Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik-professional qadriyatlari

Determinizm (lot. determinare – “cheklash, belgilash, belgilash”) ‒ barcha hodisa va jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro belgilanishi to‘g‘risidagi ta’limot¹⁶¹.
Filosofiyaning bu prinsipi qurshab turgan dunyoning turli-tuman jarayonlari va hodisalari majmuasida sabab va oqibatlarning o‘zaro bog‘liqligini ochib beradi. Bu prinsip umumiy aloqadagi obyektiv asimmetriyani – ta’sir harakatining uni keltirib chiqaruvchi sababdan uning oqibati tomon yo‘nalishini ifodalaydi. Shu nuqtayi nazardan barcha kategoriyalar va qonunlarning jami bir bo‘lib determinizm prinsipining mazmunini ochib beradi. Determinizm prinsipi bu ‒ falsafiy tadqiqot jarayonida obyektning har bir kashf qilinayotgan va tadqiq etilayotgan xossalari va aloqalari sabablarini aniqlash talabidir. Sababiyat hodisalar umumiy aloqadorligining tomoni sifatida o‘zaro ta’sir bilan uzviy bog‘liqdir. U yoki bu tizimlarning o‘zaro ta’siri bu tizimlarda tegishli o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi va bu, tabiiyki, mazkur prinsipga muvofiq o‘zaro ta’sir amal qilib turgan sabab sifatida chiqadi, sababning amal qilishi natijasida yuzaga kelgan o‘zgarishlar esa oqibat sifatida chiqadi, demak, xuddi shu o‘zaro ta’sir dunyoda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning sababidir.
Determinizm prinsipi bilish davomida subyekt e’tiborini tashqi aloqalar va o‘zaro ta’sirlardan bilish obyektini sifat jihatdan aniqlab beradigan ichki sabablarga, uning yuzaga kelishi va mavjud bo‘lib amal qilishining ichki sabablarini tadqiq etishga qaratadi. Obyektning har bir o‘zgarishi (ichki yoki tashqi, zaruriy yoki tasodifiy, sifatiy yoki miqdoriy) qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, u o‘z sababiga ega bo‘ladi, determinlanadi, taqozo etiladi, tegishli o‘zaro ta’sir orqali ro‘yobga chiqadi.
Determinizm prinsipini ilmiy bilishda qo‘llanishi bilish obyektida yuz berayotgan o‘zgarishlarni, uning yashash va o‘zgarish qonuniyatlarini aniqlashga imkon beradi, ya’ni u bizni obyektga qotib qolgan narsa deb emas, balki harakatda va rivojlanishda deb qarashga yo‘naltiriladi.
Determinizmga ko‘ra, dunyoda sodir bo‘ladigan barcha narsalar, shu jumladan, inson hayoti va insoniyat tarixi, taqdir yoki xudolar yoki Xudo (oldindan belgilash to‘g‘risidagi ta’limot, teologik determinizm) yoki tabiat (kosmologik determinizm) yoki inson irodasi (antropologik-axloqiy determinizm) tomonidan belgilanadi, yoki jamiyatning rivojlanishi (ijtimoiy determinizm) bilan bog‘liqligi izohlanadi.
Determinizm tamoyiliga ko‘ra, o‘rganish uchun tanlangan holatni uni vujudga keltirgan omillar bilan aloqadorligini inobatga olgan tarzda sharhlashdan iborat. Ya’ni ijtimoiy ish xodimi biror bir mijozga xizmat ko‘rsatishda undagi mavjud muammolarni aniqlash uchun sabab va oqibat aloqadorligiga e’tibor qaratgan holda diagnostikasini amalga oshirish va bunda albatta, ijtimoiy omillarning ta’sirini e’tiborga olgan holda xizmat ko‘rsatish lozimligi nazarda tutiladi.
Shu asosda erkinlik tushunchasi aniqlanadi, shu jumladan, odamlar uchun, asosan, tanlov uchun joy yo‘q va shunga muvofiq shaxsiy javobgarlik to‘g‘risida xulosa qilinadi.
Ushbu shaklda determinizmni faqat bitta aniq belgilangan kelajak mavjud bo‘lgan bayonot sifatida aniqlash mumkin. Determinizmni fatalizm deb ham tushu-nish mumkin. Determinizmga teskari tomon ‒ indeterminizm¹⁶².
Per-Simon Laplas mutlaq determinizm tarafdori edi. Uning fikriga ko‘ra, agar biron bir aqlli mavjudot dunyodagi barcha zarralarning joylashuvi va tezligini bilsa, u olamdagi barcha voqealarni aniq bashorat qilishi mumkin. Determinizm barcha hodisa va jarayonlarning o‘zaro munosabati g‘oyasi sifatida tadqiqotchilarga tabiat, jamiyat va tafakkurdagi sababiylik va qonuniyatlarni aniqlashga qaratilgan ilmiy metodologiyaning eng muhim tarkibiy qismidir¹⁶³ .
Determinizm va indeterminizm o‘rtasida, masalan, Lyuter, Svingli va Kantda o‘tish davri ta’limotlari mavjud: agar determinizm insonning empirik ravishda berilgan “tabiiy” tabiatiga to‘liq taalluqli bo‘lsa, unda uning axloqiy tabiati bu holda o‘ziga xos indeterminizm sifatida qaraladi.
Spinoza fikricha, olam, aniqrog‘i, hissiyot olami ham, umumiy sabablar bilan ifodalanadi. “Tabiatning u yoki bu xatti-harakatisiz hech narsa mavjud bo‘lmay-di”¹⁶⁴. Spinozaning ta’kidlashicha, olamda shafqatsiz determinizm hukmronlik qiladi.
Axloqdagi determinizm haqidagi nazariy takliflar shunchaki mavhum kons-truksiyalar emas. Ular davlat, turli ijtimoiy qatlamlar, jamoat va siyosiy tashkilotlar va aniq odamlar ilmiy-amaliy faoliyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Olib borilgan axloqiy tushunchalardagi qat’iyatning har xil turlarini tahlil qilish, birinchidan, barcha axloqiy tizimlar qat’iyatning o‘ziga xos xususiyati bilan ajralib turadi degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Ongni va xulq-atvorni belgilash tashqi va ichki omillar bilan belgilanadi, ularning harakati har doim sababchi shartli hisoblanadi.
Ikkinchidan, ilmiy an’anada qat’iyat har doim ijtimoiy hayot hodisalarini oldindan belgilash maqomiga ega bo‘lib, ularni izohlash ilmiy ijodkorlik elementi bo‘lib xizmat qildi. Axloq qoidalariga kelsak, ma’lum bir alternativ mavjud: ijtimoiy hodisalar yoki jarayonlarning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi yoki shartliligi versiyalari taklif etilganda.
Axloq tarixida axloqiy ong nazariyasi, zavq, baxt, muvaffaqiyat va moddiy farovonlikka intilish kabi tushunchalarning sababchi bo‘lishining muhim rolini ta’kidlash lozim. Biroq zamonaviy sharoitda axloqiylikni va diskursiv axloqni muloqotni aniqlash jarayonlariga alohida o‘rin berilgan.
Ijtimoiy hayotning bir qator belgilashlarida axloqiy ma’no, axloqiy jihatdan to‘g‘ri va mas’uliyatli xatti-harakatlarning maqsadlari bilan belgilanadigan shaxslarning xulq-atvori va ongining axloqiy omili muhim o‘rin tutadi.
Determinizm jamiyatning turli sohalaridagi sabab-oqibat munosabatlari sifa-tida bu odamlar munosabatlariga, ularning iqtisodiy, siyosiy va madaniy faoliyatlari almashinuviga asoslangan hodisalarning ijtimoiy paydo bo‘lishi (genezisi)ning murakkab jarayonidir. Bu jarayon vujudning tabiiy zonalarida sababiylik jarayon-laridan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
Insonning xulq-atvori sababchi hisoblanadi. Bu muammoni keltirib chiqa-rishga asos beradi ‒ determinizmni insonning axloqiy tanlov qilish qobiliyati va uning harakatlar uchun javobgarligi bilan birlashtirishdir¹⁶⁵.
Axloqdagi determinizm axloqiy tanlash erkinligini inkor etadigan va shaxs-ning axloqiy xulq-atvorini sabablilik nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqadigan tushuncha. Determinizmning teskari tomoni ‒ axloqiy erkinlikning so‘zsiz mustaqilligini shaxs-ning asosiy ifodasi deb e’lon qiladigan indeterminizm. Shunday qilib, axloqshunos-likdagi determinizm va indeterminizm muammosi mohiyatan muhim va asosiy savolni taxmin qiladi: axloqiy tanlovning asosi nima oldindan belgilab qo‘yilgan zarurat yoki erkinlik.
Deterministlar erkinlikni inkor etadilar. Ularning ba’zilari dunyodagi hamma narsa Olam qonunlariga, shu jumladan, axloqqa bo‘ysunadi deb ta’kidlaydilar. Qonunlarni bilib, siz hodisalarni bashorat qilishingiz mumkin. Agar hozirgi paytda odamlarning xatti-harakatlarini oldindan aytib berishning iloji bo‘lmasa, kelajakda, bu haqda ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lgach, bashorat qilish mumkin bo‘ladi. Inson dunyo taraqqiyotini umumbashariy oqilona maqsad sari yo‘naltiruvchi Koinotdagi amaldagi qonunlarga muvofiq harakat qiladi. Bu kosmik teleologiya etikasidir.
Boshqa deterministlar axloq biologik evolyutsiya bilan belgilanadi va inson evolyutsiyasi rivojlanishining natijasidir, deb ta’kidlaydilar. Bu evolyutsion axloq deb ataladi.
Ba’zi deterministlar axloqiy tanlov insonning ongsiz ravishda zavq va baxtga intilishi bilan belgilanadi degan fikrga qo‘shilishadi. Bu gedonizm va evdemonizm etikasidir.
Shunday qilib, barcha deterministik tushunchalar nuqtayi nazaridan odam axloqiy tanlovni erkin emas, balki inson ustidan hukmronlik qiladigan va uning axloqiy xatti-harakatlarini belgilaydigan ma’lum kosmologik, biologik va psixolo-gik qonunlar ta’siri ostida amalga oshiradi. Deterministlarning aytishicha, inson o‘zini nafaqat uning xohish-istaklari va harakatlaridan xabardor bo‘lganligi uchun o‘zini erkin deb biladi, lekin u ularni keltirib chiqargan sabablarni bilmaydi. Masa-lan, tanlagan vaziyatda inson harakat maqsadini tanlaydi, u uchun jozibali daqiqalar yig‘indisi va qiyinchiliklar yig‘indisi o‘rtasidagi farq maksimal darajada bo‘ladi, lekin shu bilan birga tanlangan maqsadning qiymatini belgilaydigan ma’lum tabiiy va madaniy omillar mavjudligini unutishi mumkin. Binobarin, uning tanlovi ichki jihatdan besamar emas, balki tashqi sharoitlar bilan belgilanadi.
Boshqa tomondan, indeterminizmda axloqiy tanlov va inson xulq-atvori to‘liq erkinlikka asoslangan. Erkinlik shaxsning asosiy ifodasi deb e’lon qilinadi. Garchi dunyodagi hamma narsa bo‘lishga bo‘ysungan bo‘lsa ham, inson unga to‘liq bo‘ysunmagan. U erkinlikka ega bo‘lganligi sababli va uning bo‘lish jarayonini o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘lganligi sababli, u o‘z hayotining mazmuniga ayla-nadi. Inson dunyoni egallamaydi, aksincha, uning egasi. U determinizmni yengib chiqadi va bilish jarayoni uchun ma’no beradi, mavjudlikning u yoki bu qonunini afzal ko‘radi. U ongli ravishda tanlov qiladi va komil shaxsga aylanish jarayonida yaratiladi. Insonning har qanday qarori, agar u shaxsning o‘ziga xosligini tashkil etadigan narsa bilan bog‘liq bo‘lsa, mantiqan to‘g‘ri keladi. Erkinlik ‒ bu shaxsi-yatning eng muhim asosi, uning kelib chiqishi va chuqurligidir¹⁶⁶.
Demak, deterministik konsepsiya tarafdorlari erkinlik insonning obyektiv zaruriyatini anglab olish qobiliyati, deb tushunadilar. Erkinlik tanlash uchun imkoniyat mavjud bo‘lgan joyda vujudga keladi. Erkinlik insonning o‘z maqsadiga erishishining muhim omili, uning uchun berilgan imkoniyatdir.