejissyorlaridan katta mas’uliyat talab qilinadi. Ommaviy bayramlar rejissyori ommaviy sahnalarni ishlab chiqishi, katta guruhlar harakati parteturasini yaratishi, maxsus tayyorgarligi bo‘lmagan ko‘p sonli qatnashchilar bilan ishlashi, ommaviy ta’sirchan mizanssenalar shaklini qurishi asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Mizanssenalarni qurish jarayonida rejissorda katta vazifa turadi. U teatr rejissyori singari ijroni faqat bir tomonga (sahnadan-tomoshabinga) emas, balki mizanssenani to‘rt tomonga (stadion maydonida), (amfiteatr maydonida) barcha tomonga mo‘ljallab qurishi lozim. Shu bilan birga, u, ko‘p ming sonli xalq ommasini kerakli bloklarga bo‘lib, birlashtirib, ushbu kartina ichidan asosiy voqeani «dramatik tugunni» ajratib ko‘rsata olishi lozim. «Bu borada kompozitsion mahoratini oshirishda, mashhur rassomlar asarlaridagi ommaviy mizanssenalarni o‘rganish juda ham foydalidir»,-deydi I.G.Sharoev. Masalan: Rembrandning «Tungi dozor», Bryulovning «Pompeyning oxirgi kuni», Surikovning «Boyarinya
Morozova», Repinning «Krest yurishi», Kolvisning «Dehqonlar urushi», Mazerelning «Zamonamiz apokalipsisi», Riveroning ulkan freskali kompozitsiyasi ommaviy mizanssenalarga qurilgan bo‘lib, bo‘lajak rejissyorlarda kompozitsiyani tushuna oladigan didni vujudga kelishiga yordam beradi» 1 .
Ommaviy tomoshalarni sahnalashtirish jarayonida, rejissyor tomoshaning umumiy montaj prinsipini tuzishda, nomerlar yaratish va h.k. da ijroning maskali– obraz uslubiga duch keladi. Bu shartli personaj bo‘lib, o‘ziga xos xarakterning bo‘rttirilgan chizgisiga ega bo‘ladi. Bu uslub sirkdagi masxarabozlar uslubiga o‘xshaydi, lekin bu maska komik bo‘lishi shart emas. Bunday maska personaji– allegorik funksiyani bajarib, Qahramon yoki Yovuz, Oshiq yoki Qurbon, Jangchi yoki Ona obrazlari Komedii de Arte maskalar komediyasidagi kabi vazifani bajaradi. San’atkor ommaviy bayramlarda ko‘pincha senariydan kelib chiqqan holda statistik ravishda qo‘llanilib, shartli maska–obrazi timsoli sifatida ishlatiladi. Yakkaxon ijro etayotgan aktyor esa, xalq ommasi vakili sifatida qandaydir katta insonlar guruhining tipik vakili, hamma darhol taniydigan «o‘z davrining qahramoni» sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday holda tomoshada, yaxshisi, rol ishtirokchisidan ko‘ra, voqealarning haqiqiy qatnashchisini, «tirik» odamni chiqargan maqsadga muvofiqdir. Ommaviy bayramlarda ommaviy mizanssenani qurish prinsiplari, omma bilan repititsiya o‘tkazish qonunlari haqida aytarli deyarli o‘quv qo‘llanmalari yo‘q. Faqat an’anaviy teatrning atoqli arboblari K.S.Stanislavskiy, V.E.Meyrxold, A.Ya.Tairov, Ye.B.Vaxtangov, N.P.Oxlopkov, A.D.Popovlarning fikrlari bor. Shu bilan birga kinematografiyaning juda ham qiziq tajribasi bor. Ommaviy bayramlar rejissyori mana shu mayda ma’lumotlardan nazariy boyligi xazinasini to‘plashi mumkin. Ommaviy tomoshalar ustasi baletmeyster A.Obrant quyidagicha yozadi: «Ommaviy teatrlashtirilgan tomoshalar, dramatik spektakldan, hatto operadan anchagina katta bo‘lib, harakatni tashkil qilish, plastikaning qoidalariga bo‘ysunadi. Agar tomoshaning ko‘p ming sonli ishtirokchilari bir butun ritmga tushmasalar, vazifani birgalikda
angalamasalar, harakatlarni sinxron bajarmasalar, hech qanday rejissyor yaxshi natijaga erisha olmaydi». Obrazli mizanssena, plastik metafora ommaviy tomoshalar rejissyorining tili bo‘lib, uning asosiy ta’sirchan vositasidir. Masalan: 1983 yil Toshkentning 2000 yilligi bayram tomoshasidagi «Sharq afsonasi» nomli sport-xoreografik kompozitsiyasida. Toshkent tarixi, unda bo‘lib o‘tgan bosqinchilik urushlari, o‘zbek xalqining do‘stparvarlik g‘oyasi ilgari surilgan. Bu kompozitsiyada ko‘p ming sonli ishtirokchilar yordamida frontal va doiraviy mizanssenalar qurilib, obrazli hal etishga yordam bergan. «Toshkent-do‘stlik shahri» blokida shahrimizda bo‘lib o‘tgan zilzila, allegorik ruhdagi, metoforik mizanssenada namoyish etiladi. Ishtirokchilardan tashkil qurilgan shahar xaritasi, zilzila ta’sirida darz ketadi. Bu daqiqada badiiy fonda bong urayotgan Toshkent kuranti ham dars ketishi tasvirlanadi. Zilzila oqibatlarini bartaraf etish uchun kelgan do‘stlarning yordamini metaforik mizanssena orqali, ya’ni qo‘llarida kublar ushlagan gimnastlar, kublardan do‘stlik ko‘prigini quradilar Bu ko‘prikdan yordam qo‘lini cho‘zgan mamlakatlar bayrog‘i o‘rnatilgan (xalq timsolidagi) mototsiklchilar qo‘shiq sadolari ostida birin-ketin o‘tadilar. 1992 yil 1 sentabrda Respublikamizning mustaqilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasida maydonga o‘rnatilgan ramziy Toshkent darvozalari bayram g‘oyasiga hamohang ravishda tarixiy kechinmalarni, voqealarni ochib berishga yordam beradi. Mana shu darvozalarning faol ishtiroki natijasida ommaviy mizanssenalar qurildi. Ayniqsa maydonga karvonning kirib
kelishi, teatrlashtirilgan uslubda hal etildi. 1998 yil 1 sentabrdagi bayram tantanasida «Sab’ai sayyor» blokida Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» («Yetti sayyora») dostoni asosida kompozitsiyada yetti qasr, yetti iqlim, yetti malika raqsi mavzulari ramziy 7 raqami, allegorik uslubda hal etilib, mamlakatimizning tarixi teatrlashtirilgan uslubda mizanssenaning xaotik (qorishish) uslubida namoyish etildi.
|