Samarqand qishloq xo’jaligi

A. Smit táliymatı daǵı tiykarǵı ideya - bul ekonomikalıq liberalizm ideyasi, mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwın minimallastırıw ideyasi, erkin báseki tiykarında tashkil
tabatuǵın baha járdeminde ekonomikanıń ozini ozi basqarıw ideyasi bolıp tabıladı. Onıń túsinigi boyicha, jámiyette qashan jeke mápler social máplerden ústin tursa, yaǵnıy qashanda jámiyet mápleri onıń aǵzaları mápleriniń yigindisi dep qaralsa, sondaǵana bazar nızamları ekonomikaǵa koproq tásir korsatadi. Adamlardıń oz materiallıq jaǵdayın jaqsılawǵa bolgan tábiyiy umtılıwı - bul sonday kúshli omilki, eger onıń ámel etiwine ırkinish berilmasa, deydi ol, ol jaǵdayda ol oz-ozidan jámiyeti párawanlıqqa alıp keliwge ılayıq.
A. Smit jeke isbilermenlikti rawajlanıwınıń eki shártini korsatib beredi:
1. Jeke máp;
2. Báseki.
Ol monomorliyalarga qarsı shıqqan. Báseki qansha kúshli bolsa, monopolizm múmkinshiligı sonsha kem boladideb esaplaydı. Mámleket erkin básekizga qospasa, erkin báseki sheklenmasa ol donyoning rawajlanıwına alıp keledi.
A. Smitning tiykarǵı xızmetlerinen biri sonnan ibarat, ol birinshi bolib ekonomikaǵa ob'ektiv, adamlardıń shıdamlılıǵıge bogliq bolmagan sistema retinde qaraydı. Hár bir rawajlanǵan mámlekette júdá kúshli, biykarlap bolmaydigan ekonomikalıq nızamlar ámel etedi. Ekonomikalıq qanular ámel etiwiniń anıq shárti, A. Smit túsinigine kora, erkin báseki esaplanadı. Alım ekonomikada mámleket sektorı nátiyjesizligini korsatib otadi. Ol húkimetke qoyidagicha tariyp beredi: « Mámleket birovlar islep tapqan pulni sarplaydı, ozgalar aqshasın bolsa bárháma ozingnikidan kora paydasız sarplaysan». Ol mámlekettiń tek 3 funksiyasın tán aladı :
1. Mámleket qawipsizligin támiyinlew,
2. Ádalatlı sud qılıw,
3. Jámiyet ushın zárúr bolgan social kárxana hám mákemelerdi támiyinlew.
«Korinmas qol» teoriyası
A. Smit ekonomika mámleket basqarıwınan tek bolsa, pútkil jámiyet rawajlanıwınıń sebeplerin túsindiriw ushın «korinmas qol» teoriyasın paydalanadı. «Korinmas qol» dep ol bazar mexanizmine tariyp beredi:
«Hár bir bólek adam oz kapitalın onıń ónimi eń kop mániske iye boladigan tárzde isletiwge ıntıladı. Ádetde ol jámiyet paydasına járdem beriwdi kozda tutmaydi, bálki tek oz mápin kozlaydi… Ol oz manfaaatlarini kozlagan halda jámiyet máplerine koproq xızmet etedi».
Bazar mexanizmi tiykarında talap, usınıs, ónimler bahası hám báseki turıwın tastıyıqlap beredi. Bunda báseki tiykarǵı rol oynaydi. Ol óndiriwshilerdi resurslardan nátiyjeli paydalanıwǵa hám qarıydarlar zárúriyatın esaplawǵa májbúr etedi.
Bazar ekonomikası normal islep turǵan sharayatta Smit teoriyasına kora payda ketidan quvish hám báseki pútkil jámiyetke payda keltiredi.
A. Smit merkantilistlarning proteksionizm siyasatın sın pikir etedi. Onıńshe, shetten talay arzan bahoga alıp keliw múmkin bolgan tavardı ozida islep shıǵarıw biymánilik zat bolıp tabıladı.
Onıń teoriyasında qoyidagilar usınıs etiledi:
Jumısshı kúshiniń erkin háreketi;
Ishki hám sırtqı sawda hám sanaatda tola erkinlik (proteksionizmga qarsı ) siyasatı ; Erkin jer sawdası, mámleket ixtiyorida qalǵan jerlerdi menshikli shaxslar ortasida bólistiriw;
4. Koloniyalarda sanaat rawajlanıwın qadaǵan etiwdi bıykarlaw.
A. Smitni ekonomikalıq liberalizm konsepsiyası hám odaǵı teoriyalıq kóz-qaraslardan túrli mámleketlikler, bárinen burın, Angliya húkimeti, keyinirek bolsa kopchilik Evropa mámleketleri ozlarining ekonomikalıq siyasatında paydalandılar.
Baha teoriyası hám bahoning qáliplesiwi.
A. Smit bazar bahosining biyqararlıǵın talap hám usınıs daǵı turaqlı ozgarishlarning nátiyjesi bolıp tabıladı, dep korsatib otadi. Uz izertlewinde A. Smit aldına tavardıń «real», «tabiiy» bahosini, yaǵnıy onıń ma`nisin tabıw wazıypasın qoydi. Ol tavardıń bazar hám tábiyiy yamasa haqıyqıy bahaların parıqlaydı, hiqiqiy bahoni baha menen áyne bir dep túsinedi. «Baha»- bul buyımdıń paydalılıǵı, hám de onı basqa buyımǵa almaslaw qábileti belgilenedi. Bunda ol bir waqtıniń ozida eki hár túrlı koncepciyadan paydalandı. Birinshisi - tavardıń ma`nisi tek oǵan sarplanǵan miynet menen anıqlanadı : qansha kop miynet sarplansa, tavar sonsha qımbat boladi ( bul konsepsiya keyinirek D. Rikardo hám K. Marks ekonomikalıq táliymatlarınıń tiykarın quraydı ). Ekinshi konsepsiyaǵa qaray - tavar ma`nisin jaratıwda barlıq islep shıǵarıw faktorları (miynet, kapital, jer) qatnasadı. Soǵan muwapıq tavar ma`nisi miynet sarp etiwlerinen, payda hám jer rentasidan dúziledi, yaǵnıy islep shıǵarıw ǵárejetleri menen anıqlanadı. A. Smit oz qarawlarında bul eki koncepciyadan paydalandı :
Islep shıǵarıw Bólistiriw. Bahanıń eki konsepsiyası.
Smitning pikrine qaraǵanda «Tábiyiy baho» (baha ) - bul sonday bahoki, ol jaǵdayda miynet, kapital hám jer ushın tolanadigan normalar quram tabadı. Bul tábiyiy normalar halqlarning jasaw sharayatlarına, geografiyalıq hám tábiyiy sharayatlarına hám oratcha ǵárejetler dárejesine qaray ornatiladi. A. Smit pikirine kora bolsa, «tabiiy baho»dıń qáliplesiwi - ob'ektiv bazar nızamlarınıń ámel etiwi nátiyjesi bolıp tabıladı. Eger talap baklifdan kem bolsa, bazar bahası tábiyiy bahodan tómen, eger talap usınıstan kop bolsa, bahoning asıwına hám usınıstıń kopayishini ragbatlantiradi. Bunda bazar bahası «tabiiy baho» átirapında tebranib turadı, ol bazar jaǵdayına qaray odan joqarı yamasa tómen bolishi múmkin.
Miynet bazarı hám pul
A. Smitning korsatib beriwine qaraǵanda, miynet bazarında talap hám usınıstıń sáykesligi baqlanadı, sebebi usınıstıń talapǵa kelisiwi tekǵana tovarlar bazarında, bálki miynet bazarında da ámel etedi. Mısalı, xalıqtıń osishi jumısshı kúshine bolgan talap menen tártipke salınıp turadı. Tómen klaslarda dástúriy túrde balalardıń tugilishi kop boladi. Biraq jumısshı kúshine talap ortmasa, álbette, mıynet haqı tómen boladi hám olardıń kopi kambagallikdan olib ketedi.
Sol sebepli, joqarı mıynet haqı ekonomikalıq rawajlanıw - progressga járdem beredi,
qolay hám optimal degen máselege toxtaladi. D. Rikardo birden-bir ekonomikalıq konsepsiya tiykarında pul mashqalası hám kredit, xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler, salıq, jer rentasi, xalıq aralıq miynet bólistiriwi togrisida fundamental pikirler berdi.
Onıń dáslepki «Altın aydarhası togrisida úsh xat» (1809 y.) hám de taǵı basqa dóretpeleri pul hám pul máselelerin analiz etiwge bagishlandi.
Ol Smitning ideyalarini qollash menen birge onı toldirdi hám qarsı pikirlerdi de ilgeri surdi. Ol kapitalıstlar hám jumısshılardıń mápleri bir-birlerine qaramaqarshi ekenligin ashıp berdi (Smitda bul mápler bir edi).
18 ásir aqırı hám 19 ásirdiń baslarında Angliyada sanaat tontarilishi roy berdi. Aqıbette sanaat tez osdi, jumısshılar sanı arttı, qalalar kopaydi, lekin miynetkeshlerdiń jarlılanıwı hám ekspluatator klasslardıń bayıwı kúshaydi, yaǵnıy differensiatsiya júz berdi. Jumıs kúni 12-13 saatǵa shekem uzaydi, miynet sharayatı bolsa jamanlasdı, jumısshılar mashinanıń qoshimcha bólegine aylandı, xalıq kópshiligi gúreske otlandi, ludditlar (mashina sindiruvchilar) háreketi kúshaydi, fabrikalarǵa ot qoyildi. Biraq sanaat revolyuciyası dáwirinde proletariat ele birden-bir, uyushgan klasqa aylanbaǵan edi. Rikardo sanaat revolyuciyası dáwirdiń ekonomistsi retinde maydanǵa shıqtı vash olar sebepli ekonomikalıq táliymattı joqarılaw pogonaga kotardi (A. Smit bolsa manufaktura dáwirdiń ekonomistsi edi).
Baha konsepsiyası.
D. Rikardo oz konsepsiyası tiykarında baha nızamın, yaǵnıy tovarlardıń ma`nisin sarplanǵan miynet menen anıqlawdı qoydi. Ol jaǵdayda ol logikalıq abstraksiya hám ilimiy deduksiya usılların keń qolladi. Ol tavardıń eki faktorı : tutınıw hám almasıw bahaların jáne de anıqlaw organdi (mısalı, nonni jew hám satıw múmkin). Paydalılıq, yaǵnıy tutınıw ma`nisi almasıw ma`nisiniń zárúrli shárti dep aytıp ótdi. Tavardıń ma`nisi onı jaman islep shıǵarıw sharayatında tayarlawǵa ketken janlı miynet sarp etiwleri menen hám de kapital hám sheki onimdi islep shıǵarıw ushın ketken aldınǵı miynet sarp etiwleri bidlan olchanadi. D. Rikardo táliymatına kora, tavar ma`nisin anıqlawda tek onı óndiriske ketken miynet sarp etiwlerin emes, bálki onıń sapasın (maman hám quramalı miynetke kop aqsha tolanadi), tavardı bazarǵa alıp keliwge ketken waqtın, tiykarǵı hám aylanba kapitaldan paydalanıw ózgeshelikin de esapqa alıw zárúr. Erkin tákirar islep shıǵarılmaytuǵın tovarlar ma`nisi bolsa tekǵana miynet sarp etiwlerine, bálki siyrek gezlesetuǵınlıqqa da bogliq boladi.
Ulıwma alǵanda, D. Rikardo tárepinen islep shıǵılǵan bahanıń miynet teoriyası sarplı principlerge tiykarlanǵan.
Renta hám mıynet haqı teoriyaleri.
D. Rikardo jer rentasi muǵdarın topıraq ónimliligine hám uchastkanıń bazarǵa uzaq-jaqın jaylasıwına bogliq boladi, dep pikir júrgizgen. Bul qaǵıyda keyinirek differensial renta konsepsiyası atınıń aladı.
Smitning pikrine qaraǵanda mıynet haqı miynet ońimdarlıǵınıń nátiyjesi, renta bolsa - jer ońimdarlıǵınıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Rikkardo táliymatına koqra mıynet haqı - miynet sarp etiwleri nátiyjesi, renta - siyrek ushırasatuǵınlıq, hám jer uchuastkalarining harxilligi nátiyjesi bolıp tabıladı.
D. Rikardo táliymatına kora, miynettiń ma`nisi jumısshınıń fizikalıq tárepten jasaw hám oz áwladın kopaytirish ushın zárúr bolgan turmıslıq qurallar ma`nisi menen anıqlanadı. Sonday eken, real mıynet haqı - turaqlı. Nominal mıynet haqı bolsa azıq-túlik ónimleri bahası asıwı sebepli kopayishi múmkin.
Kapitalıstlar erkin báseki sharayatında mıynet haqı osishini bahoga kochira almaydı hám paydanıń bir bóleginen juda bolishga májbúr. Bul qaǵıyda úlken sociallıq-siyasiy ózgeshelikke iye, sebebi Smit jumısshılardıń mıynet haqı oshsa, bahalar da asadı, degen pikirde bolgan (real dáramat ozgarmaydi). Mıynet haqı asqanda bahalar ozgarmaydi, kapitalıstlarning payda norması azayadı.
«Ásir stagnatsiyasi»
D. Rikardo oz táliymatında qoyidagi juwmaqqa keledi: «jamiyat evolyutsiyası miynetke bolgan talaptıń kopayishiga alıp keledi - bul bolsa xalıqtıń osishini ragbatlantiradi. Xalıqtıń osishi jaman jer uchastkaların islewge májbúr etedi hám usınıń menen bir waqıtta azıq-túlik ónimleri bahosining asıwın hám jer rentasining kopayishini keltirip shıǵaradı. Soǵankora dadbirkorer iyesi hám jalshılardıń mıynet haqın asıradı. Bunda isbilermendiń tabısı azayadı. Bul bolsa payda noromasining tómenlewine alıp keledi. Payda normasınıń tómenlep barıwı menen birge investitsiyaǵa hám islep shıǵarıwdı keńeytiwge bolgan qızıǵıwshılıq azayadı. Nátiyjede ekonomika ertami-kechmi oz rawajlanıwın toxtatadi. Bul «asr stagnatsiyasi»bolıp tabıladı. D. Rikardo bul processtiń aldın alıwdıń qoyidagi yollarini korsatib beredi:
Tugilishni kemeytiw.
Texnika rawajlanıwın qollanıw etiw;
Halqaro sawdanı rawajlandırıw, shet mámleketlerden erkin dán alıp keliwdi engiziw
«Salıstırıwlı ústinlik teoriyası»
Xalıq aralıq miynet bólistiriwine tiykarlanǵan halda, ol salıstırıwlı ústinlik teoriyasın jarattı. Bul teoriyanıń tiykarǵı qaǵıydası sonnan ibarat, hár bir mámleket ozining arnawlı bir tavardı óndiriske ketetuǵın ǵárejetleri menen onı satıp alıwǵa ketetuǵın ǵárejetleri ortasidagi farqni esapqa alǵan halda sırtqı sawdadan payda koradi. Arnawlı bir tavardı islep shıǵarıw bir mámleket ushın basqa mámleketlerge salıstırǵanda qolaylaw bolishi múmkin. Salıstırıwiy ústinlik teoriyasına kora mámleketler ǵárejetlerdi hisoga alǵan halda ol yamasa bul ónimdi óndiriske qánigeliklesiwi kerek.

Ádebiyatlar
1. Karimov I. A. Tariyxıy yadız keleshek yoq. T., Shıǵıs, 1998.
2. Afanasev v. S. David Rikardo. M., Ekonomika, 1988.
3. Smit A. Issledovaniye o prirode i prichinax bogatstva narodov M., Ekonomika, 1993.
4. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı. T., Pán, 1997.
5. Razzoqov A. hám boshq. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı. Sabaqlıq. T., Finans, 2002. 167-224 b.
6. Islamov A. hám boshq. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı. Oquv qollanma. T., Ozbekiston, 2003. 69 -100 b.